Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

Мұндағы ұлттық жегінің жігі мынада. Алғашында бейтараптық танытқан қоныс аударушыларды кеңес өкіметі бірте-бірте қаруландырды. Сөйтіп, оларды бодан ұлттардың ішіндегі «төртінші колоннаға», яғни, бейресми армияға айналдырды. Ешқандай шығынсыз, «қаражүзді ұлтшылдықпен, отаршыл өктемдікпен, жергілікті халыққа деген жеккөрінішпен қаруланған бұл күш» қандай да болсын мемлекетті ойран-топыр ете алатын. Сол күшті Ленин де екіжүзділікпен пайдаланды.

Мысалы, қару-жарағы сайлы, ұлттық армиясы бар, кеңес өкіметін өздерінің пікірімен санасуға мәжбүр етіп отырған Башқортстанда:

«1919 жылдың алғашқы төрт айында, 5377 үй өртелген, азық-түлігін қызыл армия тартып алған 50 мың адам аштыққа ұшыраған, 13354 ат, 6242 сиыр, 20 000 мың қой, 100 000 пұт астық, 20 000 пұт ет пен май, 400 000 пұт жем мен тұқымдық бидай, бұдан басқа да киім-кешек, алаша, кілем, аяқ киім, әйелдердің қымбат әшекейлері тартып алынған».

З.Валидовтің үкіметі мұны хаттап-шоттап Лениннің тікелей өз қолына тапсырады. Соның нәтижесінде «Қызылгвардияшылардан зардап шеккен Башқұрттарға көмек көрсету комиссиясы» құрылып, 150 миллион сом қаржы бөлінді.

Ал ақ пен қызылдың, атамандар мен қазақ «ақжүректерінің» жолына қасап пен һасам болып төселген қазақ даласындағы ойран мен талан-таражға өтем төлемек түгілі, қызыл әскерді кәдімгі әскери тәртіпке шақыру ешкімнің қаперіне келмеді. 1920-1921 жылы Қазақстанда ашаршылыққа ұшырап, 1 миллионнан астам адам аштан өлгенде, «еурополық коммунист-колонизаторларды» былай қойып, С.Меңдешев бастаған большевик қазақтардың өздері: «Ашаршылық жоқ», – деп жасырып, оған тиісті шара қолдануға қарсы болды. З.Валидовтің «Қатираларындағы» бұл пікірлердің растығына Т.Рысқұловтың 1924 жылдың 18-29 сәуір аралығында И.Сталиннің тікелей өзіне дайындаған «Бірлік туы» мен «Ақ жол» газеттері туралы ұзақ баянхатындағы, сондай-ақ И.Сталин мен Л.Кагановичке жолдаған «Партия ұйымдарындағы тазалау кезіндегі Орта Азиядағы асыра сілтеушілік туралы» хатындағы деректер дәлел болады. Тура сол тұста Т.Рысқұлов өзінің ойын Ленинге:

«Шовинизм мен жергілікті ұлтшылдыққа қарай бұрылған бүйректі қарапайым жолмен жоя алмайсың. Оны сол тұрғындардың арасындағы экономикалық және басқа да қайшылықтарды жою арқылы ғана жүзеге асырасың. Жетісудағы кедей қазақтарға жер берілмесе, кулактары – 125, кедейлері – 15 десятина жерге ие орыстардың жұдырығы желкесінен төніп тұрғанда, қазақтарға: интернационализм деген өте жақсы нәрсе, кеңес өкіметі жағына шығыңдар, – деп қалай түсіндірсең де, ол мұны қабылдамайды, және кеңес өкіметін түйілген жұдырық деп есептейді. Сол ортадан шыққан коммунист мұны ашық айтса, оны ұлтшыл деп шығарады. Егерде мұндай теңдік сақталмаса, онда осы ортадан шыққан қазақ коммунисі қазаққа сөз айтудан қалады, өйткені оған бәрібір», – деп жазыпты.

Ақиқатына көшкенде, қазақ жерге иелік ете ме, жоқ па, Ленинге «бәрібір» еді. Тек орыс пролетариаты билеп-төстесе болды, ал кеңес өкіметінің атынан бүкіл қазақты қырып тастаса, тағы да оған «бәрібір» болатын. Әлемдік пролетариат санатында азиялықтар, оның ішінде «молла билеген орта азиялықтар» мәңгілік еуропалық пролетариаттың протекциясында өмір сүруі тиіс болатын.

Бұл – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерiлiсi кезiндегi орыстар мен қазақтардың арасындағы кектi егес пен өштік сезiмiн тағы да оятты. Кеңес өкiметiнiң сауатсыз қайраткерлерi: үкiмет тек орыстiкi деп түсiнiп, жергiлiктi комитеттердiң құрамына қазақтарды кiргiзбедi, ал қазақ ауылдарын әкiмшiлiк құрамына қабылдамады. Тек мемлекеттiк салық жинаған кезде ғана iстiктi мылтықтарын шошаңдатып шыға келдi. Мұның себебiн көп көсемнiң бiрi Лев Троцкий:

«Большевиктер езгiге түскен шет аймақтарда жергiлiктi ұлттық партиялармен күресе жүрiп тәрбиелендi, сондықтан да шовинистiк өштiктi өшiрудiң орынына, орыс емес ұлттардың заңды әлеуметтiк талаптарын да орындаудан бас тартты. Ұлт iстерi жөнiндегi халық комиссариатының төралқасына орыстанып кеткен «бұратана халықтың» өкiлдерi сайланды, олар өзiнiң жалаң интернационалдық мүддесiн езiлген ұлттардың дамуына қажеттi нақты мұқтаждықтарға қасақана қарсы қойды. Шындығына келгенде, бұл саясат – ежелгi орыстандыру (русификаторство) бағытын одан әрi ушықтырып, азамат соғысы жағдайында аса үлкен қауiп төндiрдi», – деп жазды «Сталин» атты естелiгiнде.

Жергілікті жерлердегі қастаншықпағырлардың озбырлықтары туралы Т.Рысқұлов өзінің «Түркістан республикасының өкілетті өкілдерінің В.И.Ленинге жолдаған баянхатында»:

Алматыда бүлік шығарған, Қарақол қаласында қырғыз коммунистерін қырып салған «жоғарыдағы қызыл әскерлердің» қарақшылығын дәлел ете келіп, Т.Рысқұлов, Низамеддин Хожаев, Г.Бех-Иванов 1920 жылы 25 мамырда Ленинге:

Әрине, бұл ұсынысты Ленин кекесінмен, Сталин күдікпен қабылдады. Олардың «кекесіні» мен «күдігіне» келіспеген «бұратана коммунистердің өкілі» – түркістандық Т.Рысқұлов пен Ф.Ходжаев, башқұрттық З.Валидов пен Юмағұлов, қазақстандық А.Байтұрсынов 1920 жылы 16 маусым күні «Башкирия, Түркістан және Қазақстан коммунистерінің В.И.Ленинге оның ұлт мәселесі жөніндегі тезистерінің кейбір тармақтарын қайта қарау туралы ұсыныс» хат жазды. Мұнда пролетарлық еуропашылдыққа тойтарыс берілді. Жоғарыдағы мәселелер қайталап қойылды.

Сол күндері 1920 жылы маусымда А.Байтұрсынов «В.И.Лениннің ұлттар мен отарлау мәселесі» тезисі бойынша баянхатын» жолдады. Бұл тезис коминтерннің мәжілісінде жасалатын баяндаманың жобасы болатын. Ол Лениннің дүние жүзі коммунистерінің назарына ұсынатын ұлы бағдарламасы болуға тиісті еді. Әсіресе, ұлттық мәселені барынша терең қамтуға бағытталды. Танысып шығып, пікір білдіру үшін А.Байтұрсыновқа, З.Валидовке, Т.Рысқұловқа, М.Сұлтанғалиевке мәтіндері таратылады. А.Байтұрсынов өзінің баянхатында: отарлау мен бодан ұлттың арасындағы қарама-қайшылықтар мен оның зардаптарын жою, соның ішінде орыс большевиктерінің «коммунистік-колонизаторлық саясатының» өктемдігін шектеу туралы пікір білдірді:

«1. Шығыс туралы жалпы мәселелерді қамтымаған, дүниежүзілік революциядағы Шығыстың орыны мен маңызы дұрыс анықталмай, сонымен қатар коммунистік партия тұрғысынан өктем ұлт пен метрополияның арасындағы отарлау мен ұлттық мәселелерді реттеуге мүмкіндік беретін нақты міндеттер қойылмай және ол жүзеге асырылмай тұрып, Шығыс халықтары туралы мәселелер дұрыс шешілмейді. Мәселе мынада: кейбірі ғана болмаса, жалпы Шығыс елі Еуропаның бұғауында және еуропалық капитализмнің тағылық езгісінде, еуропа имперализмінің адам төзгісіз қанауында. Еуропа капитализмінің күшеюіне қызмет етіп келген Шығысқа, енді Еуропадағы революцияны күшейтіп, оны құруға мүмкіндік беретін отар ел деп қана қарамау керек, керісінше, оның еуропалық капитализм мен имперализмнің бұғауынан босануы – коммунистік мекемелердің дербес мақсаты мен міндетіне айналуы тиіс. 2. Дүниежүзілік революцияның ұймдастырушысы ретінде Россия коммунистік партиясы мен ІІІ Интернационал Шығыстың барлық күрделі және қат-қабат әлеуметтік жағдайын есте ұстай отырып, соған орай Шығысқа қатысты шаралардың саясаты мен тактикасын анықтау қажет... Шығыс халықтарының мешеулігі туралы қаншама қақсағанмен, оның әлемдік революциядағы орынын барынша жоққа шығарғанмен, тіпті, бүкіл еуропада революция жаппай жеңіске жете қалған күннің өзінде, адамзаттың 3/2 бөлігін құрайтын езілген шығыстың еңбекші бұқарасы төңкеріске толық араласпаса, ынтымақтаса жұмыс істемесе, онда жаңа құрылыстың іргетасы берік болады деп сенуге болмайды. 3. Келесі мәселелерді талассыз қабылдау керек: бірінші, импералистік державалар ғасырлар бойы қанап келген отар елдер мен аз ұлттар қалың бұқараның ашу-ызасы мен жеккөрінішін тудырды, соның ішінде сол державалардың пролетариатына да сондай сенімсіз көзқараста болды, екінші, пролетариаттың басым көпшілігі, соның ішінде оған қосылған жартылай пролетариаттық элементтердің бойынан бұрын қаражүзді ұлыдержавалық иіс мүңкіп тұрса, қазір бонопарттық өктемдікке бой алдырған, отар елдерді азат етуге немкетті қарайды немесе сенімсіздік танытады, сөйтіп, оларға жетекшілік жасаудан көрі, билеп-төстеуге бейім...», – дей келіп, отар ұлттардың психологиялық буырқанысы мен жантүршігуінің себептерін тереңдей талдады.

Бұл мәліметтерде саяси сабақ аларлық тәсілім жеткілікті. Тергеу барысындағы жинақталған деректің өзі соған толық дәлел. Міне, сол кезде кеңес өкіметінің түлкі бұғаулы пиғылын түсінген саяси қайраткерлер үшінші Интернационалға жеке социалистік партия ретінде мүше боп кіруге ұмтылды. Демек жауап алу барысында тергеушілердің Ә. Бөкейхановтың, А. Байтұрсыновтың, Т.Рысқұловтың, Низам Хожаевтің, З.Валидовтің арасындағы байланыс туралы қазымырлықпен сұрақ беруінің астарында осындай саяси мәнді оқиғалар жатқанын меңзейді.

Лениннің толық шығармалар жинағына енгізілмеген, яғни, компартияның өзінен де құпия сақталып келген мақала туралы пьеса кезінде кеңес одағы бойынша үлкен пікір таласын тудырған еді. Қайта құру идеясы да «ұлттардың өзін-өзі билеу еркі» туралы қозғалыста сол сексенінші жылдары басталып еді. Біз тым жайылып кетпеу үшін А.Байтұрсынов пен З.Валидовке, Т.Рысқұловқа қатысты партиялық тұрғыдан жазылған «Түсініктемемен» шектелеміз:

«Ұлт және отарлау мәселесі жөніндегі комиссия өткізген Коминтерннің ІІІ конгресіне дайындалған Тезистің алғашқы нұсқасы 1920 жылы 5 маусым күні «Башқұрт және Татар республикасы, Қазақстан, Түркістан, оның тәжірибелері» деген ескертпелермен сол кезде Москвада жүрген А. Байтұрсыновқа (Қазақ өлкелік ревкомының төрағасының орынбасары), Түркістан атқару комитетінің төрағасы Т.Рысқұловқа, Башқұрт ревкомының төрағасы З.Валидовке жолданады. Осы ескертпелерге Бұқар республикасының атынан Файзулла Хожаев та қол қояды. Жолданған материалдарды Ленин ішінара пайдаланған. Коминтерн индиялық Мабендранат Ройдың да жобасын қабылдайды. Сол жылғы 25 шілдеде сөйлеген Лениннің: «Пролетариат табы мүлдем жоқ Түркістан, тағы да басқа артта қалған елдерде» коммунистер билікті өз қолына алу, бұқара қауымның тәуелсіз саяси ойлау қабілетін ояту, кеңестік мемлекет құрылымын насихаттау, экономикалық тұрғыдан көмектесу, отаршылық қанаудан азат ету қажет», – деген үзілді-кесілді айтылған пікірі бодан ұлттардың намысына тиді.

Оның басты себебі – 1919 жылдың соңынан бастап Түркістанда ұлттардың өзін-өзі билеу құқы жөнінде үлкен пікір таласы өрбіген болатын. Т.Рысқұлов: Түрік халықтары республикасы мен Түркі компартиясын құруды ұсынды. «Түрккомиссияның» мүшелері оған қарсы шықты. Коминтерннің конгресіндегі Лениннің сөзі мұның бәрі бос қиял екенін көрсетті. «Кеңес бостандығы дегеніміз – коммунистік колонизаторлық» екенін жоғарыда аттары аталған түркі жұртының саяси көсемдері түгелдей түсінді. З.Валидов астыртын күресті таңдады, А.Байтұрсынов ұлтының санасын оятуды мақсат етті. Т.Рысқұлов пен Ф.Хожаев сол жолы саяси сахнадан уақытша ысырылды.

Міне, осы арада үлкен саяси мүдделер тоғысы мен саяси айла-амал басталады. Дүние тарихының астан-кестені шығып, күн сайын өзгеріп жатты. Бірінші дүниежүзілік соғыстан екпін алған майдан шебіндегі жеңіс пен жеңілістер Түркістанның да, Қазақстанның да, Башқұртстанның да тәуелсіздікке деген үмітін бір жандырып, бір өшіріп жатты. Ресейдегі түркі тектес ұлттар, сыртқы күшке – Түркияға ерекше бауырмалдықпен қарады. Ататүрік мемлекеті де сыртта – ағылшындармен, іште – азаматтық күштермен екі майданда соғысып жатты. Түріктер өз тәуелсіздігін сақтап қалу үшін кеңес өкіметімен келісімге барып, оны дос деп таныды, Түркістан ұлттары түбінде бізді Ресейдің отарынан құтқарады деп сеніп отырған Әзірбайжаннан бас тартты.

Бұл кеңестің кеңістігін кеңейтті, түркі бодан жұртының тынысын тарылтты. Большевиктердің Орта Азия мен Қазақстанды алаңсыз билеуіне жол ашты. Түркия мемлекеті: Түркістан халқы Ресейге қарсы шықпасын, кеңес өкіметін қолдаңдар – деген ұстанымда болды. Керісінше, түркі дүниесін біріктіруге ұмтылған Әнуар паша сияқты қайраткерлер: жалпытүркі жамиғатының ортақ әскерін жасақтап, Еділ-Жайық бойына дейін азат етіп, Үлкен Түркістан мемлекетін құруға ұмтылды.

Содан бастап қазақ зиялыларының ой-еркі кеңес өкіметінен сырттап, оқшаулана бастады. Бар үміт жібі – Қазақстанның территориясы мен халқының үштен бір бөлігін қамтитын Түркістан республикасына қарай тартылды. Мұнда да үш түрлі саяси бағытта: 1) Түркістан республикасын құру (Т.Рысқұлов т.б.), 2) Түркістан – Қазақ автономиялы республикасын құру (С.Қожанов), 3) Россия құрамындағы Түркістан автономиясын құру (еуропалықтар) – туралы күрес жүріп жатты. 4) Қоқан, Бұқара республикалары Тәуелсіз мұсылман мемлекетін құру мақсатында мұхаррамдық (революциялық, орыс басылымдарында – басмашылар қозғалысы) майдан ашты.

Осы қарбаласта, Қазақ автономиясы жарияланбастан бұрын Т.Рысұлов «Қазақ өлкесін басқаратын революциялық комитетке. 1920 жылдың 29 наурызынан бұрын:

Кеңес өкіметінің «Ұлттар декларациясына» сүйене отырып, ортақ Федеративтік Түркістан мемлекетін орнату – қалыптасқан саяси жағдайда нақты шындыққа жақын, аса мүдделі мүмкіндік болатын. 1918-1922 жылғы азаматтық соғыс тұсында мұндай қауіпті серпіп тастайтындай тегеуірінді күш Лениннің қарамағында болмады. Сондықтан да бар айла-амалды қолданып, түркі жұртын шырғада ұстады.

Міне, Қазақстан мен Түркістан қазақтарының арасындағы межелеу науқаны осы кезден басталды. Қазақ өлкелік әскери ревкомында шекараға жауап бертін А.Байтұрсыновтан басқа адам жоқ болатын. Сондықтан да бұл жеделхатты А.Байтұрсыновты Түркістанға шақыру деп түсінсе – шындыққа қиянат болмайды. Тұрар Рысқұлов пен С.Қожановтың, С.Сәдуақасовтың арасындағы пікір ұстанымдары осы мәселеге келгенде алшақтай берді. Бұл қарама-қайшылық, өзара жаулық, топ құру емес, азаматтық ұстаным. Үшеуінің ешқайсысы да жеке басының мүддесін қорғап отырған жоқ. Үшеуі де қолайлы жағдайды пайдаланып, бұрын меже сызығы анықталмаған мемлекеттердің шекарасы мен халқын қалыптасқан және саяси мүмкіндігі бар, тәуелсіз мемлекет етіп жариялағысы келді. Үш жобаның астарында да саяси жағырафиялық әрі демографиялық негіз болды. Бұл жағдайды туғызған «бөліп ал да билей бер» – деген әлемдік отаршылдық саясаттың аяр айласының нәтижесі еді, яғни, кең байтақ қазақ даласының басын біріктірмес үшін оны: Ішкі істер министрлігіне қарайтын – Батыс Сібір; Сыртқы істер министрлігінің дәргейіндегі – Орынбор және Әскери министрліктің құзырындағы – Түркістан аймағына бөліп тастады. Біртұтас ұлттың жерін де, елін де, басқару жүйесін де, елдік мүддесін де мүшелеп алып, олардың арасына қайта басы бірікпейтіндей араздық себу болатын. Бірақ та ол пиғылды тарихтың өзі екшей келіп, С.Сәдуақасов пен С.Қожановтың межесіне орай Қазақстан автономиясының шекарасын бекітіп берді. Осы шекара үшін, ел мен жер үшін жанталаса күрескен «Алашордалықтар» іле-шала қуғындалды, саяси жазаға тартылды, ал С.Меңдешев пен Ә.Жангелдин сияқты отарлық қамытты мойынынан шығарғысы келмегендер сол мемлекетті басқарып, биліктің қызығын көрді.

Мемлекеттік тәуелсіздіктің басты нысаны және кепілі – жер мен ел. Сондықтан да жоғарыда Ленинге жазған хатында А.Байтұрсынов болашақ қазақ автономиясын басқаратын кадр мен жер мәселесінің дұрыс шешілуін «езілген ұлттың еркін қорғаудың кепілі мен сенімі» деп бағалады:

Бірақ А.Байтұрсыновтың да, З.Валидовтің де, Т.Рысқұловтың да пікірін Ленин құлағына ілмеді. Бұған шамырқана отырып түсінік беріп, З.Валидовтің өзін «ұсақ буржуазияның» қатарына қосты. Үшеуінің «Баянхаттарына» орай Ленин радио арқылы «Мұсылман халықтарына ашық үндеу» жолдады. Жергілікті орыс большевиктеріне қазақ Тұрар Рысқұловты, өзбек Низам Қожаевті, татар Мирсаит Сұлтанғалиевті қызметке белсене тартуды ұсынды. Алайда Лениннің бұл ұсынысын жергілікті орыс большевиктері барынша өшпенділікпен қабылдады, тіпті Лениннің өзіне сес көрсеткен жеделхат жолдауымен аяқталды. Шарасыз күйге түскен Ленин З.Валидовке:

Сөйтіп, кеңес өкіметінің көсемдері мен ұлт қайраткерлерінің арасындағы көзқарас алшақтығы барған сайын ушыға берді. Кеңес өкіметінің түлкі бұлаңды пиғылын түсінген саяси қайраткерлер сол жылы Мәскеуде бастары қосылуға тиісті «Үшінші Интернационалдың» құрамына жеке социалистік партия ретінде мүше болып кіруге ұмтылды. Бұл қозғалыс туралы Заки Валидов: