Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!
жүктеу/скачать 2.62 Mb.
|
1. «1917 жылдың желтоқсанының 5-нен 12-не дейін Орынборда өткен жалпы қазақ съезінің қаулысы бойынша «Алаш» автономиясы жарияланды және оның территориясына – Семей, Ақмола, Торғай, Орал, Сырдария, Ферғана, Жетісу, Бөкей ордасы, Закаспийский облысының Маңғышлақ уезі, Самарқан облысының Жизақ уезі, Амудария бөлімі, Алтай губерниясына қараған Бийскі, Барнаул, Змейногор уездеріндегі қазақтар басым қоныс жайлаған жерлер кіреді. 2. «Алашорда» үкіметіне қазақтан басқа ұлттардың ішінен азынан – аз, көбінен – көп мөлшерде жиыны он адам мүше боп кіреді. 3. Заң шығаратын және билейтін орын – «Алашорда». 4. Облыстық бөлімдердің көмегіне сүйеніп Құрылтайды шақыру «Алашорданың» құқында болады. 5. Өкілдерді уездер, қала тұрғындары сайлайды. 6. Бұл заң күшіне енгенше бұрынғы земстволық және қалалық құрылымдар жұмыс істейді. 7. Қазақ-қырғыздар арасындағы істі сайланған соттар қарайды. 8. Құрылтайдың қаулысына сәйкес қазақ-қырғыз милициясы құрылады. 9. «Алашордаға» байланысты түрмеге қамалғандар босатылсын және оларды қудалау тоқтатылады. 10. Москвадағы «Алашордаға» қатысты істерді елші ретінде Халел және Жаһанша Досмұхамедовтер жүргізеді. 11. Осы шарттарды кеңес өкіметі қарап, келісімге отыруы тиіс – деген мазмұндағы ұсыныс. Бұл ұсынысқа «мәселені тездетіп шешіп, сөзден іске көшуді» ұсынған Ленин мен Сталин бір айдан астам уақыт жауап бермеді. Азаматтық соғыс жүріп жатқан ел үшін бұл өте ұзақ уақыт. Сондықтан да шұғыл түрде тағы да 1918 жылы 21 сәуірде Алашорданың күншығыс бөлімінің бастығы Халел Ғаббасов Ленин мен Сталинге: «Қазақ автономиясы мәселесі – қазақ халқы үшін өмір мен өлім мәселесі болып табылады. 2-сәуір күні комиссар Сталин арқылы тура, сымсыз тораппен жолданған Халық комиссарлары кеңесінің көзқарасы қазақ халқының арасына аздаған жұбаныш әкелді. Алайда жергілікті халықтың табиғи талабына өктемдікпен қарау жергілікті кеңес депутаттары тұрғысынан тиылмай отыр. Қазақ ұйымдарын қудалау, олардың мүшелерін тұтқындау қазақ жұртын алаңдатып, ұлттық араздықты өршітеді. Бұл отты дер кезінде өшіру керек және ұйымдастыру жұмыстарына шұғыл түрде кірісіп, бас көтеріп келе жатқан аласапыран мен толқулардың алдын алу қажет. Қазақ халық кеңесі – қазақ халқының талабын бұлжытпай орындайды, сондықтан да автономия идеясын тездетіп жүзеге асыруға мүмкіндігінше күш салады және сіздерден шұғыл жауап күтеміз. Ресми мәліметімізді 3-сәуір күні тура сымсыз торап арқылы жолдадық. «Алашорданың» төрағасының орынбасары – Ғаббасов», – деген жеделхат жолдады. «Алашордамен» екі ортадағы келісімді жүргізген Сталин араға тура он жыл өткен соң екінші «әріптесін» – Халел Ғаббасовты түрмеге қамап, ату жазасына кесті. Ал Ольшаньскийдің осы күнгі екінші бағыттағы сұрағы – Халел Ғаббасовты ату жазасына алып келген сот үкімімен пара-пар еді. Онда ағымдағы идеологиялық саяси мәселелер қозғалады. Енді соны назарға ұсынамыз: «Сұрақ: Сіздің қазіргі саяси ұстанымыңыз қандай? Жауап: Менің саяси ұстанымым 1925 жылы 30 қараша күні Семей губкомының хатшысына берілген мәлімдемеде толықтай көрсетілген. Онда: кеңес өкіметінің қазіргі ұлт, мәдениет, экономика жөніндегі жалпы саясаты мені қанағаттандыратыны, пролетариаттың, оның ішінде қазақ пролетариатының диктатуралық жүйесін мойындайтындығым айтылған. Жалпы мен ұлтшыл емеспін, қазақ ұлтының өзге ұлтқа өктемдігін қаламаймын. Сұрақ: Ауылдың таптық жіктелуін мойындайсыз ба? Жауап: Мойындаймын. Қазақстанда пролетариат жоқ, бірақ та ол индустрияландыру саясатын жүзеге асыру барысында кеңестік жүйемен қоса қалыптасады. Сұрақ: Сіз өнеркәсіпті бір орталықтан басқару жүйесіне қалай қарайсыз? Жауап: Жалпы принциптерін мойындаймын, бұл әбден мүмкін, тіпті қажет те. Сәдуақасовтың „Большевиктегі” (журналдың аты, сонда жарияланған С.Сәдуақасовтың мақаласындағы пікірді айтып отыр – Т.Ж.) ұстанған позициясын мүлдем қостамаймын. Мен – жоспарлау мекемесінің маманымын, сондықтан да кеңес одағының көмегінсіз Қазақстанның өз бетінше дамуы мүмкін емес. Сұрақ: Кеңес өкіметінің жер саясатына көзқарасыңыз қандай? Жауап: Қоныс аударушылардың қозғалысы жергілікті халықты ығыстырушылыққа жол бермеуі тиіс. Аралас қоныстанған аудандарда жергілікті халықты отырықшыландыру шараларын ұйымдастыру қажет. Қазақстанға жаппай қоныс аударушыларды қанағаттандыратындай мүмкіндік бар деп есептемеймін. Егерде қажеттілік туа қалса, онда отарланудың азабын барынша қатты сезінген қазақ ұлтының мүддесін қанағаттандыру керек деп есептеймін. Жер мәселесінің дәл қазір Қазақстанда қалай шешіліп жатқанын білмеймін. Сұрақ: Жоғары оқу орындарындағы жастарды тәрбиелеу барысындағы Қазақстандағы халыққа білім беру саясатына қалай қарайсыз? Жауап: Қазіргі таңда ауыл құрылысын, әсіресе, ауылды жердегі мектептерде жеделдетіп оқытуды қолға алу керек. Ұлттық тілдегі оқулықтар мен маман педагогикалық кадрлардың жоқтығы анық сезіледі. Ұлт тілінде оқитын орта және жоғары оқу орындары қажет. Ал жоғары оқу орындарындағы сабақтардың қазақ тілінде жүргізілмеуінің себебін, бұл мәселені шешуге тиісті жұмыстар жасалмай отыр деп есептеймін. Сұрақ: Кеңес өкіметінің Қазақстандағы шикізатты өндіруді шешу жөніндегі дайындалып жатқан саясатына қалай қарайсыз? Жауап: Толықтай қосыламын. Сұрақ: „1917-1919 жылдар арасындағы „Алашорда” қозғалысы контрреволюциялық роль атқарды деп ойлайсыз ба? Жауап: „Алашорданы” контрреволюциялық емес, революциялық қозғалыс деп есептемеймін. Сұрақ: 1916 жылғы қазақтардың көтерілісіне сіздің қатысыңыз қандай және оған қалай қарайсыз? Жауап: Өзгелер сияқты мен де орынсыз қантөгісті болдырмау үшін көтеріліске қарсы болдым. Казактар сияқты қазақтардан да дербес жасақ құруды ұсындым. Сұрақ: Колчак үкіметі құлағаннан кейінгі сіздің коммунистік партияға деген көзқарасыңыз қандай болды? Жауап: Менің көзқарасымды былай пайымдауға болады. 20 не 21-жылы көктемде Семейде қазақ қызметкерлерінің мәжілісі шақырылып, ұжымдық құрамда партияға өту қажеттігі талқыланды. Оның басты себебі, ол кезде Семейдің Қазақстанға қосылуы барысында сібірлік және қазақстандық ұйымның арасында тартыс жүріп жатты. Бұл таласта қазақ қызметкерлері ешқандай да роль атқарған жоқ. Ұжымдық тұрғыда өтуді ұсынған Жақып Ақбаев болатын. Маған да: өтпесең көп нәрсені жоғалтасың, – деп кеңес берді. Сұрақ: Сіз «Алаш» шаруашылық кооперациясы одағына қалай қатыстыңыз? Жауап: Бұл одақтың қалай құрылғанын білмеймін. Оған Қозыбағаров, Тоқтағұлов, Есіргепов шақырылды. Мен жедел ұйымдастыру бөлімінің бастығының орнына қабылдандым. Сұрақ: Сіз байларды тәргілеу науқанына қалай қарайсыз? Жауап: Дұрыс қараймын. Құр сөз болмас үшін бұл науқанның алдын-ала дайындық жұмыстары жөніндегі комиссияға қатысқанымды ескерте кетейін. Сол комиссияның төрағалығына – мен, мүшелері, мемлекеттік жоспарлау комиетінен Сириус, жер комитетінен Шубернер және ИКП-дан Баһрам бекітілді. Бізге тәргілеудің мөлшерін анықтау үшін 36 сағат қана уақыт берді. Біз, ірі қараға шаққанда 10 бастан артық малы барларды тәргілеуге болады, – деген мөлшерді ұсындық». Халел Ғаббасовтың алғашқы тергеуі осылай өтті. Араға үш күн салып барып, яғни, 14 қараша күні екінші рет жауапқа тартылды. Тергеуші Ольшанский арадағы үш күннің ішінде Х.Ғаббасовтың жауабын да, оның өмірбаянын да тексеріп, қалайда қапысын табудың амалын ойластырған. Бұрынғы жауаптардың „кем-кетігін толтыру үшін де” сұрақты байларды тәргілеу науқанынан емес, әріден баста сыналап қояды. «Жауап: Революциялық қозғалысқа гимназияның 5 сыныбында оқып жүргенде, яғни, 1905 жылдан қатыса бастадым. Семей гимназиясында Бишебиев (?) ұйымдастырған үйірме болды. Менің көзқарасыма әсер еткен 1905 жылғы оқиға. Гимназиядағы үйірмеге Солодовников жетекшілік етті, 1905 жылы қазанда Солодовников шәкіттерді жиып, баяндама жасады. Соның ықпалымен қазақ шәкірттерінің үйірмесі құрылып, 1908 жылға дейін жұмыс істеді. Оған Мақсұт Бекмембетов жетекшілік етті, ол түрмеге қамалған соң Қосмағамбетов басқарды. Үйірмеге саяси қуғын көргендер келіп тұратын. Саяси әдебиеттер тарататын, бірнеше рет қазақ тұрғындарының арасында қазақ жері мен ұлт мүддесін оқалы шапанға айырбастаған болыстар туралы сөз де сөйледі. Ол үйірмеге революциялық әрекеттері үшін Омбыдан жер аударылып келген Жақып Ақбаев та қатысты. Мен онымен кездесуге барып тұрдым. Үйірме жұмыс орныма айналды. Сол жылы мен Выборг үндеуіне қатысқаны үшін түрмеге қамалып, Семейге мерзімді кесімін өтеу үшін келген Бөкейхановпен таныстым. Мен оған өз еркіммен бардым. Ол түрмеден босағанша барлық шәкірттер онымен кездесуге барып тұрды. Ол біздің дайындығымыздың төмендігіне реніш білдіріп, саяси әдебиеттерді оқуға кеңес берді. Бөкейхановпен келесі кездесуім 1912 жылы өтті. Онда ол Петроградта еді, Ақбаевті сонда шақыртты, ал мен студент едім. Бөкейханов Мемлекеттік думаға қазақ халқының өкілін жібермеу туралы 1908 жылғы 6 маусым күнгі заңның күшін жоятын қарсылық құжаттарын дайындау үстінде болатын. Бөкейханов студенттерге Петроград архивтеріндегі құжаттарды жинастырып, жүйеге келтіруді тапсырды. Менің Бөкейхановпен ұзақ мерзім бірге жұмыс істеуімнің сәті түскендігінің себебі осындай. Сұрақ: Ұлттық қозғалыстың болашақ көсемінің кадет партиясына мүше болуын қалай түсіндіруге болады? Жауап: Немен түсіндіруге болатынынн білмеймін. 1917 жылғы Бүкілқазақстандық құрылтайда да оның бұл әрекетіне барлығы қарсы шықты. Содан кейін кадет партиясынан шығатыны туралы мәлімдеме жасады.
Бір аптадан кейін Халел Ғаббасов тағы да жауапқа шақырылды. Мұнда негізінен тыңшылар арқылы анықталған мәліметтер мен Е.Омаровтың көрсетіндісіндегі екеуара әңгіменің астары тексерілген. «Қосымша тергеу хаттамасы. 21 қараша, 1928 жыл. Сұрақ: Сіздердің топтарыңызда Қазақ жерінің кодексін жасап шығарудың қажеттігі туралы сөз қозғалды ма? Жауап: Бұл тақырыпта ешкіммен әңгімелеспедім, тіпті естігемін де жоқ. Омаров бұл жөнінде ештеңе деген емес. Қайталап айтамын, Омаров бұл туралы бір сөз де айқан емес. Сұрақ:Сізге Семей қаласында Мұхтар Жалелетдинов (?) жолықты ма? Жауап: Жолыққан емес, мен оны өте сирек көретінмін. Сұрақ: «Алаш» аудандық одақтастығының (Семейдің сол жағалауы 1927 жылға дейін солай аталған, ал одақтастық – мойынсерік болса керек – Т.Ж.) жұмысымен қырға жиі шығып тұрдыңыз ба? Жауап: Нақты айта алмаймын. 1924 жылдың не шілде, не тамыз айында шықтым. Сұрақ: «Алаш» аудандық одақтастығының сайлауы алдында сіз қайда болдыңыз? Жауап: 1924 жылы өз ауылымда демалыста болдым. Сұрақ: Аудандық одақтың құрылтайын дайындауға қатыстыңыз ба? Жауап: Қатысқамын жоқ. Мен 1925 жылғы жиналысқа шақырылушы есебінде қатыстым және ол одақ жиналысын басқарма мүшесі Қозыбағаров жүргізді. Сұрақ: 1925-1926 жылғы науқан кезінде (қандай науқан - ?. Зады бұл Семей губерниясының шекарасы анықталып, Қазақстанға түбегейлі қосылуы туралы Сібір ревкомымен арадағы айтыс туралы болса керек – Т.Ж.) қайда болдыңыз? Жауап: 1925 жылдың басына дейін Семейде болдым. Науқанға өз басым қатысқамын жоқ. Сұрақ: Талас-тартыс тұсында Омбыдан ешкім келді ме? Жауап: Жоқ, ешкім келмеді.
…Жауап: Оған (Бөкейхановқа – Т.Ж.) ешқандай қаржылай көмек көрсетілген жоқ. Өйткені барлығы тарап кеткен болатын. Ол өзін өте нашар сезінетін, сондықтан да санатоийге барып емделуіне көмек жасау туралы ұсыныс айтылды. Егерде біз ойламаған жерден көмек ұсынсақ, оның мұны қалай қабылдайтыны белгісіз екендігі жөнінде Дулатов, не Қадырбаев ескерткен еді. Оның Қызылордаға ауысуы туралы әңгіме болған емес. Сұрақ: Бөкейханов Мәскеуде тұрғанда оған қандай да бір көмек көрсетілді ме? Жауап: Мен 1924 жылы өз қаражатымнан жүз теңге жібердім. Сұрақ: Ол сол кезде қызмет істеп жүр ме еді? Жауап: Иә, ол өзінің жұмысында болатын. Күншығыс баспасының қаражат жағдайы өте нашар болатын. Сұрақ: Басқалардан көмек көрсетілді ме? Жауап: Жоқ. Сұрақ: Байтұрсынов қай жылы қаражат аударды? Жауап: Өткен жылы Бөкейхановқа көмек ретінде 20 сом бердім, ол қолына тиген-тимегенін білмеймін. Сұрақ: Әйтеуір сіз бердіңіз ғой. Жауап: Алған-алмағанын білмеймін. Сұрақ: Ол қаражатты кім жиды? Жауап: Мен Қадырбаевқа бердім-ау деймін. Сұрақ: Яғни ақша нақты бір адамның қолына жинақталғаны ғой. Жауап: Байтұрсынов Мәскеу арқылы жүріп, тапсыру керек болатын. Дулатов, не Қадырбаев оның өте кірпияз адам екенін ескерткен, сондықтан да алды ма, жоқ па, білмеймін. Біз жан-жаққа кеттік. Сұрақ: Тағы кімге көмек бердіңіз? Жауап: Әуезовке 70-80 сом аудардым. Одан қаражатқа өте қат боп жүргені туралы хат алдым. Біз 10 теңгеден жиып бердік. Одан басқа ешкімге ақша бергемін жоқ. Сұрақ: Сіздердің араларыңызда жер мәселесі туралы сөз қозғалды ма? Жауап: Жоқ». 31 жылдың 20 қыркүйегі күнгі айыпталушы Мұхтар Әуезовтен алынған қосымша тергеу сұрағының хаттамасы. М.Әуезов: «...Ленинградта оқып жүрген кезімде ескі танысым, менімен ауылдас семейлік Халел Ғаббасовқа қаражат жағынан қысылып жүргенімді ескеріп, ақшалай көмек көрсету тауралы хат жазғаным рас. Оны кейін қайырып беретіндігімді де ескерттім. Бұл 1927 болатын. Жаңа ғана үйленгемін, әйелім екеуміз Ленинградта тұрдық. Университеттің соңғы курсында оқитынмын. Ғаббасов маған 125 сом жіберді. Бұл менің Ғаббасовқа жеке өзімнің қайтарып беруге тиісті қарызым деп есептедім. Ұмытпасам Ғаббасов жіберген ақшаны 1928 жылдың басында алдым. Мен ол қарызымды Ғаббасовқа қайырудың реті келмеді. Студенттік жағдайда жүрген менің ақшам болмады. Ал мен Ташкентке келіп, қызмет істей бастағанда Ғаббасов тұтқынға алынды да, қарызымды қайтара алмадым. Ғаббасовтан қарызға ақша алғанда мен қайдағы бір ұйымның бар екенін, Ғаббасов ол ақшаны сол ұйымнан алғанын білгемін жоқ, бұл жөнінде ол хат та жазған жоқ, ауызша да айтпады. Егерде ол ақшаны таныстарынан жинаса, оны да маған айтқан емес. Мен өзімнің жеке танысым ретінде тек қана Ғаббасовтан ғана қарыз сұрадым, алған ақша үшін мен тек қана Ғаббасовтың өзіне қарыздармын деп ойладым». Х.Ғаббасов (жалғасы). «Сұрақ: Өткен жылы келген Швецов есіңізде ме? Жауап: Өткен жылы емес, одан арғы жылы келген. Оның зерттеулері сынға ұшырағаны есімде. Сұрақ: Кім тұрғысынан? Жауап: Халық комиссарлар кеңесінің жоспаралу мекемесінде өткен кеңейтілген мәжілісте. Сұрақ: Сұлтанбековтің іссапары алдында жер мәселесі туралы сөйлестіңіздер ме, Омаровпен араларыңызда қандай әңгіме болды? Жауап: Омаровпен өткен жылы кездестім. Мен кеңсемде жұмыс істеп отырғам. Дулатов екеуі келді. Демалысын пайдаланып, педтехникумдағы оқуын бітіруге Ташкентке баруды жоспарлады. Ол содан әрі Қостанайға жүрмекші болды. Мен шығарып саламыз дедім. Ол 3-5 адамды бақшаға алып барды, біз сыра іштік, тамақтандық. Бұл 1927 жылдың жазы болатын. Омаровпен арадағы жалғыз кездесуім бұл. Сұрақ: Омаров пен Сұлтанбековтің іссапары туралы сөз болды ма? Жауап: Әңгіме болған жоқ сияқты. Сұрақ: Бөкейхановтың демалысқа баратыны белгілі ме еді? Жауап: Жоқ. Сұрақ: Сіз ол туралы кімнен білдіңіз? Жауап: Өткен жылы күзде мен Омаровтан олардың Челябинскідегі бір қазақ ауылында демалғанын естідім. Сұрақ: Тек Омаровтың сөзінен ғана ма? Онда не деп сөйлескенін айтты ма? Жауап: Ештеңе де. Тек Бөкейхановтың айтқан анекдоттарын ғана айтты. Сұрақ: Ақаев пен Байтұрсынов ұйымдастырған банкет Бөкейхановтың келуіне байланысты ма? Жауап: Бөкейхановтың қашан келгенін білмеймін. Ол өте кірпияз адам. Ешқандай банкет болған жоқ. Сұрақ: Ол туралы сіз ештеңе естіген жоқсыз ба? Жауап: Сізден алғаш рет естіп отырмын. Сұрақ: Өткен жылы қай уақытта демалыста болдыңыз? Жауап: Шілденің аяғында ғой деймін. Сұрақ: Қызылорданың жаңалығын айтқан жоқсыз ба? Жауап: Жоқ, есімде жоқ. Сұрақ: Жер мәселесі туралы да сөз қозғамадыңыздар ма? Жауап: Жоқ. Сұрақ: Биыл кімнің үйіне тоқтадыңыз? Жауап: Көлік болмағандықтан да Семейде туған қарындасымның үйінде 2 күн болдым. Қозыбағаров пен Бейсембиновті көрдім. Сұрақ: Шығарып салды ма, қарсы алды ма? Жауап: Жоқ, мені қарындасымның күйеуі қарсы алды. Сұрақ: Неге сіз тәргілеуді жақтайсыз? Жауап: Демек, тұрғындарды экономикалық әлсіреуге алып келген коммунистер мен ұлтшылдардың арасындағы алшақтық мәселесі жөніндегі пікірімнің солай болғаны. Сұрақ: Демек сіз бұл мәселе жөніндегі партияның тактикасын қолдайсыз ғой. Жауап: Сол үшін мені кейбір жолдастарым жазғырды да. Сұрақ: Сізді жазғырғандар кім? Жауап: Оны еске алудың қажеті шамалы. Сұрақ: Олар өздерінің наразылықтарын неге негіздеді? Жауап: Бұған олар да қарсы емес, бірақ та бұл жобаның беті басқа жаққа бұрылып барады деп есептейді. Сұрақ: Қандай бағыт туралы айтты? Жауап: Әйтеуір бір әңгіме арасында әлді мен әлсіздің ара жігі ашылуы үшін бұл жобаны жүзеге асыру керектігі айтылды. Сұрақ: Сонымен кім, не үшін жазғырды? Жауап: Оның бұл мәселеге қатысы жоқ. Сұрақ: Неге, оның тура осы мәселеге тікелей қатысы бар. Жауап: Менің ештеңе айтқым келмейді, оның бұл мәселеге еш қатысы жоқ деп есептеймін. Айтқанымды растап қолымды қойдым (Ғаббасов). Тергеуші … Саенко». Бопса мен жорамалға құрылған жоғарыдағы тергеу барысында Саенко нақты айып тағатындай «қылмысты» таба алмаған. Тек жер мәселесі жөніндегі сұрақтың тұсында Х.Ғаббасовтың сәл аптығып қалғаны байқалады. Сондықтан да жауап беруден бас тартады. Айыптау қорытындысының ұзаққа созылып бара жатқанына алаңдап Прокурорға арыз жолдайды. «ҚССР Республикасының Прокурорына Мемлекеттік Жоспарлау мекемесінің Президиум мүшесі, ғылыми қызметкер, ПП ОГПУ-дің түрмесінің №.... камерасындағы тұтқыны... ...Тергеу ісінің барысы мен оның алған бағытына қарағанда істің анық қанығына жетіп, нақты мәнісінің ашылуына, менің пайымдауымша, әлі алыс, сондай-ақ, мен қазіргі емес, өткен кездегі қайраткерлігім үшін айыпталатын сияқтымын. Менің өмірімнің өткен кезеңіндегі, “Алашордаға” байланысты қайраткерлігім мен іс-әрекетім ЦИК-тің (1919 жылғы және 20 жылғы) қаулысы арқылы кешірімге жатқан болатын. Сондықтан ол жөніндегі (менің бұрынғы кездегі) әрекеттерім менің бүгінгі күнгі қызметімді қаралау үшін алдыма көлденең тартылып отыр деп сеніммен айтуыма болады. Мен бұған былай деп ашық мәлімдей аламын: кеңестің жауапты қызметтерінде болған соңғы 9 жылғы еңбегімнің барысында мен мемлекетке қарсы әрекет істемек түгілі, ондай пиғылы бар-ау деп күдік келтірерліктей де мінез көрсеткемін жоқ. Бұл менің өзімнің анық сенімім. Соның ішінде, маған тағылған айыпты (малды тәргілеуге кедергі жасау туралы) арам адамдардың ойлап тапқан жәдігөйлік жаласы екенін және арандатуға үзілді-кесілді қарсы екендігімді мәлімдеймін. Сондай-ақ, кейбір қазақтардың Қытайға босып кетуіне менің қатысым барлығы және айырықша бір жер саясатын жүргізуге менің атсалысқаным туралы (тергеудегі сұрақтардың астарында осындай мән бар) жайларға да берер жауабым осы. Жаптым-жала деп маған тағылып не қасақана маған жапсырылып отырған айыптауларға байланысты мен мынаны мәлімдеймін: 1. Мен малды тәргілеу-телімдеу туралы Заң жобасын негіздеген кейбір баптарын талқылаған комиссиялардың төрағасы және хатшысы болдым. Егерде мен бұл шараның жүзеге асуына шынымен қарсы болсам, онда мен бұл жұмысқа қатысудан бас тартқан болар едім, оның үстіне, бұл мәселенің Мемлекеттік жоспарлау мекемесіне ешқандай да қатысы жоқ болатын. 2. Өз ауылымда демалыста жүрген кезімде менің іштей қарсылығымды (психологиялық жағынан алғанда) туғызатындай туыстарымның ішінен тәргіге түскен ешкім болған жоқ. Байларды кедейлерден қорғап, не оларға – байларға әсер етіп, басшылық жасайтындай және кедейлерді байларды әшкерелеуге кедергі жасайтындай мүмкіндік менде болған жоқ, себебі, тәргілеу менің ауылымнан 80-120 шақырымдай шалғай жерде өтіп жатты. 3. Мен ешқашанда (тіпті мен кеңеске қарсы адам болсам да) ешкімге де Қытайға кету туралы ақыл бермес едім, өйткені, мұндай босудың соңы неге әкеліп соққаны бұрынғы кездің бүліншілігі арқылы бәріміздің есімізде (1916, 17, 18 жылдардағы оқиғаларды еске алсақ та жеткілікті) – босқандардың барлығы да жаппай қырғынға ұшырап, талан-таражға түсті. Оның үстіне мен тұрған ауылда ондай жағдай болған емес. Жер туралы мәселемен айналысқан емеспін, ол аудан жер мәселесімен (егін салу мағнасында – Т.Ж.) айналыспайды. 1922 жылдан бастап Семей губерниялық жер басқармасынан кеткеннен кейін және Мемлекеттік Жоспарлау мекемесінде істеп жүргенде де жер мәселесімен айналысудың реті келмеді, себебі мен онда сауда мен кооперация жүйесі саласында жұмыс істедім. Жоғарыдағы баяндалған жайдың мәнісіне орай және ешқандай кінәсізден кінәсіз 55 күн түрмеде отыруыма байланысты Сізден – менің тергеуімді тездетіп, менің ісімді жан-жақты және әділетті тексеруді немесе мені түрмеден босатуды өтінемін. 9/ХІІ-28 жыл». Прокурорға жолдануға тиісті бұл арыз көк сия қарындашпен жазылған. Халел Ғаббасовтың бұл шағымы жоғарыға жолданбаған сияқты. Өйткені арыз істе тігулі күйінде қалған. Сондықтан да Х.Ғаббасовтың сот процесін күткені және ақталып шығу туралы ұмтылысы тұтқын адамның санасындағы үміт дүниесі ғана еді. 3. 1928 жылы 28 (өз сөзі бойынша 29) желтоқсан күні Х.Ғаббасовқа тергеу ісінің аяқталғаны туралы хабарлайды. Бірақта нақты шешімді айтпайды. Айыптау қорытындысының кешіктірілуіне басты бір кілтипан, тура сол күндері, көрші камералардың бірінде Дінше Әділев: «Халел Ғаббасов „Алашорданың” тапсырмасымен контрреволюциялық астыртын ұйым құру үшін және тәргілеуге қарсы қырда көтеріліс ұйымдастыру мақсатында Семей өңіріне жіберілді, – деп „әшкерелеп” жатқан. Желтоқсанның соңғы тәулігінде Міржақып Дулатов та шұғыл тұтқындалды. «Алашорда» қайраткерлеріне: а). ағылшын барлауына мәлімет беріп, олармен астыртын байланыс жасаған. ә). СССР-дің Англиямен дипломатиялық қарым-қатынасы үзілген соң, олар қырға барып, халықты қарулы көтеріліске шақырмақ болған. б). яғни, Орта Азиядағы контрреволюциялық ұйымдармен байланыс жасауға тырысқан – деген айып тағылып, екінші топтың және ең негізгі топтың тергеу ісі басталған болатын. Дінмұхамед Әділевтің көрсетіндісіне орай Ә.Бөкейхановтың, Е.Омаровтың, Халел Ғаббасовтың тергеу ісінің жауаптарының басы қосылып, «Алашордашылар» ұйымдастырған астыртын контрреволюциялық ұйым» деген атпен бір іске тіркелді. Әрине, алашордашылардың ешқайсысының шет елмен байланыс жасап, мемлекетаралық саясатқа ықпал жүргізбегені өзінен-өзі түсінікті. Қиыннан қисындырылған «қарулы көтеріліс» дегенді желеу етіп отырғаны – Халел Ғаббасов «Алашорданың» Шығыс бөлімінің әскери жасағын ұйымдастырған әрі әскери кеңестің мүшесі болған. Бұл – Англиядан жасырын жолмен қару сатып алуға ұмтылды деуге толық “негіз” қалайтын желеудің нағыз өзі. Сондай-ақ: «Сол кезде тығып тастаған қаруы бар шығар» – деген күдіктің де қоламтасын көсеп отыр. Ол барлық жайды енді толық түсініп, ОГПУ-дің саяси өкілі Волленбергтің атына мәлімдеме жазды. Осы мәлімдемеден ғана Х.Ғаббасовты не үшін түрмеге жапқаны, қандай айып тағылғаны, оған куә ретінде өзінен сәл ғана бұрын қамаққа алынған Е.Омаров пен қарашада қолға алынған Д.Әділевтің жауабы айып ретінде тағылғаны анықталады. Жоғарыдағы баяндалған жайларға барынша кеңінен тоқталып, тағылған әрбір айыптың заңсыздығын тиянақтап тұрып ОГПУ-дің ерекше өкілетті өкілінің өзіне түсініктеме жазған. Дәлелдерінің нақты әрі заңдық тұрғыдан сауатты жазылғандығы сондай, оған қосымша түсініктеме беріп жатудың өзі артық. жүктеу/скачать 2.62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|