Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

– Мен осы үйде бұл орында көп жыл бойы отырып келдім,– деді».

Иә, ол сол күні тек қана осы үйдің ғана емес, мынау жалғанның да төрін босатып беріп еді. Енді оның орынын «әкесі мен баласындай» болған Шыңғыс сияқты аманатын арқалап қалған бауырлары басты.

Ш.Айтматов: «Тағдыр дегенді қойсаңшы. Мұхаңмен ақырға рет 1961 жылы ауруханаға жатар алдында «Москва» қонақ үйінде жолықтым. Өзі аса көңілді екен. елден алып келген қазы-қартасымен асықпай шай ішіп, әкелі-баладай емін-еркін сырласып түнгі сағат 1-ге дейін отырдық. – Кунцево ауруханасына жатқалы келдім. Полип деген залалсыз ісік көрінеді. Күш-қуатым бар, қоңды кезімде құтылғаным жөн шығар,– деді. Ұлы ұстаздың ыстық дидарын ақырғы мәрте көріп, қолынан дәм татып, лебізін соңғы рет естіп тұрғанымды білсемші! Келесі күні ойымда түк жоқ мен Фрунзеге ұшып кеттім...».

Қысқа ғұмырдың санаулы күндерінің соңғы сәттерін ол өмірге деген ғашықтықпен, өзі айтқандай, «қомағай ғашықтықпен» сергек өткізді. Ол өзінің ант мезгіліндегі көңіл ауанын:

«Бірақ бәрінен де ұдайы сау, сергек кеудемен, әсіресе, өмірді таза, мол сүюмен өтіп келемін. Солай топшыласам: күйгенімнен – сүйгенім көп, түңілгенімнен де – сенгендігім көп, жиренгеннен көрі құмартқаным көп, бүгінгі өмірді шабыттана сүюім, шексіз қызыға сүюім анық мол»,– деген өзекті жарған ыстық сезіммен жеткізді.

Айтылмаған аманатым, ұмытқан өсиетім қалмасын – дегендей, жайшылықта сыртқа шығара бермейтін сырларын хатқа түсірді. Тәні – Мәскеуде, жаны – Алматыда, жүрегі – екі ортадағы жолаушы болды. Ол осы күндері киесі қайтып оралған әулиелік қасиетін қайта тапқандай сондай бір көрегенді, көріпкелдік болжаулар да жасады.

17-маусым күні өзі батыл ұсынған Тіл және әдебиет институтының жаңадан тағайындалған отыз жасар директоры М.Базарбаевқа:

«Қадірлі дос Мүсілім! Хатыңды алып қатты ырза болдым. Көңіл, бейіл, тілектестігіңе көп-көп алғыс айтам. Институт өміріне жегіне кіріскен көрінесің... Өндіре тартып, үдеп-үдеп кете барасыңдар – деп нық сенемін. Ендігі біраз мәселелерің шешіліп те қалған шығар... Мен 20-сы күні болатын консилиумды тосып отырмын. Солар операция жаса десе – жасатамын. Бұл хат той үстінде барар. Қазақстанның ұлы той мерекесі кезінде бар-бар коллективіңді, үлкен-кіші дос-жаранның баршасын дос көңілмен құшақтап құттықтаймын!»,– деп тілек білдірді.

Киесінің иесіне қайтып оралғаны сол емес пе, осында айтқаны дәл келді. Қазақстанның қызығы өзінің қаралы хабарымен қабаттаса келетінін сезгендей сол 18-маусым күні «досы, сүйіктісі, тағдыры байланған,аяулы Женечкаға – Евгения Лизуноваға:

Мұхтар Әуезов өзінің соңғы жан сырын қапталдас інісі, Кенесары туралы қуғынды бірге басынан кешірген Есмағамбет Исмаиыловқа ашыпты.

Бұл Мұхтар Әуезовтің өзінің ғылымның «еңбек торыларына» жолдаған соңғы «қошы». Ажал алдында тұрса да өмірді қандай ғашықтық құштарлықпен сүйген десеңші! Операцияның сәті белгіленген күні түнде жазылған:

«Бірақ бәрінен де ұдайы сау, сергек кеудемен, әсіресе, өмірді таза, мол сүюмен өтіп келемін. Солай топшыласам: күйгенімнен – сүйгенім көп, түңілгенімнен де – сенгендігім көп, жиренгеннен көрі құмартқаным көп, бүгінгі өмірді шабыттана сүюім, шексіз қызыға сүюім анық мол. Бұның бәрі былайына айтқанда, өмірдегі «алымы қайтпаған» дегенді аңғартса – «берерім де сарқылмаған» дегенді де ойлатса керек. Сондықтан да өмірімізге, заманымызға, еңбегімізге – бар күйімізге құмармын деймін де. Науқасым жанға батқан нәрсе болмаса да операциясыз айықпайды деседі. Ол қажет болса кейінге несіне қалдырамын? Мезгіл кейіндеген сайын мен алпыс төрттен ары күшейе бермейім (саушылық жағынан)»,– деген жолдарда қаншама арман, мақсат, ыстық құштарлық, өмірге қанбаған махаббат бар.

Тірісінде жазылып, иелеріне табыттан кейін тапсырылған: «болашақты, үдей басатын, алға асатын болашақты ойламасақ, кім боламыз? Ал «алғы» (ғұмыр) қаншалық? Қанша кең қалың қатпар өткенің жатыр? Шап-шағын ғана емес пе?»,– деген аманатты арқалаған хаттың бірі Тахауи Ахтановқа жолданыпты.

Бұл өсиет. Мұхтардың сол «жүрекпен, тілекпен бәріңмен біргемін» деген ақтық демінің табын, шығардағы жанының жылуын сақтап қалу ғана парыз болатын.

Өкінішке орай, осы ақтық лебізде аты аталған «жүрегіне ұқсап соққан жылы тамырлы жан бауырыңдай сезінген» бір қылжыр өзінің романынын «Абай жолынан» асырып бағалату үшін А.Марченко деген жалдамалы сыншыға мақала жаздырып, Мәскеуде бастырды. Тек Т.Ахтанов қана «Ол биік бізге әлі алынған жоқ» – деп, досының ізін жаймалады. Бұл Мұхтар Әуезовке өлгеннен кейін істелген көрқаптық сатқындық еді. Талант қуаты Мұхтар Әуезовтен кейінгі тегеуірінді, жандүниесі жарасымды Тахауи Ахтановтың қалам күшін «қазақы күреске» салып, шашыратып та жіберген сол досының «достығы» еді. Дертке шалдығып, қиналып жүргенде Тахаңның – Тахауи Ахтановтың М.Әуезовтің мұражай-үйінде айтқан өкініші менің жүрегімді әлі де сыздатады.

Осында аты аталған шәкірті Зейнолла Қабдоловтың сәлемін жеткізу үшін ақын Әбу Сәрсенбаев 23-маусым күні Әуезовтің көңілін сұрап ауруханаға барады:

Ә.Сәрсенбаев: «23-маусым, 1961 жыл. «Москва» қонақ үйі. Кешке Алматыға оралмақпыз. Сәске кезінде телефон соғылды. Зейнолла Қабдолов екен. Дауысында бір абыржу бар тәрізді. «Әбеке, ертең Мұхаңа операция жасалмақ. Барып шыға көріңіз. Біздің шәкірттік сәлемімізді тапсырыңыз. Ақ тілеуіміздің өз үстіңде екенін жеткізіңіз».

Жаңбыр сабалап құйып тұрған-ды. Дереу такси шақыртып, Кунцеовоға жөнелдім. Бұрын барып көрмеген жерім болатын. Машинаны қорған ішіне кіргізбейді екен. Қалың жаңбыр астында сұрастыра жүріп, Мұхаң жатқан корпусты таптым. Операция алдында керекті дайындық жасалатын он үшінші бөлмеге орналастырылған екен. Оң қабырғадағы бүктемелі биік кроватьта Мұхаң отыр.

Мен малмандай су болып кіре бергенімде, Мұхаң қуаныш рай білдіріп, мейірлене жымиды. «Бәлі, жаурап қалдың ғой, салқын тиіп жүрмегей. Сүртінші». Қол орамалымды алып, шашымды, бетімді құрғаттым. «Ау, қайдан жүрсің, менің мұнда екенімді, қайдан білдің?». Зейнолланың телефон соққанын айтып, шәкірттерінің сәлем, тілектерін тапсырдым.

«Рахмет! Айналайындар-ай... Сен, Әбу, айт оларға. Үрейленбесін. Қорқынышты емес, жәй бір әншейін полип... Бәрі де сәтті болады...». Басымды шұлғимын. «Аузыңызға май, сәтті болғай. Бәрі де сәтті болады... Бар тілек сізге арналған». Мұхаң өңінен сырқат белгісін, қабағынан уайым көлеңкесін аңғартпай, жадыраңқы, көңілді отыр. Осылар сырқатымды сұрап, мазалай ма дегендей, бізге кезек берместен өзі ғана сөйлейді. Бірде емхана дәрігерлерін мақтаса, бірде осында емделіп жатқан шет елдің қайраткерлерін әңгімелейді. Солардың ішінде Италия, Франция компартиясының көрнекті жетекшілері бар екен. Мұхаң әлгі адамдармен достасып алса керек. Тілмәшсіз-ақ сырласатын тәрізді. «Оларға ешкім келмейді ғой. Ал маған ағыл-тегіл. Өзіме сыйлаған гүлдің талайын соларға апарып беремін. Әбден мәз болып, көңілдері көтеріліп қалады. Шіркін, көңілге не жетсін!»

Мұхаң бір сәтке әңгімесін тоқтатып қозғалақтап қойды. Биік кроватьта еденге тимей салбырап отырғандықтан, аяғы ұйыды ма екен, сәл төмен жылжып, табанын еденге басты. Мұхаң бөгелмей сөйлеп отыр. Өзгеміз тыңдаушымыз, бізге уайым аңғартпау, тіпті өз көңілінде де уайым дарытпаудың амалы. Сағатқа жуық отырыппын».

Шын достықтың бір белгісі – «өкпеге қисаң да, өлімге қимау». Араздасқан достың тірісінде кешуін алып, өзіңнің көзің тіріде кешірім беру. Тағдырлы, тауқыметті күндердің қиындығын бірге басынан кешкен М.Әуезов пен И.Сельвинский екеуінің де бағы қайта көтерілген тұста қатты сөзге келісіп қалып, аралары суысып кеткен болатын.

Тура сол күндері Сельвинский де төсек тартып жатқан, оның да екі-үш айлық өмірі қалып еді. Әбу абыз екі достың соңғы бақұлдасуына себепкер де болыпты.

Ә.Сәрсенбаев: «Үстім де құрғай бастаған тәрізді. Мұхаң бір қозғала түсті де, маған бұрылды: «Сен қашан жүретін едің!». Билетімнің кешкі поезға екенін айттым. Мұхаң орнынан көтерілді. «Бәлі, онда сен көп отырып қалдың ғой. Жол ақысы – жүру. Рұқсат, қарағым. Азаматтарға, менің шәкірттеріме, бәр-бәріне сәлем айт, үрікпесін... Ризамын бәріне. Әдебиет келешегін солар көтерер болар... Айтпақшы, досың қайда? Қалай өзі?».

– Бар, енді бара ғой... Бәр-бәріне сәлем айт. Ризамын!

Ендігі соңғы «қошы» айтылмай қалған, аманаты мен өсиеті – елі мен жеріне, Шыңғыстауы мен Бөрліге арналды. Ол 25-маусым күні Қарауылдағы қаламгер інісі Кәмен Оразалинге:

Осы «бар ағайынға мол сәлем!» – дегеннің астарында «Абай жолындағы» Абайдың өлімі суреттелетін тұстағы:

Оның өзі де бір кезде Шыңғыс пен Бөрліге қарап тұрып: «Қош!», – деп қоштасқаны бар еді.

Мұхтар Әуезовпен соңғы бақұлдасқан адам – оның балалықтан басталған ғұмырлық досы ұлы тұлға Қаныш Сәтбаев болды.

Ш.Шокин: «...Алпыс бірінші жылы Мәскеуде ғылыми қызметкерлердің бүкілодақтық кеңесі өтті. Мұхаң Кунцевода, қала сыртындағы Кремль ауруханасында жатты. Келесі күні біз, Қаныш Имантайұлы екеуміз, жазушының көңілін сұрауға бардық. Аурухананың жылжымалы қақпасы тек үкімет «шағалаларына» ғана ашылады екен. Біздің қара ГАЗ-21 пропуск бюросының алдына келіп тоқтады. Сәтбаев депутаттық куәлігін көрсетті, күзетші оған тәжім етіп, кіргізіп жіберді, мен машина қасында академикті күтіп қалдым. Темір қораның ішінде қарағай орманы шулайды, аурухана корпусының биік үйлері қалың ағаштан көрінбейді, «Кремлевка» орасан зор аумақты алып жатыр. Күзетші менің қасыма келді. Сөйлестік. Милицияның жасамыстау келген отставкадағы офицері осынау жауапты қора қосындағы қызметіне разы сияқты. Қақпа алдындағы аллеядан Қаныш Имантайұлының қарасы көрінгенше, ол маған Кремль ауруханасының жоғары мәртебелі пациенттерінің өмірі жөнінен көп нәрсені айтып үлгірді. Сәтбаев Әуезовтің хал-жағдайын тәуір деген бір сөзбен жеткізді».

27-маусым. Мұхтардың киесі көз алдына елестеткен Қазақстанның мерекесі күні. Соны санасымен түйсінген әулиелік аян-елесі дәл келді.

«Бір күйге сайған жаңағы жұмбақ жай, оның ең соңғы деміне дейін ой, қиялынан, көз алдынан кеткен жоқ. Осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде ұлы жан дүниеден көшті. Мағаштың қырқын беріп болған күннің ертеңінде (Ал сіздер: Қазақстанның мерей тойын өткізген күні – деп оқыңыздар – Т.Ж.) Абай қаза тапты. Ұлы кеуденің ыстық демі тоқталды. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шыққан зәулім өскен алып шынар құлады. Өмірден Абай өтті».

Өмірден Мұхтар да өтті.

1961 жылы 27-маусым күні Москва қаласындағы Кунцево ауруханасының операция столында ұлы жүрек соғуын тоқтатты.

Сол сәтте Мұхтардың бауыр басқан ұясында – жазушылар той тойлап, бірінен бірі теңеуін асырып тост көтерісіп жатты.

Н.Анов: «1961 жылдың июнь айында Қазақстан Советтік Социалистік Республикасының қырық жылдығын тойлап жатты. Мерекелік салтанатқа қатысу үшін Алматыға Леонид Соболев те келген болатын. Республиканың Жазушылар Одағы 27-июньде оның келу құрметіне шағын ғана арнаулы банкет ұйымдастырған еді. Бәріміз де сонда отырғанбыз. Ал, Мұхтар Омарханұлы бұл кезде Москвада болатын. Оған күрделі операция жасалмақшы. Әдетте, мұндай банкеттерде болатыны сияқты, әралуан сөздер сөйленіп, тост көтеріліп жатты. Менің қатарымда жас жазушы Әнуар Әлімжанов бар. Ол жүзі боп-боз болып, өз-өзінен ренжіп, еш нәрсе де ішпей-жемей отырды. Бір уақта ол сәл еңкейді де, менің құлағыма сыбырлап:

– Мен енді бұдан әрі шыдай алар емеспін,– деді. – Біз мұнда суырылып сөйлеп, рахаттанып арақ ішіп, мәз-мейрам боп отырмыз, ал Мұхтар Әуезовтің енді бізге жоқтығы ешкімнің де қаперіне кіріп-шығар емес.

– Жоғы қалай?

– Операция қайғылы аяқталыпты.

– Олай болса, мына жұртқа айту керек қой.

– Иә, айтқан дұрыс шығар. Мен «Литературная газетаның» редакциясына телефон соғып сөйлесіп едім, олар некролог бергелі жатыр екен.

Әлдекім тост көтертердегі көңілді сөздерін аяқтады, жұрт жапырлап бокалдардан шарап ішісті. Әнуар қинала орнынан тұрды да, жыларман боп тұрып, қайғылы хабарды естіртті. Жұрт құлаққа ұрғандай тым-тырыс. Әуезовтің өлімі бәрін де есеңгіретіп тастағандай. Әлдекім Мұхтар Омарханұлының әдебиеттегі орны мен ролін айтып сөйлемекші болып еді, оны ешкім тыңдай қойған жоқ. Мұхтарды жақсы білетін, жүрекпен сүйетін жазушылардың бәрі де жабырқаңқы жүзбен, жасты көзбен үйді-үйіне тарай берді... Мен үйге қарай әдейі айналма жолмен жүріп келемін».

Иә, қаралы қызық деген осы. Қашанғы ең қиын қиылыстардан табылатын Әнуәр Әлімжанов бұл жолы да қаралы хабарды әріптестеріне бірінші боп естіртті.

Әрине, мемлекеттік шұғыл отырыс шақырылды. 28-шілде күні Ғ.Мүсірепов З.С.Кедринаға:

«Сәбит, Ғабиден үшеуміз (Мәскеуге) ұшамыз. Валентина Николаевнаны жиырма тоғызы күні арнайы ұшақпен бізбен бірге, не Ил-18 ұшағымен ұшуға дайындап қоярсыз. Жерлеу отызы күні өтеді»,– деп жеделхат жолдады.

Сөйтіп, «алып тұлғаланып аспанға» ұшқан ұлы тұлға 29-шілде күні отанына мәйіт боп оралды. Табытты ұшақтан марұмның «сорының да куәсі, көгерген, гүл атқан шағының да куәсі» – Сәбит Мұқанов және Ғабит Мүсірепов пен Ғабиден Мұстафин сүйемелдеп түсірді.

Тістескен тамыр сияқты тартысты өмірдің соңғы салмағын Әуезов бұл үшеуіне осылай арқалатып кетті. Зады бұл үшеуіне тең түскен, үшеуі тең көтерген өмірдегі ең ауыр жүк осы болар, сірә. Табытты көтеріп келе жатып үшеуі не ойлады?

Мұхтар Әуезовтің денесін Мәскеуден Алматыға алып келуді ұйымдастырған өр де өжет, намысты, шыншыл ғұлама, Академияның сол кездегі вице-президенті Шапық Шөкин ұлы адамның қазасы туралы: