Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

2.

Ал Ахмет Байтұрсынов – ұлттық руханиятының күре тамыры. Қазақ ұлтының ұлттық санасын, ойлау жүйесін, көзқарасын, сана сатысын мүлдем жаңа деңгейге көтерген құбылысты тұлға еді. Ахмет Байтұрсыновтың ақыл-парасатын, ғылыми даналығын, азаматтық қасиеттерін толық ашып, арман-мақсатын жүзеге асырған «Әліппені», “Оқу құралын”, “Тіл құралын”, “Әдебиет танытқышын”, “Қазақ мәдениетінің тарихын” жазып, жарыққа шығарған тұсы да осы 1920-1927 жылдардың арасы еді.

Амал қанша, ондай бақытты ғұмыр ұзаққа созылмады. Отаршыл самодержавиенің бұғауынан, «Алаштағы» арпалысты күндердің құрсауынан, Колчак пен Анненковтың аранынан аман шыққан Ахмет Байтұрсынов өзі еркімен қабылдаған Совет өкіметінің «жауы» боп шыға келді. Революция көсемінің өсиеттерін бұрмалаған Голощекин сияқты Сталиннің қолжаулықтарына қарсы тұрды.

Тергеу ісінде «Алашордашыларға» тағылған басты «қылмыстың» бірі – «кеңес саясатын қасақана бұрмалап, ұлтшыл-буржуазиялық идеяны сіңіру мақсатында жүргізген араб әліпбиін сақтап қалу жөнінде жүргізген» үгіт-насихат жұмысы. Әрине, бұл тергеушілер шешетін ғылыми-ағарту жұмысы емес еді. Бірақта жер мен мал да саясаттың құралы болған тұста ағарту саласы нағыз таптық майдан болып саналатын.

Түркия мемлекеті латын һарпіне көшкен кезде түркі жұрттарының арасында бұл да үлкен саясаттың құралы болды. 1924 жылы маусым айының ортасында Қазақстан, Қырғызстан, Түркістан, Бұқара зиялылары, жиыны 19 оқымысты бас қосқан ғылыми конференция өтті. Сондағы ең басты мәселе – қай әріпті қабылдау туралы пікір алысу болды. Сонда Н.Төреқұлов:

«Араб һарпінің орнына латын һарпін қолдануды ұсынды. Жас қазақтар: Шығыстың өркениетке көшуін тежеп отырған керітартпа әріптен құтылуды белсене ұсынды. Ал өзінің ескі ерекше тұрмысын әлдилеген егделер тобы европалық ықпалдан сескеніп, оларға қарсы шықты. Байтұрсыновтың пікірін 11 адам қолдап, ескі емілені сол күйінде қалдырды. Екінші топтың араб һарпінде қалуды жанталаса жақтауының себебі, олар өздерінің соңғы қамалы болып табылатын Қазақ оқу-ағарту халық комиссариатының ғылыми кеңесіндегі үстемдігін сақтап қалу», – деп жазды өзінің құпия хатында Қазақ обкомының жауапты хатшысы Г.Коростелев.

Ахмет Байтұрсынов жазып шыққан қазақ әліпбиі, Кононов сияқты көрнекті оқымысты түркологтардың берген бағасы бойынша, сол тұста түркі жұрттарының ішіндегі ең жетілген санат құралы болып табылды. Қазақ тілінің жазылуы, дыбысталуы, мағыналық екшелуі, терминдік атаулары, үндестік заңдылығы тұрғысынан алғанда өзінің кемел қалпына келген ілім ретінде танылды және өзге түркі тектес ұлттар соны өздеріне негіз етіп алды. Әріптің ауысуы емілелік тұрғыдан біраз өзгерістер әкелетін, ал ең бастысы, қазақтың «жасасындатқан жастары» «керітартпа әріптен құтылу» арқылы өзінің руханият тарихынан мақұрым қалатын. «Құранды» оқудан «құтылатын». «Дін – апиын» деп есептеген өкімет үшін бұл да социализмнің сөзсіз жеңісіне саналатын Ол жеңіскек қол жеткізу – мәңгүрт ұрпақты тәрбиелеуге жол ашатын. Араға ғасыр өткенде осы кенжеліктің әлі де сақталып отырғандығын, бүтіндей екі буын өкілінің сауатсыз қалғанын ескерсек, А.Байтұрсыновтың алаңын түсінуге болатын.

Ал Н.Төреқұловтың ойлау жүйесі, ғылыми пікірді қабылдау және шешім шығару қабілеті туралы З.Валидов:

«Нәзір қолына түскен кітаптың бәріне жармаса кететін, оны әр автордың ойы қызықтыратын. Мен оған: кітапты қатаң бір жүйе бойынша оқу керек, сонда ғана адам жетістікке жете алады – дедім. Менің бұл ойымды ол сол кездегі он бес жасар бозбала Шолпанға түсіндіруге тырысты. Нәзір өзіне де сын көзбен қарауға тырысты, алайда қызыққұмар, әр нәрсеге ынтық, аумалы-төкпелі мінезін жеңе алмады да, табанды да жүйелі төзіммен оқуды бойына сіңірмеді. Ол сол кездің өзінде түрікшіл болатын, Стамболда шығып тұратын «Түрік жұрты» журналын үзбей оқитын. Жиддадағы орыс консулдығында істеп жүргенде Нәзір түрік тілдері туралы мақала жариялады, сөйтіп ол өзінің ұлттық мәдениетін берік ұстанды, сондықтан да кеңестер қысым көрсеткен адамдардың қатарында құрбан болды», – деп жазды.

«Түрік тілдері туралы» мақала деп З.Валидов пен Г.Коростелевтің көрсетіп отырғаны Н.Төреқұловтың латын әрпіне көшу туралы «Бұл әліпбиді неге алу керек?», «Жаңа әліпби неге керек?», «К вопросу о латинизаций тюркских алфавитов», «К вопросу о латинском алфавите», «В борьбе за новый тюркский алфавит» атты «Әліпбилер тарихы, қазақ-қырғыз мәдениетінің жолдары, жаңа әліпби» жөніндегі 1924-1926 жылдары Москвада басылып шыққан кітапшаларындағы пікірі болса керек. Бұл мәселе араға жүз жыл өткен соң да қазақ қауымдастының арасында толық шешімін таппай келеді.

Тергеу барысында латын әрпіне көшуге қарсылық – кеңес өкіметінің мәдени шараларына көрсетілген қарсылық ретінде бағаланып, айып ретінде тағылды. Там- тұм қазақшасы бар тергеушілер «Құрал» деген сөзді «қару» деп те түсінген сияқты. Оған мына хаттама дәлел.

Байтұрсынов: (Д.Досжанның жарияланымынан): Сұрақ: Жасырын ұйымға арнап қандай құжаттар жаздыңыз?

Жауап: Жасырын ұйымның хаттамасын жазатын төңкеріс өкілі емеспін, мен жазған «Тіл құралы»», «Тіл ұстарту» деген кітаптар жұрттың бәріне белгілі.

Сұрақ: «Тіл құралы» не туралы жазылған кітап?

Жауап: «Тіл құралы» қазақ тілінің фонетикасы, морфологиясы, синтаксисі туралы оқулық, сөйлеу тілі мен жазу тілінің өзара байланысы, қолдану жүйесі бір ізге түсірілген еңбек. Қызылорның, Алматы жоғары оқу орындарында пән ретінде оқылады. Сөздердің септелу, тәуелдену, жіктелу жүйесі баяндалған», – деп .А.Байтұрсынов өзінің «мәдениет майданы» саласындағы барлық «қылмыстарын» бір-ақ жауапқа сидырған.

Бұдан кейінгі тергеулерде осы жауапқа сілтеме жасап, қысқа қайырып отырған. А.Байтұрсыновтың ойлау жүйесін түсіну үшін «мәдениет майданындағы қылмыстары» туралы жауапты толық келтіреміз.

А.Байтұрсынов жоғарыда келтірілілгеніндей: «1924 жылы Парижде өткен дүниежүзілік өнер көрмесіне барған қазақ әншісі Әміре Қашаубаев ол жақтан қайтып келген соң Шоқаевті көргенін айтқан болатын. Бұдан басқа ол туралы ештеңе де айтқан жоқ, мен одан сұрағаным жоқ. Бұл сөзді Әміре менің үйіме әдейі келіп айтты ма, жоқ, көшеде кездейсоқ кездесіп қалғанда айтты ма, ол жағы есімде қалмапты», – деп қысқа қайырып жауап берген.

Алдыңғы томдарда айыптау көрсетінділері М.Дулатовқа қарай бағытталса, ендігі сұрақ-жауаптың дені А.Байтұрсыновтың төңірегіне топтастырылған. Соған орай бұрын жауап беріп кеткен Елдес Омаров та қайта сұралған.

Тергеу хаттамасының осы бетінде Е.Омаровтың суреті сақталған. Шашы қысқа, шоқша сақалды, мұрты басылған, жұқа өңді, қабағы түйілген, арық кісі екен. Сұрақ 1929 жылы 20 маусымда алынған. Ол жауапта: Колчак үкіметі құлаған соң 40 адамның Атбасарға барғаны, одан Семейге келгені айтылады да, әрі қарай мынаны баяндайды.

Бұл көрсетіндідегі негізгі мәселелер тарихи шолуда қамтылғандықтан да тоқталып, талдап жатпаймыз. Өмірлік құбылыстар мен өзара қарым-қатынас аясы әр адамға түсінікті болса керек. Тек Зәки Валидовтің естелігіндегі:

«...Қазақ жетекшілеріне... «Алаштың» неосоциалистік қоғамдық-экономикалық платформасының негізінде Қазақ социалистік партиясын құруды ұсындық», – деген пікірді қайталап еске сала кетеміз.

1919 жылы талқыланған бұл ұсыныстың бағдарламаның 1926 жылғы шетелдегі жарияланымына сүйеніп Голщекин:

Шынтуайтына келгенде, тергеу орындары 1921 жылы Орынбор мен Ташкентте өткен мәжілістер конреволюциялық астыртын ұйымның бас қосуы емес, Орынбор қаласында өткен Бүкілқазақтық құрылтай екендігіне, онда «кеңес өкіметіне қарсы астыртын ұйымның платформасы» емес, аштан қырылып жатқан қыр еліне көмек көрсету туралы баспасөздерде ашық жариланған Үндеу қабылданғанына, осы ділгір шараны ұйымдастыру үшін жан-жаққа жіберілген адамдар – көтерілісті ұйымдастырушылар емес, аштарға жылу жиюшылар екеніне ықылас қойып, бас ауыртып жатпады. Тек тағылатын айыптың неғұрлым көп болуына тырысты.

Ешқандай контрреволюциялық астыртын ұйымның болмағанына, диверсиялық қастандықтардың жасалмағанына, айыпкер деп түрмеге қамалған адамдардың бетпе-бет жүздесуiнде қылмысты iстiң дәлелденбегенiне қарамастан, тергеу жалғаса берді.

Оған Оған Қазақ ССР Жоғары сотының мына анықтамасы дәлел:

Ақиқат анықталды. Тергеу тығырыққа тірелді. ОГПУ-дің арандатулары күткен нәтижені бермеді. Енді жазықсыз жандардың бостандыққа шығуы тиісті еді. Іс жүзінде бәрі де керісінше жүргізілді. Тергеу созыла берді. Куәға тартылғандардың барлығы да қамалды. Солардың қатырында сонау Ташкент қаласындағы Мұхтар Әуезов те абақтының есігін ашты. Олар қазіргі Сайран көлінің жанындағы түрмеде жатты. Үсті-үстіне қойдай тоғытылған «контрреволюционерлердің» саны тым көбейіп кетіп, жеке камера жетпей, ортақ камераға орналастырылды. Мұхтар Әуезов ол кезді есіне алып отырып, елуінші жылдары ақталып келген Қайым Мұхамедхановқа:

Ұлы Мұхтар тұтқында отырған күндерін рахатқа санап отырған жоқ, керісінше, Ахмет, Міржақып, Мұхамеджан, Халел, Жүсіпбек, Мағжан сияқты ардагерлерменмен ақтарыла сырласқан күндерін, сұхбаттарын есіне алып, асыл бейнелерді сағынып айтты бұл. Солардың ақылы болмағанда, өзінің де тірі қалуы екіталай еді.

Жә, бұл өз алдына бөлек әңгіме.

Сонымен, астыртын контрреволюциялық ұйым ашылмады. Енді тергеушілер де тәсілді күрт өзгертті. Арандаудың ең нәзік әрі жүрек шошытарлық тәсілін тауып, Голощекиннің өзін “қарауылға” алды. Әсірелеу емес, нақ солай. «Кіші октябрьдің» авторын – Голощекинді қастандықпен өлтіруге әрекеттенді», «далада көтеріліс ұйымдастыруға әрекеттенді» деген айып аяқ астынан табыла кетті.

Бұл идеяның авторы кім? Егер де, Филипп Исаевичтің өзі мақұлдамаса, тергеушілердің бірде біреуі басын бәйгеге тігіп, тәуекелге бел байлауы мүмкін бе? Қайдам. Ал, Голощекин бұл лақап арқылы өзінің беделінің өсетінін білді.

Біріншіден; бұл бұлтартпайтын ашық жаулықты байқатады. Оған «айыпкерлердің» кез келген пікірі айғаққа жарайды. Екіншіден, «социализм дамыған сайын, тап күресі шиеленісе түседі» – деген Сталиннің пікірін «дәлелдей» түседі. Үшіншіден: «Голощекинге қастандық жасауға ұмтылуы тегін емес. Расында да, «Кіші октябрь» жасау керек. Жарайсың, дәл осылай қимылда» – деп Сталиннің іштей сүйсінетіні сөзсіз.

Әрине, бұл жай ғана болжам. Бірақ шындықтың да сілемі жоқ емес. Өйткені Голощекин өзіне қастандықтың жасалатынын жиі еске алуы, тіпті, мәжілістерде де қайталап айтуды ұнататынын қалай түсінуге болады.

Сонымен, Байтұрсынов бастатқан «контрреволюционерлер» Голощекинге қарсы қастандық ұйымдастырды ма, жоқ па? «Ұйымдастырған» екен. Оны да «айтып қойған» – Д. Әділов боп шықты. Бұл жолғы салмақ, яғни, қорғану кезегі – Жүсіпбек Аймауытовқа түсті. Оған1929 жылы мамыр айында тұтқынға алынған Жүсіпбек Аймауытовқа:

Бұл жала да – жала күйінше қалды. Айғақ табылмады, бірақ қылмыс ретіндегі күшін сақтады. Керісінше тағы бір кінә – ең қауіпті кінә қосылды. 1927 жылы Англия мен СССР-дің арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас үзілді. Осыған орай лекция үстінде А.Байтұрсыновқа:

Бірінші дүние жүзілік соғысты, патшаның жазалау әскері мен ұлт-азаттық көтерілісі арасындағы қырғынды, ақ пен қызылдың арасындағы азамат соғысының сойқанын көріп, әбден зәрезеп болған елдің үрейленуі заңды да еді. Ахмет Байтұрсынов оларға:

Тыңшылар бұл сөзді тиісті орынға «дер кезінде» жеткізіп үлгереді. Күдіктің күбірткісі көп күттірмеді, көбеден шаншылған ине боп жабысты. Тергеудің желісіне жүгінсек А. Байтұрсынов, М. Дулатов, X. Ғаббасов, М. Есполов ағылшын барлауына мәлімет беріп, астыртын байланыс жасаған. Англиямен дипломатиялық қарым-қатынас үзілген соң, олар қырға барып, халықты қарулы көтеріліске шақырмақ болған. Яғни, екі елдің арасының қырғиқабақ болуына Орта Азиядағы контрреволюциялық ұйымдар мен олармен байланыс жасауға тырысқан Байтұрсыновтар кінәлы. Осыған орай тергеушіге:

«А.Байтұрсынов (Д.Досжанның жарияланымы бойынша): «ССРО мемлекеті ағылшындармен дипломатиялық қатынасты үзген соң Дулатов пен Есболов маған келіп: егер азамат соғысы басталып кеткен жағдайда өздерінің қырға шығып кететіндерін айтты.

Сұрақ: Бұл ұсынысқа сіз қандай жауап бердіңіз?

Жауап: Ешқандай кеңес бергемін жоқ. Кім не істеймін десе де өзінің еркі өзінде.

Сұрақ: Олармен бұл мәселе туралы пікір алыстыңыздар ма?

Жауап: Бұл мәселе жөнінде олармен пікір алысқан емеспін.

Сұрақ: Кеңес шаруашылығына, коммуналдық шаруашылыққа қарсы үндеу жазғаныңыз рас па?

Жауап: Ешқандай да үндеу жазған емеспін. Бар уақытымды тек ғылымға жұмсаймын.

Сұрақ: Қару-жарақты қайдан алмақшы болдыңыздар?

Жауап: Қару-жарақ туралы мәселе қаралған емес, тіпті қарулы көтерліс дегенді сіздің аузыңыздан бірінші рет естіп отырмын, біз бас қосып ақылдаса қалсақ, елді ашаршылықтан құтқаруды удың, сауат ашудың жолдарын ғана ақылдасатынбыз», – деп жауап берді.

Бірақ та тергеу ісінің қорытындысында бұл жауаптың астары өзгеріп:

Терегеу ісінің негіздемесінде:

Бұл сөзді Қазилық Харпықов көрсетті делінген.

«Сұрақ: Абдулғафаров деген кім?

Жауап: Абдулгафаров – менің күйеу балам, ол ұлт мәселесі жөнінде мүлде басқаша, кереғар көзқарасты ұстанады. Жангелдиннің тобындағы адам».

Ағайындардың алыпқашпа сөздерін таратып жатуды бұдан әрі қажет деп таппадық. Ондай «қыстырмалар» әрекеге болмаса, берекеге қызмет етпейді.

Жоғарғы соттың анықтамасынан: «Сондай-ақ сотталғандарға 1927 жылы далада (?) қарулы көгеріліс ұйымдастырды деп тағылған айып та ешқандай дәлелсіз. Бұл да Әділовтың жалаң сөзіне құрылған даурықпасына ғана негізделген. Бұл мәселе жөнінде жауапқа тартылған Дулатов та, Байтұрсынов та, Есполов та, Ғаббасов та және басқалары да мойындамаған, олар қарулы көтеріліс ұйымдастыруды мақсат етпеген. Олар елдеріне өз өмірлерін сақтау үшін ғана қырға шығып кетпек болған, себебі: СССР мен Англияның арасындағы жағдайдың нашарлауына байланысты екі арада соғыс басталады, сондықтан да бұларды бұрынғы алашордашылар ретінде қуғындап, қысымға алады деп ойлаған»

Әрине, бұлардың ешқайсысының мемлекетаралық саясатқа ықпалы жүрмейтіні өзінен-өзі түсінікті. Тек қиыннан қисындырылған қиянатты қаралау бар. «Қарулы көтерілісті «желеу етіп отырғаны: Міржақып Дулатов – Алаш жасағының әскер кеңесінің төрағасы, Халел Ғаббасов – Шығыс «Алашорданың» әскер кеңесінің төрағасының орынбасары, Мырзағазы Есполов «Алашорданың» Торғай бөлімшесінің әскер кеңесінің мүшесі. Әскери кеңес мүшелерінің: «Мүмкін, сол кезде тығып тастаған қаруы бар шығар», – деген есекдәме. Х.Ғаббасов та, М. Есполов та алаш кеңес тұсында қазақ сауда басқармасында істеген. Демек, Англиядан жасырын жолмен қару сатьш алды деуге толық “негіз” қалайтын қызмет иелері. Бұл жорамалды бұдан әрі қазбалап жатпаймыз.