Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!
Біздің коммунистер, сендердің мәскеуліктерің сияқты жарты емес, нағыз “96-пробаның” өзі
жүктеу/скачать 2.62 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бұл ұсыныстарды қырғыз өлкесін зерттеу қоғамының талдауына ұсынамын, нәтижесін кейін хабарлаймын. Соңғылар оны шығаратын шығар деп үміттенемін, себебі, оларға қырғыз жағырафиясы өте қажет.
- Құшақтап сүйдім. Ахмет . Орынбор. 11/ҮІ – 25 жыл».
- Жазуымды аяқтадым. 30-маусымда елге қарай шығамын.
- Хат жаз. Әлихан. Мәскеу, 23/VI-25ж.»
- «Көрген, сезген жайлар көз алдымнан кетпей қойды. Оны дос
- - талайы, ғасырлар қойнауынан бүгінге жеткен үн, менің ағайын - туыстарымның бүгінгі тіршілік
- «Голощекин жолдас! Мен мына мәлiметiңiзде белгiленген саясатты – негiзiнен алғанда бiрден - бiр дұрыс деп ойлаймын»
- «Алашорда» тұсындағы менiң өткендегi iс-әрекетiм ЦИК-тiң екi бiрдей қаулысы ( 1919 жылғы және 1920 жылғы
Біздің коммунистер, сендердің мәскеуліктерің сияқты жарты емес, нағыз “96-пробаның” өзі. Алтынсарының баласының суретін “Шолпан” журналының № 6,7,8 кітабынан таба аласыңдар. Одан басқа оның суреті менде жоқ. Міржақып Қостанай уезіне кетті. Кеше одан: “Гая (Ғайнижамал, Міржақыптың әйелі – Т.Ж.) жеңілдеді, ұл тапты!”, – деген телеграмма алдым. Пішпек қаласында өткен қырғыз мұғалімдерінің құрылтайынан (бұл арадағы бір әріпті не санды ажырата алмадық. «Келдім» бе, жоқ «Е, келді» ме. Егерде қысқартылып жазылған кісі аты болса, онда бұл “Елдес Омаров” деген сөз. Ал “2” деген сан болса – онда “2 күні Пішпектен келдім» деген сөз. Аудармашының өзі де түсінбеген сияқты. Сондықтан Пішпектегі съезге Ахмет Байтұрсынов барды ма, Елдес Омаров барды ма, ол арасын анықтау керек. Ахмет Байтұрсыновтың “Әліппесі” сол жылы қырғыз мектептері үшін басылып шыққаны анық – Т.Ж.) 2-де келдім. Күн тәртібіне қойылған мәселе мынадай: тіл, қарып, жазу үлгісі, ғылыми терминдер, көне сөздерді жинастыру және мектептің бағдары. Латын алфавиті туралы бұларда осы уақытқа дейін бір жиналыс болыпты да, қаулы қабылдапты. Сияз оны қолдады. Ол қаулының мазмұны мынадай: қырғыздардың келешегі үшін латын жазуы пайдалы, бірақ та, оны бірден қолданудың ыңғайы келмейді, оған дейін араб қарпіне біраз өзгерістер енгізу қажет – делінген. Олар: латын – “назира” қарпінен нашар. Бізде үлкен және кіші қаріп деген болмау керек, сондай-ақ, баспаша және жазбаша түрінің де қажеті жоқ. Академиялық орталық жағырафияны орыс тілінде басып шығара алмайды, – дейді. Бұл ұсыныстарды қырғыз өлкесін зерттеу қоғамының талдауына ұсынамын, нәтижесін кейін хабарлаймын. Соңғылар оны шығаратын шығар деп үміттенемін, себебі, оларға қырғыз жағырафиясы өте қажет. Құшақтап сүйдім. Ахмет . Орынбор. 11/ҮІ – 25 жыл». Осындағы “Ибрагим” – дегенді аудармашы Жақыпов жақшаның ішіне Абай деп көрсеткен. Ахмет Байтұрсыновтың бұл хатына Әлейхан Бөкейханов маусымның 23 күні жауап жазыпты. Оның да фотокөшірмесі ғана сақталған. Бұл да Д.Қамзабектің тәржімасы арқылы ұсынылып отыр. “Бауырым Ахмет! Сенің 11 маусымда жазған хатыңды алдым. Профессор тамыз бен қыркүйек айларында Ырғыз бен Торғайға барып, сол жақтан Қызылордаға соғатын боп уәде беріп, Берлин қаласына қайтып кетті. Мен одан (сапарды) Қостанайдан бастауды өтіндім. Ол бұған келісті. Мен оған: «Егер осы өңірге барсаңыз, Ахмет Байтұрсынұлын жолықтыруға тиіссіз. Бұл кісі сізге серік болады», – дедім. Енді сенің келісіміңді білген соң, оған хат жазып, хабарласып, ақпарымды Мәскеудегі неміс өкілдігіне тастап кетпекшімін. Қалғанын оның өзі біздің қазақ өкілеттігіне соғып, анықтап біліп алатын шығар. Тамыз айында өзің қайда болмақсың? Мырзағалиұлын (Германияда оқыған – Т.Ж.) неміспен ұшырастыруға жіберерсің. Еуропа сүзектің микробын әлдеқашан тапқан. Лизажанның (Ә.Бөкейхановтың қызы Елизавета – Т.Ж.) профессоры дәріс үстінде айтатын көрінеді: «Макс па (менің немісім), жоқ мен бе, бұл микробты тапқан сияқтымыз», – деп. Макс бұл жөнінде ештеңе демеп еді. Бәлкім, оның зерттеуінің бағыты да сол шығар. Егер сен оған қосылсаң, тіпті жақсы болар еді. Біздің Орталық баспада көрнекті құралдар шеберханасы бар. Олардың қаржысы жеткілікті. Жұмыс жоспары ауқымды. Бүкіл КСРО бойынша халық ағарту ісіне қажетті нәрселер әрбір ұлттың жағдайы мен ерекшелігіне қарай жасалынбақшы. Мен оларға қазақ академиялық орталығымен байланысыңдар деп кеңес айттым. Академиялық орталық енді қазақ мектебі мен көшпелі оқу отауларына келеді-ау деген Ережелерін көрсетіп, арнайы жұмысымен қоса осы мүмкіндікті пайдаланып, өз ұсынысын берсін. Академиялық орталықтағылар осыны орындауға тырыссын. Әміре Қашаубайұлын Парижге жібермекші. Ол бірде-бір ән сөзін білмейді ғой. Болмайтын нәрсені айтады. Мен оны әншілердің арнайы үйіне апарып, ән салдырттым. Дауысын мақтастық, әйтсе де, ән салған кезде, мен қатты ұялдым. Айтқан әнінің сөзінде мән болсайшы. Парижде ойлы әнді талап етеді. Әншіні Парижге жібере отырып, бір әннің сөзін болса да жаттатқызуға болатын еді ғой. Әміре орыс мещаны сияқты киініпті. Оны дұрыстап киіндіру де соншалықты қиын іс пе еді? Абай мен Алтынсарының баласы жөніндегі жазуыңды күзге дейін бітірсең де кеш емес. Нәзір де (Нәзір Төреқұлов – Орталық баспаның қазақ секциясының меңгерушісі, «Темірқазық» журналының редакторы) Абай туралы жазбақшы. Мейлі, жазсын. Алтынсарының баласы Ыбырай хақында өзің жазсаң, жақсы болар еді. Ол сенің ағаң емес пе? Егер ол қазір өмір сүрсе сендей болар еді, ал сен ертерек дүниеге келгенде, соның ісін жасарың хақ. Сенің ересек сауатсыздарға арналған кітабыңда «бізге» керексіз қазақ хандары мен билерінің сөздері бар екен. «Еңбекші қазақтың» 30-санындағы №9 қосымшасында Ғаббас (Тоғжанов – Т.Ж.): «Кітапта бір де бір коммунист жоқ», – деп жазыпты. Оған жолдас Мардан (бүркеншік аты болуы керек, кім екені анықталмады – Т.Ж.) «Ақ жолдың» бетінде жауап қайтарды. Мардан жақсы айтыпты. Мен Марданның мұны неге жазғанын білдім: Біздің «жазушы» қазақ коммунистеріміз саған риза емес әрі наразы көрінеді. Сен кітабыңда Мағрифаның (–?) інісіне орын беріп, мына «жазушылардың» еңбектерін кіргізбепсің. Орыстың мұндай кітаптарында Лениннің мақалалары толып жүреді екен. Ондайлар біздің қазақ кітаптарында, байғұс Сәкендікінен өзгелерінде жоқ. Мұны маған жақында ғана мүшелікке өткен коммунистің бірі айтты. Мен оның есіне мына мысалды түсірдім: «Көктем шығып, күн аспанға жоғары көтеріліп, тіршілік атаулы ояна бастағанда, Юпитер бұқа кейпінде жерге төмен түсіп, сиырлардың арасында ұрпақ өндіру қамымен жүреді екен. Бірде жай ғана кәдімгі бұқа аспандағы Юпитер-құдай болуды ойлапты. Сонда біреулер айтыпты: «Бұқаның Юпитер боламын деп армандауы – сандырақ, бос қиял», – деп. Қазақ коммунистері Ленин болуды қаласа, жол ашық. Әлгі бұқаның кебін құшып жүрген қазақ коммунистері Ленин бола ала ма», – дегенімде, әлгі «төрем» көңілсізденіп әрі маған өкпелеп қалды. Келініне барды деп, Күрден әкесі Едігеге қол жұмсағанда, Едіге айтқан екен: «Арғымақты арытсаң, арданы қайдан табасың? Ақ сұңқарды аздырсаң, құмайды қайдан табасың? Қара жерді өртесең, жеміңді қайдан табасың? Қара суға қан ағызсаң, қара суды кім берер? Шашыма ақ кіріп, көзімді шел басып, қартайған шағымда өз атаң – мені сабасаң, қайдан ғана оңарсың», – деп. «Көксілдір» мен «Шайырда» осындай өлеңдер бар. Осыны жазуға болады ғой. Орталық баспаның тапсырмасы бойынша Мағжан Жұмабайұлы «Әліппені» және өз бетімен сауатын ашушыларға арнап «Кіріспе» жазған еді. Кеше Нәзір: «Мағжан Жұмабайұлының жазған кітабы Байтұрсынұлының кітабынан жақсы», – деді. Ол кітаптар әлі басыла қойған жоқ. Маған көрсетпеді. Бірақ, оған сын айтатын Нәзір емес қой. Меңдешұлы (С.Меңдешев, сол кездегі Қазаткомның төрағасы – Т.Ж.) жолдас «Бөкейханұлы «Еңбекші қазаққа» мақалалар жазады», – деп шағымданыпты. Бұл шағымы 15-маусымда Орталық Комитеттің жанындағы Баспа бөліміне түсіпті. Сол шағым бойынша мені сонда отырған татарлар тиісінше тезден өткізді. Мәскеу коммунистері: «Қазақтар – ұлтшылдар», – деп жалпыға жар салып, айқайлап жүр. Мен олардан: «Айтып жүргендерің не?», – деп сұрасам, олар: «Өздеріңе өздерің шағым жасап жүрсіңдер, яғни оны жазған – өз қазақтарың», – деп айтады. Жазуымды аяқтадым. 30-маусымда елге қарай шығамын. Мадиярды сәбилі болуымен құттықтайын деп едім, бірақ мекен-жайын білмеймін. Осы жөнінде Мадиярға жазып жіберші. «Еңбекші қазақ» маған тиесілі ақшамды бөлер ме екен, соны Жолдыбайұлынан (Молдағали Жолдыбайұлы – Т.Ж.) білші. Хат жаз. Әлихан. Мәскеу, 23/VI-25ж.» Қатырмасына: «Алушы: Москва, Воздвиженка, Ә.Бөкейхановқа. Жіберуші: Қызылорда, С. Киловскийй п. 4, 15 пәтер. Желкен» деп жазылған дәл осындай мағлұматы мол хаттың шекесіне тергеушілер «10/ІV-28 ж.», – деп белгі қойған. «Әлеке! Сіздің «Жаңа мектепке» жіберген 27 мақалаңызды Мадиярдың қолынан алдым. Нағында 33 мақала екен. «Жарасын алдырған апа» №5 санға салынды. «Семенның әкесі» №6 санға барады. Сондай-ақ «Ақылсыз қасқыр да» («Жаңа мектептің» «Балаларға базарлық атты» №6 қосымшасында) сонда берілді. Қалғандары да бірте-бірте осылай жариялана бермек. Бір-екі мақаланы Мадиярға қайтардым. Сіз шамасы «Жарасын алдырған апаны» көрген жоқсыз-ау деймін. (Өйткені «Жаңа мектепті» жаздырып алмайсыз ғой). Сізге тиесілі төмендегі соманы «орамал ретінде» (қаламақы – Т.Ж.) «Жаңа мектептің» кезекті санымен қосып жіберіп отырмын. Жарияланған мақалаларыңызға тиісті қаламақыны алу үшін «қағаз жіберіңіз». Онсыз мында босатпайды «Жаңа мектепте» «Сырлы әдебиет» бөлімі ашылды. Соған да арнап мақала жіберіңіз. Бірден «басқарманың атына» жолдаңыз. Енді алдағы уақытта «Жаңа мектепке» қандай мақалалар керек екеніне тоқталайын. «Жаңа мектептің» әр санында «Өлкетану» деген айдармен менің немесе басқа біреудің мақаласы тұрақты түрде беріліп тұрады. Оған ешқандай редакциялық түсіндірме жасалмайды. Сондықтан да редакция біздің пікірімізбен санасады ғой деп ойлаймын. «Жаңа мектеп» мұғалімдердің сұранысын қанағаттандырады деп үміттенеміз. Бір сөзбен айтқанда, «Жаңа мектеп» журналы мектеп оқушылары мен мұғалімдеріне ем ретінде қонады деп үміттенеміз. Бұған «Жаңа мектептің» таралымының өсуі мен әр жерден келіп жатқан хаттар көз жеткізеді. Қаражаты тапшы, газет-журнал оқып үйренбеген, арнайы маманданған басылымға үйренбеген мұғалімдердің сұранысы күшейіп, ақшаларын жіберіп жатыр. Бұрын 50 адам ғана жаздырып алушы еді, қазір олардың саны 800-ден асты. Арнайы ұйымдастырушы ұстамаймыз, бірақ та кейінгі екі жарым айдың ішінде (№3 санынан бастап) жазылушылардың саны 1000-ға жетті. Оқу-ағарту коммисариаты «Жаңа мектепті» үлгі ретінде ұстанып отыр. Осыған қарағанда «Жаңа мектеп» дер кезінде ашылған сияқты. Сондықтан да олардың пікіріне қосылмау мүмкін емес. Оқырмандар мен талап етушілердің тілегі бойынша әдебиет бөліміндегі материалдарға берілетін түсініктермен келісу керек шығар. «Сын бөліміндегі» материалдар жеткіліксіз. Бұған сіздің араласуыңыз керек деп есептейміз. Сіздің келіспейтініңізді білсем де (әрине бұл менің өз күдігім), «Табиғаттану бөліміне» жазып тұрыңыз. Жер, ауа райы, топырақ, су, құм, өсімдік, геология, Қазақстан тарихы туралы жазыңыз. Осының өзін ғылым деп есептеймін. Көп адам бізге қатыспаса да, кеңес бермесе де, мұғалімдер бұл туралы жазып тұрады. Тым болмаса 1908 жылы қазақ жері туралы Сібір журналдарына шыққан мақалаларыңызды қазақ тіліне аударып жіберіңіз. Желкен. 13/V – 26 ж.» «Желкен» деген кім? Біздің пайымдауымызша бұл сол тұста «Жаңа мектеп» журналында қызмет еткен, алдыңғы хатта аты аталған алаш рухты қаламгер Молдағали Жолдыбайұлы. Дегенмен де нақты анықтауды қажет ететін аса мүдделі әдеби тұлға. Өйткені мұнда Әлихан Бөкейхановтың баспасөзге ұсынған 33 мақаласының саны көрсетіліп, оның тақырыбы анықталып отыр. «Жарасын алдырған апа», «Семеннің анасы», «Ақылсыз қасқыр» сияқты балаларға арналған тәржімалары нақты айтылады. Мұның өзі алаш қайраткерінің өмірі мен шығармашылығын барынша толық зерттеуге негіз қалайды. Осы томның 168 бетінде Ахмет Байтұрсыновтың «Әлди-әлди» өлеңінің қолжазбасы да бар. Зады Ә.Бөкейхановтың пәтерінен тәргіленсе керек. 4.
«Мен Ақтоғай деген елді, жерді бұрын естіген де, көрген де емеспін. Атамның әруағының арқасында қадірлі мекеннің суын ішіп, дәмін таттым. Ақтоғайға келіп бүкіл қазақ халқының қонақжайлылығын, ұлылығын, еңбекшілдігін, ұйымшылдығын көрдім. Менің де бойымда қазақтың қаны бар. Сол арқылы Ақтоғай менің жүрегімде мәңгілік орнығып қалатын болды», – деп тебірене сөйлепті (С.Аққұлұлы). Мәскеуге қайтып оралған соң да көп уақыт бойы алай-дүлей сезім құшағындағы ой аясында болады: «Көрген, сезген жайлар көз алдымнан кетпей қойды. Оны дос-жораларға ауызша айтып та жүрдім. Бәрібір, көкірегімді бір тәтті сағыныш, шырын сезім қытықтай берді. Даңғайыр дала, дархан туыстарым жайында ақыр соңында өлең жазуға отырдым. Бұл өлеңдерде әлгі көргенім мен сезгенім, бабалар мекені, менің ұлы атамның тағдыр-талайы, ғасырлар қойнауынан бүгінге жеткен үн, менің ағайын-туыстарымның бүгінгі тіршілік-харекеті... болса дедім. Жергілікті халық менің атам Әлихан туған аймақты Сарыарқа деп атайды екен. Осы атаудың өзінде де ғажайып сыр, ғаламат әуен бар сияқты», – деп толғаныпты. Иә, қаракөктің тұқымының өзегіне далаға деген ұлы сағыныш ыстық аптап болып басылыпты. Ұлы атасының рухына, ата мекеніне, туыс-бауырларына арналған мына өлең ұрпақ сағынышын да жеткізеді: Апай төс қар жамылған, Баурайында – ауылдар. Сол бір таудың ар жағында, Ағайын бар, бауыр бар. Бұл даламен Батый өткен, Шыңғыс та өткен айбарлы. Ақын өткен, батыр өткен, Ақиықты, айбарлы. Шексіз дала қасиетті, Ғасырлардың көшінде. Ұлы баба өсиеті – Ұрпағының есінде. Ата-баба атырабын, Қалай көрмей шыдармын! Мен де бір тал жапырағы, Дала деген шынардың. Қолын бұлғап бозаң қырда, Түсіме енді қаншама ол. Бүгін менің көз алдымда – Сол бір дала аңсаған. Арқалаған заман жүгін, Тағдыр жолы – тарамыс. Мына адамдар маған бүгін, Әрі жақын, әрі алыс. Тілім менің күрмеледі, Дірілдейді үнім де. Айтпақ болсам бірдеңені, Кешегіден бүгінге. Гүлі оралып балағыма, Лүп-лүп соғып жүрегі. Жүрген сайын дала мына, Құшағыма кіреді. Көркіне оның тіл жетер ме, Кім болжайды өлшемін?! Бар ғой, бар ғой бұл мекенде, Менің де бір бөлшегім! (Аударған И. Сапарбай).
Жалпы, Бөкейхан ұрпағының ата қорымы Тоқырауын өзенінің Жіңішке атты саласының күншығысындағы «Талдыбейітте». Әуелде сегіз қырланып салынған зираттың ауқымы кең. Кейін бұрышталып, қабірдің қарасы молайған. Басында жалғыз түп мәуелі шетен тамырын жая жайқалып тұр. Тұқымы Бразилиядан алынған бұл шетенді 1905 жылы Әлихан Бөкейханов Санкт-Петербургтан арнайы әкеп әкесі Нұрмұхамедтің басына отырғызыпты. Әуеліде үш түп боп жамырай өскен екен. 1932 жылғы ашаршылықта Қарқаралыдан Балқашқа босқан босқындар осы зиратты паналап, екі түп шетенді кесіп, отқа жағыпты. Бұл да нысаналы оқиға. Әлиханның молаға еккен ағашы да өлмеші қазақтың өзегін жалғап, мұздаған жүрегін жылытып, бір кәдесіне асты. Міржақып айтқан, жоңқасы да алаштың керегіне жараған аласа да киелі ағаш, осындай-ақ болар. Желтаудың аңғарында самалдап тұрған сол мықан ағашының саясына ұлт көсемінің туған бауыры Смахан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан: жұрты үшін шаһид кеткен перзенттің рухы фани мен бақидың арасындағы ғайып кеңістігінде имансыз көшіп жүрмесін деп және мүһминнің дұғасы бұйыруы үшін де Әлиханның өзі киген құлақшынын әке зиратының ішіне лаһаттап көміпті. Құлпытасқа: Қыр баласы, Ел ағасы, Қазақтың болған панасы. Жел жағында панасы, Ұмыта ма Әлиханды, Қазақтың баласы, – деп қашап жазыпты. Көмусіз қалған Әлиханға жоқтау сөзді де қимаған «қазақтың тағы бір баласы» тұғыртасты балғалатып, сүймендетіп сындыра алмаған соң, жазудың бетін сүргілетіп тастапты. О, қастаншықпағыр, атадан арсыз туған, лағынет! Екінші тарау: «БӘЙБІШЕ–ТОҚАЛ» ТРАГЕДИЯСЫНЫҢ ҚҰРБАНЫ (Халел Ғаббасов)
Бұл қырғи қабақ «соғыстың» кесірін халық көрді. Біреу «бұл соғыстың түпкі коммунистік-колонизаторлық» астарын түсініп айтты, біреу жаттап алып, ойсыз ұрандады. Енді біреулер мұны Троцкийдің компаниясымен байланыстырып, қоса-қабаттап соғып, даурығыса жау іздеп, даңғазаны күшейтті. Қаншалықты қажеттіліктен туғанын білмеймін, өмірі көріп-білмеген Алматы қаласына Троцкийдің келіп мырзақамаққа орналасуының мән-мағынасы түсініксіз еді. Өле-өлгенше өзін марксиспін деп санаған Троцкийдің 1931-1932 жылғы аштықты көзімен көріп тұрып, Сталиннің экономикалық саясатын тас-талқан ғып сынаған кітаптарының өзінде Қазақстандағы коллективизация мен ашаршылық туралы бір де бір дәлелді деректі аузына алмауы қалай? Зады, коллективизация, оның ішінде Голощекиннің “Кіші Октябрі” турасындағы, аз ұлттардың интеллигенциясы қақындағы Сталин мен Троцкийдің көзқарастарында онша алшақтық болмаған сияқты. Ал бұл кезде жазалау машинасы іске қосылып кеткен болатын. Оны тоқтатуға Голощекиннің өзінің де шамасы келмейтін. Оларды Лениннің өзі қол қойған 1919 жылғы 4 сәуірдегі ВЦИК-тің Президиумының:
Өйткені Сталиннің: «Голощекин жолдас! Мен мына мәлiметiңiзде белгiленген саясатты – негiзiнен алғанда бiрден-бiр дұрыс деп ойлаймын», – деген мақұлдауы жазбаша түрде алынып қойылған, яғни, ұлттық зиялыларды жаппай жазалауға «ұлттар көсемінің» пәрмені беріліп қойған еді. Сөйтіп, “Кіші октябрьдің” шұғыл түрде күшіне енуі – ұлттық кадрларды тез арада өкімет басынан қудалап, ықпалды адамдарды республикадан аластатудан басталды. Өлкелік партия комитетінің екінші секретары Сұлтанбек Қожановты орнынан түсіріп қана қоймай, “Алашорданың ісіне” қылмыскер ретінде кіргізуге тырысты. Оның орнына Елтай Ерназаров сияқты қолын әзер қоятын, қой аузынан шөп алмайтын момын, жігерсіз жандарды қасына тартты. Смағұл Садуақасовты Ресейге жіберді. Оларды терісін өзгертіп кеңес кеңсесіне кіріп алған контрреволюционер деп жариялады. Тек сот арқылы үкім шығару ғана қалды. Заңды жетiк бiлетiн «Алаш» партиясының ұлттық бағдарламасын дайындаған Халел Ғаббасов мұны бiрден аңғарып:
Халел Ғаббасов «Алашорда» үкіметінің әскери жобасын жасаған бас әскери кеңесшісі ретінде қаралып, кеңес өкіметі жағына шыққаннан соң да қатаң бақылауға алынды. Сөйтіп, кез-келген сәтте оны арандатуға мүмкіндік туатындай айғақтар алдын-ала дайындалып қойды. «Алашорда» үкіметінің қайраткерлеріне толықтай кешірім жасау туралы 1919 жылғы 4 сәуірдегі қаулыдан кейін Ахмет Байтұрсынов сол жылы желтоқсан айында тағы да Лениннің қабылдауында болып, қазақ ұлтының болашақ өмір сүру құқы қақында пікір алысады. Алаш азаматтарының басын қызылдардың қырғынынан арашалап алған ұлт көсемі енді елінің де талмауытты тағдырына алаңдап, оның басына төнуі мүмкін зауалдан құтқаруға ұмтылады.
Ахмет Байтұрсыновты алаңдатқан бұл күдік те көп күттірмеді. Хаттамада көрсетілгеніндей, сонау 1919 жылғы желтоқсанның 9 күні түнде В.И.Лениннің өзі қолдап, «көшпелілердің малын кедейлердің мүддесі үшін қайта бөлу саясатына асықпай, байыппен келу» туралы Ұлы Октярьдің көсемі Ленин айтқан сын-ескертпені «кіші октябрьдің көсемі» атанудан дәмеленген Голощекин назарына ілгісі келмеді. Жаппай конфискациялау – көшпелі елдің арасында орынды наразылық туғызды. Ішінара толқулар да болды. Іс басындағы оқығандар жұмыстан шеттетіліп, кейі күнкөріс қамымен туған ауылдарына кетті. Мұны ОГПУ-дің тергеушілері көтеріліс ұйымдастырып, совет өкіметіне қарсы үгіт жүргізу үшін, ел арасына сіңіп кетті деп байбалам салып, жұртты сақтандырып жатты. 1928 жылы күзде байлардың мал-мүлкін ортаға алып, ет пен астықтың бір қадағын да қалдырмай сыпыра жинауға нұсқау берді. Жеделдете қазақтың 500 байын тәркіленіп, „мәңгiлікке жер аударылды”, олардың қатарына „белдеудегі бұзауына дейін” тәркіленген орташа ауқаттылар қосылып, зардап шеккендердің саны төрт-бес еседен асып түстi. Исi қазақ қауымы «Кiшi Октябрьдiң» «қара дауылына» түршiге қарап, шекараға жақын өлкедегiлер Шығыс Түркiстанға, Ауғанстанға, Иранға iшiнара Монғолияға қарай босты. Атырау өңірі – Үстіртке, Торғай, Ырғыз тұсы – Торғай ойпатына, Сарысу, Созақ өңірі – Бетпақдалаға ойысты. Наразылық та күшейді. Қара халық Голощекин мен Ерназаровтың «аша тұяқ қалдырмай» конфискелеуiн – аштан өлумен пара-пар деп түсiндi. Кейiн дәл солай болды да. Аз жылдан соң даланы аштық жайлап, жолдың екі жақ шетінде адамдардың сүйегі ақ сөңке боп қурап жатты. “Кіші октябрьдің” осындай қасіретпен аяқталатынын болжап-білген азаматтардан құтылу үшін «конфискацияға қарсы қастандықтар мен қарулы көтеріліс ұйымдастырып, науқанның өрістеуіне кесірін тигізіп, бүлдірушілік әрекеттер жасауы мүмкін» қазақ зиялыларын түрмеге қамау туралы жарлық шығарды. Халел Ғаббасов «кіші октябрьдің» халыққа әкелетін қасіретін, жеделдетілген коллективизацияның экономикалық тоқырауға, ашаршылыққа ұшырататынын алдын ала болжап отырған «сондай қауіпті» адам болатын. Ол өзінің бұл пікірін Әлімхан Ермековке де айтыпты. Оcынау «алаш бекзатының» (замандастары солай атаған) тергеушіге берген: жүктеу/скачать 2.62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|