Учебные пособия по вопросам финансового и валютного права: Мухитдинов Н. Б., Найманбаев С. М., Серимов У. С. «Қаржы саласындағы басқарудың құқықтық негiздерi»

- араққа – 50%;

- ликер-арақ өнімдеріне – 50%;

- шарапқа – 50%;

- коньякқа – 50%;

- шампан шарабына – 50%,

- сыраға – 50%;

- күшейтілген ішімдіктер, күшейтілген шырындар мен бальзамдарға – 50%;

- шарап материалдарына – 50%;

- бекіре мен қызыл балықтарға, бекіре және қызыл балық уылдырықтарына, бекіре мен қызыл балықтардан және уылдырықтан әзірленген жеңсік тағамдарға;

- темекі өнімдеріне;

- құрамында темекі бар басқа да өнімдерге;

- хрустальдан жасалған бұйымдарға, хрустальды жарық беру аспаптарына;

- импортталатын тауарларға;

- алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдарға;

- бензинге (авиациялық бензинді қоспағанда);

- дизель отынына;

- атыс және газ қаруына (мемлекеттік өкімет орындарының мұқтаждары үшін сатып алынғандарынан басқасы);

- электр энергиясына;

- газ конденсатын қоса алғанда, өңделмеген мұнайға;

- үстеме пайдаға салынатын салық;

- роялти;

- жасалған келісім-шарттарға орай республикалық бюджетке түсетін бөлігінде өнім бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі;

- бонустар;

- импорттық кедендік баж;

- отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын баж;

- бағалы қағаздар эмиссиясын тіркеу үшін алым;

- Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алымдар;

- жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алым;

- Қазақстан Республикасының радиожиілік ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем;

- кедендік бақылауды және кедендік рәсімдерді жүзеге асырудан түсетін түсімдер;

- жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлем;

- кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлем.

2. Салықтық емес түсімдер:

- республикалық мемлекеттік кәсіпорындар пайдасының үлесі;

- Қазақстан Ұлттық Банкісінің табысынан түсетін түсім;

- Қазақстан Республикасы Үкіметінің депозиттері бойынша алынған сыйақылар (мүдделер);

- орталық атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттік мекемелерге тиесілі мүлікті сатудан түсетін түсімдер;

- республикалық меншік болып табылатын акциялар пакеттеріне түсетін дивидентер;

- Ұлттық лотереяның табысының түсімі;

- республикалық бюджеттен кредиттер бергені үшін алынған сыйақылар (мүдделер);

- жер қойнауы жөніндегі ақпараттарды пайдалануға бергені үшін төлем;

- орталық атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтерді жүзеге асырудан (өткізуден) түсетін түсімдер;

- мемлекеттік меншіктегі мүлікті арендалаудан түсетін түсім;

- орталық атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуды жүргізуден заңға сәйкес түсетін ақшалар;

- қоршаған ортаны ластағаны үшін мөлшері 50% төлемдер;

- консулдық алымдардан түсетін түсімдер;

- екінші деңгейдегі банктерге қолданылатын санкциялардан түсетін сомалар;

- орталық атқарушы органдарға бағынысты мемлекеттік мекемелер алатын, Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген әкімшілік айыппұлдар мен санкциялар;

- Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген басқа салықтық емес және өзге де түсімдер;

- арнайы экономикалық аймақтардың қаржылық қорлары (бюджеті) кірістерінің жалпы сомасынан аударымдар.

3. Капиталмен жасалатын операциялардан түсетін кірістер:

- республикалық меншікті жекешелендіруден түсетін түсімдер;

- мемлекеттік резервтерден алынған тауарлар үшін берешектерді өтеуден және мемлекеттік запастардағы астықты сатудан түсетін түсімдер;

- жерді және тұрақты жер пайдалану құқығын сатудан түсетін түсімдер.

Жергілікті бюджеттің кірістері (арнайы экономикалық аймақтардың қаржылық қорларына (бюджетіне) есептелетін сомалардан басқасы) мыналардан тұрады:

1. салықтың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түсімдері:

- заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы – 50%;

- жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;

- әлеуметтік салық;

- заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;

- көлік құралдарына салынатын салық;

- жер салығы;

- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алым;

- кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды тіркеу үшін алынатын алым;

- жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын лицензиялық алым;

- аукциондық сатудан алынатын алым;

- рыноктарда тауарларды сату құқығы үшін алынатын алым;

- Алматы қаласының рәміздерін өздерінің фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында және тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алынатын алым;

акциздер:

- спирттің барлық түрлерін – 50%;

- араққа – 50%

- ликер-арақ өнімдеріне – 50%;

- шараптарға – 50%;

- коньяктарға –50%;

- шампан шараптарына – 50%;

- сыраға – 50%;

- күшейтілген сусындарға, күшейтілген шырындар мен бальзамдарға – 50%;

- шарап материалдарына – 50%;

- ойын бизнесіне;

- мемлекеттік баж;

- жасалған келісім-шарттарға орай жергілікті бюджетке түсетін бөлігінде өнім бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі;

- су үшін төленетін ақы;

- орманды пайдаланғаны үіиін төленетін төлем.

2. салықтық емес түсімдер:

- коммуналдық меншік болып табылатын акциялар пакеттеріне түсетін дивиденттер түсімі;

- жергілікті өкілді органдар өткізген лотореялардан түскен табыстар түсімі;

- жергілікті бюджеттен кредиттер бергені үшін алынған сыйақылар (мүдделер);

- жергілікті өкілді және атқарушы органдарға, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттік мекемелерге тиесілі мүліктерді сатудан түскен түсімдер;

- жергілікті атқарушы органдарға бағьнышты мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтерді өткізуден түскен түсімдер;

- коммуналдық меншіктегі мүліктерді арендаға беруден түскен түсімдер;

- жер телімдерін жалға беруден түскен түсімдер;

- жергілікті атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттік сатып алуды заңға сәйкес өткізуден түскен ақшалар;

- қоршаған ортаны ластағаны үшін жергілікті мемлекеттік қоршаған ортаны қорғау қорларына төленетін 50% мөлшеріндегі төлемдер;

- жылжымайтын мүлікке деген құқықты мемлекеттік тіркеу және онымен мәмілелер жасау үшін төленетін ақы;

- басқа да әкімшілік алымдар;

- жергілікті атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттік мекемелер алатын, Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген әкімшілік айыппұлдар мен санкциялар;

- Қазақстан Республикасының Заң актілерінде көзделген салықтық емес және өзге де түсімдер.

3. капиталмен жасалынатын операциялардан түсетін табыстар:

- коммуналдық меншіктегі объектілерді жекешелендіруден түсетін түсімдер;

- аймақтардың өздерін қамтамасыз етуге сатып алған астықты өткізуден түсетін түсімдер.

Бюджеттік кірістердің жүйесі: бюджетке түсетін түсімдер былайынша топтастырылады:

1) Субъектісі бойынша:

а) мемлекеттік заңды тұлғалардан;

б) мемлекеттік емес заңды тұлғалардан;

в) шетелдік және бірлескен шаруашылық субъектілерінен;

г) жеке тұлғалардан;

2) Қаржылық қызметтің әдісі бойынша:

а) қайтарылмайтын негізде (салық және басқа міндетті төлемдер);

б) қайтарымды негізде (мемлекеттік ішкі және сыртқы заемдар);

3) Міндеттеу дәрежесі бойынша:

а) мәжбүрлі (салық);

б) ерікті (мемлекеттік заемдар, қайырымдылық көрсету).

4) Меншік нысанына қатысты:

а) меншік нысаны алмасуымен көрініс табатын төлемдер (салықтар, т.б.)

б) ақша қозғалысы тек мемлекеттік меншік нысанының шегінде жүзеге асырылатын төлемдер.

5) Баламалық дәрежесі бойынша:

а) баламасыз (салық);

6) біршама баламалы (алымдар, баждар).

Бюджеттің шығысының бағыттары нақты кезеңде мемлекет алдында тұрған мәселелерге байланысты анықталады.

“Шығыс” – бекітілген бюджет шегінде, бюджеттен қайтарылмайтын негізде бөлінетін қаражаттар.

Шығыс бюджеттің деңгейіне байланысты айрықшаланады.

Республикалық бюджеттің қаражаттары мына негізгі бағыттарды: Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламентінің, конституциялық Кеңестің, Есеп комитетінің, Орталық сайлау комиссиясының, жалпы мемлекеттік басқару міндеттерін атқаратын атқарушы және басқа да органдардың қызметтерін;

- сот жүйесін;

- сыртқы саясат қызметін;

- қаржылық және салықтық қызметті;

- іргелі және қолданбалы ғылыми қызметті;

- қорғаныс және қауіпсіздікті;

- республикалық деңгейдегі төтенше жағдайлар бойынша жұмыстарды ұйымдастыруды;

- республикалық деңгейдегі құқық қорғау қызметін;

- юстиция (әділет) аясындағы қызметті;

- жоғары білімді;

- республикалық деңгейдегі білім беру саласындағы арнаулы бағдарламаларды;

- республикалық деңгейдегі денсаулық сақтау саласындағы арнаулы бағдарламаларды;

- орталық атқарушы органдардың мамандандырылған ауруханаларын;

- республикалық клиникалар мен ғылыми-зерттеу институттарындағы мамандандырылған медициналық көмек көрсетуді;

- заң актілерімен белгіленген зейнетақылық төлемдерді, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыларды, арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды;

- республикалық деңгейдегі мәдениет, спорт және ақпарат аясындағы қызметтерді;

- көші-қон аясындағы қызметтерді;

- ауыл, орман, су және балық шаруашылығының басым бағдарламаларын;

- жерге орналастыруды;

- республикалық деңгейде жүргізілетін қоршаған табиғи ортаны қорғау жөніндегі шараларды;

- республикалық деңгейдегі нысандар құрылысы және өнеркәсіп саласындағы арнаулы бағдарламаларды;

- жер қойнауын пайдалануды;

- гидрометеорологиялық мониторингті;

- үкімет қарызын өтеу бойынша шығындарды;

- үкімет кепілдіктері бойынша міндеттемелерді орындауды;

- республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге берілетін ресми трансферттерді қаржыландыруға жұмсалады.

Бюджеттік қаржыландыру: жоспарлы, мақсатты, қайтарылмайтын және ақысыз түрде бюджеттен берілетін ақша қаражаттары.

Жергілікті бюджеттің қаражаттары:

- мектепке дейінгі, жалпы бастауыш, жалпы негізгі, жалпы орта, қосымша орта және орта кәсіптік білім беруді;

- әскери қызметке тіркеу және шақыру бойынша шараларды;

- жергілікті деңгейдегі төтенше жағдайлар бойынша жұмыстарды;

- жергілікті деңгейдегі құқық қорғау қызметін;

- халыққа тегін медициналық қызмет көрсетудің кепілдендірілген көлемін;

- жергілікті деңгейдегі арнаулы медициналық бағдарламаларды;

- мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес әлеуметтік қамсыздандыру аяларында адресті әлеуметтік көмек көрсетуді;

- жұмыспен қамту бағдарламаларын;

- тұрғын үй бағдарламасын;

- жергілікті деңгейдегі мәдени және ойын-сауық бағдарламаларын;

- жергілікті деңгейдегі өнеркәсіпті және нысандар құрылысын;

- жергілікті деңгейде қоршаған ортаны қорғауды;

- жергілікті деңгейде жобалау-іздестіру жұмыстарын жүргізуді;

- елді мекендерді көркейтуді, қала жолдары мен құрылыстарын;

- жергілікті маңызы бар жолдарды пайдалануды және қайта жөндеуді;

- жергілікті бюджеттен республикалық бюджетке берілетін ресми трансферттерді;

- жергілікті атқарушы органдардың қарыздарын өтеуді;

- арнайы экономикалық аймақтарды дамыту жөніндегі бағдарламаларды қаржыландыруға жұмсалады.

Салық мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты (мысалы, өкімет билігі, мемлекет аумағы, егемендігі, қарулы күштері қаржысы және тағы басқа) мемлекеттер құрыла бастаған кезде пайда болған және ол әрқашанда мемлекеттің мемлекет болып қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің негізгі материалдық тірегі болып табылған.

Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті қаражаттар мемлекет тұрғындарынан заттай немесе ақшалай күйінде алынған болса, кейіннен олар тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге – салыққа айналған.

Салықтың, салықтық құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы оның құқықтық табиғаты мен мәнін ашып көрсетеді.

Негізінен алсақ, салықтың экономикалық мәні – мемлекет қажеттілігін қанағаттандыру, қамтамасыз ету мақсатында шаруашылық субъектілерінен немесе жеке тұлғалардан Ұлттық табыстың белгіленген мөлшерін (үлесін) алу процесіндегі өндірістік қатынастардың бөлігі.

Сонымен мемлекеттегі барлық міндетті төлемдер – олардың қалыптастырылуы және алыну тәртібіне байланысты, негізгі үш топқа бөлінеді. Олар: салық, алым және баждар деп аталады.

Салық дегеніміз – жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативтік құқықтық акті – заңның негізінде, сондай-ақ заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды және жеке тұлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және жекелей ақысыз негізде бюджетке алынатын ақшалай төлемдер¹³¹. Осы берілген түсінікті (ұғымды) жан-жақты талдап, салыстыру мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына тоқталамыз.

Мысалы, В. И. Гуреев  салықты “міндетті жарна”деп атайды және мынадай түсінік береді: “міндетті жарна дегеніміз – заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу”.¹³²

Ал салық жөнінде мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті деңгейде бюджетке (федералдық, аймақтық, жергілікті) алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген.¹³³ С. Г. Пепеляев  салыққа мынандай анықтама береді “салық – мемлекеттік өкімет билігі субъектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербесақысыз түрінде заңды және жеке тұлғалардан заңда белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері¹³⁴.

Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу – заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады. Ал салық төлеуші бұл жерде тек азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі де болғандықтан, салықты төлеу – оның жеке меншік жөніндегі құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті¹³⁵.

Қазақстандық белгілі экономист-ғалым Г. Ж. Қарағұсова  “салық деп – жалпы мемлекеттік мұқтаждарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе ерікті алымдарды айтады”¹³⁶ – деген анықтама береді.

В. Д. Мельников  салыққа өте қысқа ұғым берген. Оның пікірінше, “салық – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын заң жүзінде көзделген (қарастырылған) міндетті төлемдер”¹³⁷.

Қаржылық құқық саласының Қазақстан бойынша бірден бір ғалымы А. И. Худяков  өз еңбегінде салықтың түсінігін беріп қана қоймай, оның басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін де ашып көрсеткен. Бұл ерекшеліктер салықтың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып табылады:

1. Салық – әрқашанда мемлекет тарапынан енгізіледі және алынады. Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.

2. Салық – мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды.

3. Салық – әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелерден – тәркілеу, реквизициялау және т.б. ерекшеленіп тұрады.

4. Салық – әрқашанда ақшаларды еріксіз алу: Бұл жерде салық төлеушіге оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.

5. Салық – заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды ашықтан ашық, заңда негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.

6. Салық – міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі міндетімен ұштасады.

7. Салық – тек құқықтық формада кездесетін төлем. Салық нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.

8. Салық – тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.

9. Салық – тұрақты ақша міндеттерін туғындататын төлем.

10. Салық – баламасыз төлем. Яғни, салық қандай да болмасын көрсетілген қызметке немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз төлем.

А. И. Худяковтың айтуы бойынша, салықтың басты белгісі – салық нысанының ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады.

Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына өтетін ақшалары мемлекет меншігіне айналады.

Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салығы мемлекет қарамағына түскенімен, олардың (заңды тұлғалардың, ақшалардың) иесі мемлекет болып қала береді. Бұл жерде мемлекет салықты белгілеу және алу процесінде саяси субъект ретінде болады. Салықты алу кезінде мәжбүрлі (еріксіз) түрде меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда, міндетті төлемдер – өз кірістерінің бір бөлігі, ал салық – бөтен кірістердің бір бөлігі.

А. И. Худяковтың кезінде осы айтқан көзқарас, тұжырымдарына жаңаша сипаттама бере отырып, салықтың мына келесідей: “Салық – бұл мемлекеттік өкілетті орган тарапынан біржақты тәртіппен және жеткілікті құқықтық нысанда белгіленген мерзімде және белгілі мөлшерде төлеуді жүзеге асыратын қайтарымсыз, баламасыз және тұрғылықты түрдегі, төленуі мемлекеттік мәжбүр ету шараларымен қамтамасыз етілген, мемлекет кірісіне төленетін ақшалай немесе натуралды міндетті төлем” деген түсінігін берген және оның өзіне тән белгілерін экономикалық, сондай-ақ құқықтық тұрғыдан атап көрсеткен.

Салықтың белгілері тығыз байланыста болады және арақатынастары өте жақын. Сондықтан олар кейбір жағдайларды есепке ала отырып бөлуге мүмкіндік береді. Сонымен, А. И. Худяков салықтың экономикалық сипаттарына мына белгілерді жатқызған:

1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем;

2. қайтарымсыз төлем;

3. баламасыз төлем;

4. салық салу объектісінің болуы;

5. салық субъектісінің айқындалуы;

6. салық мөлшерінің айқындалуы;

7. төлеу мерзімдері;

8. салық қатынастарының тұрақты сипатта болуы;

9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы.

Салықтың заңи (юридикалық) белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:

1. салықты мемлекеттің белгілеуі;

2. салықтың тек құқықтық нысанда болуы;

3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы;

4. ақшаны алудың құқыққа сай болуы;

5. салықтың тиісті органмен және актісімен белгіленуі, тиісті құқықтық нысанда болуы;

6. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы;

7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз ету;

8. салықтың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындатуы;

9. салық – міндетті төлем;

10. салықтарды төлеу – бұл заңды міндет;

11. салық мемлекеттің бір жақты ерік білдіруінің нәтижесі болып табылады.

Жоғарыда келтірілген ғалымдардың пікірлері мен көзқарастарын салыстырып және талдай отырып, сондай-ақ салықтың экономикалық, құқылық табиғатына мән бере отырып мына тұжырымға келдік.

Көбінесе А. И. Худяков мырза сипаттап өткен ерекшеліктерді өте дәл, дұрыс деп таба және қосыла отырып салықтың тек өзіне тән белгілерінің өзіміз тұжырымдаған түрлерін ұсынып отырмыз¹³⁸.

Салықты басқа міндетті төлемдерден ажырататын белгілер мыналар:

- Салық – мәжбүрлі түрдегі төлем. Салық төлеушілер мемлекеттік біржақты-өктем ерік білдіруінің нәтижесінде салықты еріксіз түрде төлеуге мәжбүр болады;

- Салық – міндетті төлем. Салық заңда белгіленген тәртіп бойынша, ұзаң мерзімде және міндетті түрде бюджетке аударылады;

- Салық – ақшалай төлем. Заңды және жеке тұлғалардың табыстарының белгілі бөлігі бюджетке ақшалай түрде аударылады;

- Салық – меншік нысаны ауысатын төлем. Мемлекеттің емес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың меншігіндегі ақшалар мемлекет меншігіне айналады;

- Салық – заңды төлем. Мемлекетті жоғарғы өкілді органы шығарған заңның негізінде белгіленген төлем;

- Салық – нақты заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем.

- Салық – заңды және жеке тұлғалардың бәрінен бірдей, жаппай алынбай, тек нормативті актілерде белгіленіп, көрсетілген табыстары, мүліктері және т.б. жағдайда төленеді;

- Салық – тек мемлекеттік емес заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем¹³⁹.

Салық әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады¹⁴⁰.

Салық пен басқа да міндетті төлемдердің (алымдар, баждар) экономикалық-құқықтық маңызы олардың құрамындағы қаржылық экономикалық және құқылық қатынастар арқылы көрініс табады. Қаржылық-экономикалық қатынастар – салық төлеушілердің тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал құқылық қатынастар – салық заңдарымен белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы мемлекеттік салық қызметі органдары мен салық төлеушілердің арасында туындайды.

Әрқашанда салықпен қатар аталатын алым мен баждар заң жүзінде міндетті төлемдер болып есептелгенімен, оларда салыққа тән басты ерекшеліктердін жоқ екені байқалады.

Алым мен баждар заңды және жеке тұлғаларға көрсеткен белгілі бір қызметтері үшін заңда немесе заңға сәйкес қабылданған нормативті актілерде белгіленген мөлшерде, кейбір кездерде қызмет көрсету процесінде жұмсалған шығындарды өтеу мақсатында сол қызмет көрсетілген заңды және жеке тұлғалардан мемлекеттік өкілетті мекемелер мен органдардың алатын төлемдері. Сонда алым мен баждар белгілі мақсатқа, ақылы, кейде біршама баламалы түрде көрсетілген қызметке байланысты алынады.

Осы төлемдерден түскен қаражаттар мемлекеттік мекемелердің (қызмет көрсеткен) шығындарын өтеуге ғана жұмсалып қоймай, құқықтық актілермен негізделген мөлшерде тиісті бюджетке аударылады. Салық төлеушілер тапқан табыстарының белгілі бір мөлшерін төлейтін болғандықтан, салық сомалары әртүрлі болып келсе, алым мен баждар көрсетілген қызметке байланысты нақты сомада белгіленетіндіктен төлеушілердің төлеу қабілеттілігі есепке алынбайды. Көбінесе белгіленген ақшалай сомалар мекемелер жұмсаған шығынын өтемейді, яғни баламалы бола алмайды.

Алымдардың көп жағдайда жергілікті деңгейде алынуы – әкімшілік аумақтық бірліктердің қаржылық қызметтерінің мүдделеріне сай келіп отыр.

Жергілікті алымдар – заңды және жеке тұлғалардан, жергілікті әкімшілік-аумақтық бірлік аясында, көрсетілетін немесе көрсетілген қызметке байланысты (жергілікті өкілді және атқарушы органдар белгілеген мөлшерде) жергілікті бюджетке алынатын нақты ақшалай төлемдер болып есептелінеді.

Тұрғылықты халықтан және заңды тұлғалардан, оларға берілген құқыққа көрсетілген немесе көрсетілетін қызметтерге байланысты жұмсалған шығынды өтеу мақсатында алынатын осы алымдар мемлекет тарапынан, оның жоғарғы өкілді органдары қабылдаған заңдарға негізделгенін естен шығармау қажет. Алымдар туралы айта кететін тағы бір маңызды жай, алымдардың түрлері мен жалпы принциптері – заңмен бекітілген болса, ал осы төлемдердің мөлшерін (ставкасын) және төлену мерзімін белгілеу тәртібі – жергілікті өкілді және атқарушы органға жүктелген. Алымдардың кейбір өзіне тән белгілері мыналар: бұл біршама баламалы төлем; міндетті төлем; арнайы мақсатты төлем; біржолғы төлем; ақшалай төлем.

Баж да арнайы маңызы бар төлемдерге жатады. Қазақстан аумағында баж екі түрге бөлінеді: мемлекеттік баж, кедендік баж.¹⁴¹ Баж алатын арнайы, мемлекеттік өкілетті мамандырылған органдар – кеден мекемелері, соттар; нотариалдық мекемелер; азаматтық хал актілерін тіркеу мекемелері; ішкі істер органдары, оның ішінде шет елге шығуды рәсімдеу және рұқсат беру бөлімі. Сонымен мемлекеттік баж дегеніміз – мемлекет тарапынан уәкілділік берілген мамандандырылған органдардың заңды тұлғалар мен азаматтарға қатысты жүргізген белгілі бір жұмыстарына немесе көрсетілген заңды маңызы бар қызметтеріне байланысты сол азаматтар мен заңды тұлғалардан алатын ақшалай төлемдері.

Мысалы, мемлекеттік баж алынатын нысандар мына төмендегідей болып келеді: сотқа берілген талап қойылған арыздар, кассациялық шағымдар, сот құжаттарының көшірмесін беру; уәкілдік берілген мекемелерде кез келген нотариалдық жұмыстар жүргізу; нотариалдық тәртіппен куәландырылған құжаттар көшірмесін беру; азаматтық хал актілерінің тіркеу туралы куәліктерін қайта беру; тұрғылықты жерін тіркеу, аң аулауға құқық беретін рұқсаттар үшін; шетелге шығуға құқық беретін құжаттарды рәсімдеу, басқа мемлекеттің адамдарын Қазақстанға шақыруды рәсімдеу, Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдау туралы арыздар, Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу туралы арыздар және т.б.

Кедендік баж деп, мемлекеттің кеден шекарасы арқылы тауарларды, өнімдерді әкелетін және әкететін заңды немесе жеке тұлғалардан оларға көрсетілген немесе көрсетілетін қызметке байланысты кедендік органдар алатын міндетті ақшалай алымды айтамыз¹⁴².

Әкелінетін және әкетілетін тауарларға салынатын кеден бажы мөлшерлемелерін кеден-тариф кеңесінің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілейді.

Кеден бажының кейбір мынандай түрлері бар: маусымдық кеден бажы; арнайы кеден бажы; адемпингкке қарсы баж; өтемдік баж.

Баждың өзіне тән белгілері міндетті түрде, біршама балама немесе көрсетілген қызметке байланысты алынуы және т.б.

Ресейлік оқулықтарда бажды басқаша топтастырған.

Мысалы, мемлекеттік баж екіге бөлінген: кедендік-шекаралық баж және ішкі мемлекеттік баж¹⁴³. Ресей заңдары бойынша баждың үш түрі көзделген; мемлекеттік баж, тіркеу үшін алынатын баж, кедендік баж. Белгілі бір қызмет аясында алынатын баждары: сот бажы, кеден бажы, нотариалдық және т.б. баж деп бөлінген¹⁴⁴.

Қалған қызметтер үшін алынатын баж біздің елдің төлемдерімен ұқсас келеді.

Салықтың функционалдық сипаттамасын нақтыландыру, яғни функцияларына талдау жасау арқылы салықтың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын көруге болады. Салықтың функциялары белгілі кезеңде өзі атқаратын рөліне байланысты, мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге себін тигізуге қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші құрал болып табылады. Салықтың қалыптасқан түрдегі негізгі үш функциясы бар. Олар: фискальдық, қайта бөлу және реттеуші функциялар.

Негізінде экономикалық теория және басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш функция көрсетілгенімен, кейбір белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға қоса тағы бірнеше функциялар аталады¹⁴⁵.

Бірінші, фискальдық функция – салықтың және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке толығымен және уақтылы (мерзімінде) түсіп отыруын қамтамасыз етеді. Фиск – латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада айтылған. Сондықтан, фискальдық қызмет – салықтық-бюджеттік қызмет, яғни мемлекеттік қазына – бюджетті түсім көздері – салық пен басқа да міндетті төлемдер арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөніндегі қызмет болып табылады. Қысқаша айтқанда – қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі. Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл функция мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі¹⁴⁶.

Ал қайта бөлу функциясы – әртүрлі шаруашылық субъектілері табыстарының белгілі бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім көлеміндгі салықтың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға қосылғанын көрсетеді. Үшінші функция – салықтық реттеу, яғни реттеуші функция – салық нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық жеңілдіктерін енгізу арқылы заңды және жеке тұлғалардың рынокқа бағытталған экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін қамтамасыз ету. Бұл функция өзінің осындай сипаттамасына байланысты ынталандыру функциясы деп те аталады.¹⁴⁷ Салықтық реттеу (салықпен реттеу десек те болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу тәсілін өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл функцияны ғылыми-техникалық процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.

Енді осы функциялар жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікіріне тоқталайық. Г. Ж. Қарағұсованың  пікірінше салықтың атқаратын функциялары мына төмендегідей болып келеді:

- фискальдық немесе жұмылдыру функциясы арқылы – мемлекет тиісті шығындарын қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;

- қайта бөлу функциясы арқылы – мемлекет экономика аясының әртүрлі саласына ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысы өте төмен топтарға жәрдем береді;

- ынталандыру функциясы – экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және т.б. әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;

- шектеу функциясы, салық саясаты арқылы – мемлекетке тиімсіз (пайдасыз) өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру болып табылады;

- бақылау-есептеу функциясы – кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын, өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржы қозғалысын есептеп, бақылаудан тұрады¹⁴⁸.

Соңғы аталған функцияның маңызы салықтың дәстүрлі қалыптасқан функцияларының атқаратын рөлдерінен кем емес екенін көрсетеді. Оны тағы бір еңбектегі көзқараспен дәлелдеуге болады. Н. И. Химичева  салықтың мынадай бірнеше функциясын атап өткен: фискальдық функция, реттеуші функция және бақылау функциясы. Фискальдық функцияның атқаратын рөлі бізге мәлім болғандықтан, оны қайталамай, реттеуші функциясына тоқталамыз. Салықтың реттеуші функциясына автор баса назар аударған. Бұл функция өндірісті, тұтынуды, халықтың табыстарын, демографиялық процестер мен жастар саясатын реттеуде өте маңызды рөл атқарады, сондай-ақ қоғам алдында ерекше еңбегімен көзге түскен азаматтар категориясына жеңілдік жасау да осы функцияға жатады.

Салықтың бақылау функциясы – салық салу кезінде мемлекет тарапынан кәсіпорындар мен мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметтеріне, азаматтардың табатын табыстарына және осы табыстардың түсім көздеріне, мүліктерді, оның ішінде жерді пайдалануға бақылау жүргізуден тұрады¹⁴⁹.

Тағы басқа да экономист-ғалымдардың айтуынша негізгі функциялар ретінде салықтың өзімізге белгілі үш функциясы: фискальдық, қайта бөлу, реттеуші функциялар аталған¹⁵⁰.

Осыған қарағанда келтірілген пікірлердің, кейбір өзгешеліктерге қарамастан, бір жерден шыққанын көріп отырмыз.

Сондықтан негізгі үш функцияға қоса төртінші, объективті түрде негізделген, функцияны енгізу салық атқаратын рөлді толықтыра түсері сөзсіз. Ол – салықтың бақылау функциясы¹⁵¹. Салықтың фискальдық, қайта бөлу, реттеуші және бақылаушы функцияларының жиынтығы жемісті салық саясатын қамтамасыз ете отырып, салықты еліміздің экономикасына ықпалын тигізетін тиімді механизмге айналдыратынына сенеміз.

Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді¹⁵² қолданады. Салық салу принциптері салық теориясының басты элементі болып табылатынын ұмытпауымыз қажет. Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған болатын¹⁵³. Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды ұйымдастыру принциптері ретінде қолданылады.

- Бірінші қағида – салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуға тиісті;

- Екінші қағида – салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні бұрын және дәл белгіленуі қажет;

- Үшінші қағида – салық әрбір салық төлеушіге қолайлы уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;

- Төртінші қағида – салық алу кезінде салық төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.

Салық салу кезінде, аталмыш принциптерді басшылыққа ала отырып мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.

Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Г. Ж. Қарағұсова  өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін¹⁵⁴ атап көрсеткен:

- салық салмағының¹⁵⁵ тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына өзінің “әділ үлесін” қосуға міндетті;

- салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни төлеушілерге түсінікті болуы қажет;

- салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді азайту;

- салық құрылымы еліміз экономикасының дамуы мен тұрақтандырылуы мақсатында пайдаланылатын салық саясатына себін тигізу қажет;

Салықты басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік шығындар мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.

В. Д. Мельников  өз еңбегінде дүние жүзілік мәні бар салық салу принциптерінің ұтымды түрлерін атап көрсеткен. Бұл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай тиімді болуына бағытталған¹⁵⁶.

Дүниежүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:

1. Салық салу формаларын белгілеу барысында қарапайым формаларды қолданған жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды;

2. Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда, мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңілдік беру арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің жеке түрлерін салық салудан немесе кейбір әлеуметтік топтарды салық төлеуден орынсыз босатуға, әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау, мәдениет салаларын өзгерту (жоғарылату) жолымен алуға болмайды;

3. Прогрессивті салықтың орнына тікелей пропорционалды салықты басырмақ пайдалану;

4. Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуі тиіс.

Көп, өнімді жұмыс істегенге прогрессивті салықты қолданбай, салықтың өнімділікке, өндіріске және күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескеру қажет.

Тағы басқа да ғалым-экономистер дүниежүзілік салық салу істерінде қолданылатын принциптер ретінде:

1. Қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық;

2. Әділеттілік;

3. Салық мөлшермелерінің салыстырмалылығы сияқты принциптерді айтады¹⁵⁷.

Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық жүйесімен байланысты, бағынышты болады.

Салық жүйесінде мемлекеттің экономиқалық саясатымен анықталатын, жоғарыда аталған принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына төмендегідей болуы қажет: заңдылық және негізділік; жалпыға бірдейлік және нақтылық; теңділік және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткіліктік; қарапайымдылық және бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтілілік; тиімділік және үнемділік; жеңілдік және бірдүркінділік.

Салық – мемлекеттік бюджеттің ең мол түсім көздері болғандықтан, олар қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-өркендеуінің материалдық негізі болып есептелінеді. Сондықтан салық мақсатының басты бағыты бюджетке кірістерді тарту (жұмылдыру) арқылы мемлекеттің қазынасын қалыптастыру және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, сондай-ақ саяси құрылыс бағдарламаларын ақшалай қамтамасыз ету болып табылады.

Бұл жерде мемлекет қоғамның саяси жүйесінің субъектісі екенін ескерсек, оның қызмет аясы тек қана өзінің ақшалай мәселелерін шешіп қоймай, сонымен қатар қоғамның да ақшалай инфрақұрылымын құруға бағытталған. Сонымен салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде, мемлекет бір уақытта екі сипатта болады: саяси жүйенің субъектісі ретінде және мемлекеттік бюджетке жұмылдырылған ақша қаражатының меншік иесі ретінде.

Салықтық қызметті мемлекет қазынасын қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын мемлекеттік қызмет, дәлірек айтсақ қаржылық (бюджеттік) қызметтің бір түрі деп есептеуге болады. Өйткені салықтық құқықтың өзі бюджеттік құқықтық құқылық дербес институты болып табылады. Қорыта келгенде, салықтық қызметке мынандай анықтама беруге болады: салықтық қызмет дегеніміз – салық пен басқа да міндетті төлемдерді заңда және басқа нормативті актілерде белгіленген мөлшерде және мерзімінде бюджетке алу, қажет кезінде мөлшерлемелерін, түрлерін өзгерту, сондай-ақ оның дұрыс есептелініп, бюджетке дер кезінде түсуіне бақылау жүргізу процесін жүзеге асырушы мемлекеттің өзі немесе оның өкілетті органдарының іс-әрекеттері¹⁵⁸.

Салықтық қызмет, негізінен, бір-бірімен тығыз байланысқан құқылық және экономикалық қатынастардың жүйесінен тұрады. Жоғарыда айтқандай, мемлекет заң және басқа нормативтік актілерді қабылдау арқылы салық пен міндетті төлемдерді белгілейді, өзгертеді, алып тастайды (жояды) және оның уақтылы, белгіленген мөлшерде бюджетке түсуіне бақылау жүргізеді. Салықтық қызметтер процесінде белгілі бір әдістер қолданылады.

Салықтық қызметтің әдістері деп – осы қызметті жүзеге асыру кезінде қолданылатын жолдар мен тәсілдерді айтамыз.

Салықтық қызметтің әдістеріне мыналар жатады:

- салықты белгілеу; алымды белгілеу; бажды белгілеу;

- салықты, алымды. бажды алу;

- салықтық бақылау;

- салықтық реттеу¹⁵⁹.

Осы аталған әдістерді қысқаша қарастырып өтейік. Салықты белгілеу деп – мемлекеттің жоғарғы өкілді органы – Парламенттің¹⁶⁰ қабылдаған заңы негізінде Қазақстан аумағында жүретін салықты енгізу және олардың төлеушілерін, салық салу объектісін, мөлшері мен төлеу мерзімін дәл көрсетуді айтамыз.

Бұл жерде айта кететін бір жәйт, салық салу объектілерін заңға негіздеп анықтау кезінде барлық субъектілерге жаппай белгіленбей, тек шаруашылық, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын – табыстары, мүліктері, көрсетілген қызметтері бар субъектілерге ғана қатысты болады.

Салықты жоғарғы өкілді орган шығарған заңның негізінде тек мемлекет белгілейді және салық белгілі кезеңде (мысалы, салық жылы ішінде) салық салу объектісінен бір рет қана алынады. Салықты белгілеу кезінде жеңілдіктер беру мәселелері қоса қарастырылады. Заңда көзделген жағдайда белгілеу жергілікті өкілді органдарға жүктеледі.

Алымды белгілеу де мемлекет тарапынан, жоғарғы өкілді орган шығарған нормативті актінің негізінде жүзеге асырылады. Дәлірек айтсақ, алымды белгілеудің жалпы принциптерін Парламент анықтаса, ал оның нақты мөлшерлемелерін өз аумақтарының ерекшеліктерін есепке ала отырып белгілеу жергілікті өкілді органдар – мәслихаттарға жүктелуі мүмкін.

Бажды белгілеу тек Парламент арқылы (ол шығарған заң негізінде) жүзеге асырылады. Баж алу объектілері мемлекеттің арнайы мамандандырылған органдары көрсететін немесе жасайтын белгілі қызметтер болып табылады және сол қызметтерді пайдаланған заңды және жеке тұлғалар баж төлеушілер болып есептелінеді. Баждың өзіне тән қасиеті ақылы болып келеді немесе ғылыми еңбектерде біршама-баламалы деген термин қолданылады.

Салықты, алым мен баждарды, сондай-ақ басқа да міндетті төлемдерді алуды тікелей салық қызметі органдары жүзеге асырады. Салықты алу, яғни төлеу заңда, Қазақстан Республибликасы Үкіметінің, Мемлекеттік кіріс Министрлігі салық комитетінің актілерінде, сондай-ақ салық қызметі органдарының хабарламаларында көзделген мерзімде жүргізіледі. Салық қызметі органдары салық төлеушілер мен салық салынатын объектілердің есебін уақтылы алу нәтижесінде салықтың мерзімінде төленуіне жағдай туғызады.

Салықтық реттеу әдісі – салықты белгілеу, өзгерту, кейбір түрлерін салық жүйесінен алып тастау, салық мөлшерлемелерін азайту немесе төмендету, негізделген салық жеңілдіктерін енгізу сияқты әрекеттерден тұрады. Салықтық түсімдерді бюджет жүйесінің ішінде бөлу де салықтық реттеудің бір қыры ретінде көрінеді.

Салықтық бақылау әдісі – мемлекеттік бюджетке түсетін салық пен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және оның уақтылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды тексеру болып табылады. Салықтық бақылау (тексеру) жүргізуді тек қана салық қызметі органдары жүзеге асырады.

Қазақстанда салықтық бақылауды жүзеге асыратын бірден-бір өкілетті орган – Мемлекеттік кіріс министрлігінің салық органдары болып табылады. Сондай-ақ жергілікті салық комитеті органдары мен салық полициясы комитеті органдары да осы қызметті жүзеге асыруға атсалысады.

Салықтың белгілі бір түрі бойынша тексеру жылдықта бір реттен, ал кешенді тексеру – жылына бір реттен жиі жүргізілмейді. Кезектен тыс тексерулер нақты салық төлеушіге қатысты, салық комитетінің жазбаша рұқсатымен жүргізіледі.

Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар: салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету және оның тиімділігін зерделеу; заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру; салық заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақытылы хабарлап тұру; салық пен басқа да міндетті төлемдердің республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттерде бекітілген мөлшерде және сомада бюджетке толығымен және уақытылы түсулерін қамтамасыз ету.

Салық қызметінің басты мақсаттары:

- мемлекет бюджетіне кірістерді жұмылдыру арқылы әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылыстың мемлекеттік бағдарламаларын ақшалай қамтамасыз ету:

- өндірісті ойдағыдай реттеу;

- шаруашылық субъектілері қызметтерін ынталандыру арқылы халық тұтынатын тауарлар мен өнеркәсіптік өнімдерді шығару процестерін қамтамасыз ету.

Салық жүйесі дегеніміз – мемлекет тарапынан алынатын барлық салық пен басқа да міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің, салық салу саласындағы өкілетті органдар жүйесі мен олардың өкілеттіктерінің, салықтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Осы берілген түсініктен салық жүйесінің тек алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден тұрмайтынын, сонымен қатар оның өзге де элементтерді қамтитынын көреміз. Демек салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру нысанын қамтиды. Салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар былайынша береді: “салық жүйесі деп – Ресей аумағындағы федералдық, аймақтық және жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз”. Оқулықтарда да дәл осындай түсінік берілгенін көруге болады. Бұл ұғымдардың бәрі салық жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз, өйткені жоғарыда айтып өткеніміздей, салық жүйесі күрделі құрылым болып есептелінеді¹⁶¹. Сонымен мемлекетте көптеген салықтың түрлері, олардың төлеушілері, сол салықты есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б. болуына байланысты салықты топтастыру негіздерінде де әртүрлі нышандар қолданылады.

Салықтың топтастырылуы жөнінде қаржылық құқылық арнайы әдебиеттер мен оқулықтарда тек жалаң салық жүйесіне кіретін салықтарды дәрежесі, деңгейі бойынша болуымен шектеледі.

Кейбір оқулықтарда ғана салық мөлшерлемелерін белгілеу әдістерін атап өтеді, өйткені олар дәстүрлі, объективті түрде қалыптасқан әдістер (нақты мөлшерлемелер; проценттік мөлшерлемелер; пропорционалдық;) үдемелі (прогрессивтік) және регрессивтік болып табылады. Бұл жерде қаржылық құқық ғылымының өзіне тән қасиеті, оның қаржылық-экономикалық ғылыммен өте тығыз байланыста болатынын ескеруіміз қажет.

Ашып айтқанда, мемлекеттік заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қатынастары, салық салу жолдары мен тәсілдері, нысандары және салық пен алымдардың жиынтығы, сондай-ақ салық саласындағы заң актілері мен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздің салық жүйесін құрайды. Енді салық жүйесін құрылымындағы құрамдас элементтері бойынша сипаттасақ, онда оның салық пен салықтық қатынастардың жиынтығынан, салық салу тәсілдері мен жолдарынан, сондай-ақ осы саладағы заң актілері, нұсқаулар және әдістемелік құжаттар жиынтығынан, яғни салық механизмінен және салық салу саласындағы басқару органдары мен салық қызметі органдарының жиынтығынан құралатынын көреміз.

Мысалы, В. И. Гуреев  өзінің еңбегінде “салық жүйесі тек РФ аумағындағы федералдық, аймақтық және жергілікті салықтар жиынтығынан тұрады” деген ұғымды қате деп тауып, жүйенің күрделі екенін ескере отырып, оның құрылысындағы элементтерін атап көрсетеді:

- заңдардан және заңға сәйкес қабылданған нормативті актілерден тұратын салықтық заңдар;

- салықтық бақылауды жүзеге асыратын салық қызметі органдары;

- табыстан алынатын салықты, салық төлеушілердің атынан заңға сәйкес түрде есептейтін, ұстап қалатын және бюджетке аударатын салық өкілдіктері;

- мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін салық полициясы;

- оқымысты ғалымдар мен салық аясындағы қызмет атқаратын адамдардың салық салу жөніндегі іліми ережелер¹⁶². Осы элеметтер Ресейдегі салық жүйесін, салықтардың ұйымдастыру формасын білдіреді. Н. И. Химичева салық пен басқа да міндетті төлемдер жиынтығы салық жүйесін құрайды деп жазады. Сонымен қатар салық жүйесі тек таза салықтардан тұрмайтынын, оның құрамында мемлекеттік және кедендік баждардың, әртүрлі алымдар мен төлемдердің болатынын атап көрсеткен¹⁶³.

Ал А. Жданов РФ салық жүйесі федералдық, аймақтық және жергілікті салықтардан тұрады деп тұжырымдаған¹⁶⁴. Тағы бір анықтама-сөздікте: салық жүйесі белгіленген тәртіппен алынатын салық пен алымдар, баждар және өзге де міндетті төлемдердің жиынтығы деп жазылған¹⁶⁵.

Жоғарыда берілген түсініктемелерден салық жүйесі жөнінде толық сипаттама берілмегенін байқаймыз.

Қазақстандық көрнекті экономист-ғалым А. Б. Зейнелғабдин, біздің ойымызша, салық жүйесінің өте мазмұнды әрі айқындалған сипаттамасын берген: “Салық жүйесі – мемлекет пен заңды және жеке тұлғалардың арасындағы қаржылық қатынастардың, салықтар мен алымдардың, салық салу нысанының әдістері мен тәсілдерінің, салық салу жөніндегі тиісті заңи актілердің, сондай-ақ салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын басқару органдары мен салық қызметі органдарының жиынтығы”¹⁶⁶.

А. Б. Зейнелғабдин құрылымдық тұрғыдан салық жүйесінің құрамында мына элементтердің бар екенін көрсеткен: салықтардың жиынтығы; салық салудың әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы; қаржылық қатынастардың жиынтығы; заңи актілер мен нұсқаулық әдістемелік құжаттардың жиынтығы; басқару органдары мен салық қызметі органдарының жиынтығы.

Сонымен, қорыта келіп айтсақ, Қазақстанның салық жүйесі дегеніміз – бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің, оларды белгілеу және бюджетке алу әдістері мен жолдарының, салық салу аясындағы салық қызметі органдарының, сондай-ақ салық салу саласындағы құқықтық нормалардың және салықтық бақылаудың нысандары мен әдістерінің жиынтықтары.

Бүгінде еліміздің салықтық жүйесі он жеті салық, алым және басқа да міндетті төлемдерді қамтиды¹⁶⁷.

Бұлардан басқа ҚР кеден заңдарымен реттелетін кеден төлемдерінен түсетін кірістер, республикалық бюджеттің кіріс көзі болып табылады, ал мемлекеттік баж жергілікті бюджеттердің кірісіне түседі¹⁶⁸.

Енді салық салу саласында салық міндеттемелерін және олардың орындалу тәртібін анықтайтын заңды құрылымға, яғни салық туралы заңның элементтеріне тоқталамыз. Тек салық туралы заңның элементтерінің жиынтығы арқылы салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі міндеттері белгіленеді.

Егер заң шығарушы орган қандай да болмасын бір себеппен жаңағы элементтерінің біреуін анықтауды немесе белгілеуді көзден таса қылған болса, онда салық төлеушінің салық міндеттемелері толық белгіленбеген болып есептелінеді.

Салық заңдарында белгіленген салық элементтеріне мыналар жатады:

1) салық төлеуші; 2) салық салу объектісі; 3) салық салу бірлігі, 4) салық мөлшерлемесі; 5) салық салу әдісі; 6) салықты есептеу тәртібі; 7) салық төлеу мерзімі; 8) салықты төлеу тәсілдері және тәртібі 9) салық жеңілдіктері; 10) салық төлеушілердің, банк мекемелер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері және жауапкершілігі; 11) кірісіне салық төлемдері түсетін бюджеттер. Осы аталған салық элементтерінің әрқайсысын жекелеп қарастырмастан бұрын осы элементтер туралы көзқарастарды салыстыруымыз қажет. Өйткені алдында салық салу кезінде қолданылатын іліми ережелерді атап өткенбіз. С. Г. Пепеляев  салық заңдарында белгіленген салық элементтерін өте маңызды, қажетті деп тауып, мына келесідей тізбесін берген: салық төлеуші (салық субъектісі); салық объектісі; салық пәні; салық масштабы; салық базасын есептеу әдісі; салықтық кезең; салық салу бірлігі; салық мөлшерлемесі (салық нормасы); салық салу тәсілі; салықты есептеу тәртібі; есеп беру кезеңі; салықты төлеу мерзімі; салықты төлеу тәсілі мен тәртібі.

Осы аталған элементтерге, автор тағы екі факультативтік элементтерді қосуды жөн көрген. Олар: дұрыс ұсталмаған салық сомаларын ұстау және қайтару тәртібі; салықтық құқық бұзушылық үшін жауалкершілік. Бұлар (болған, болмаған жағдайда) салық міндеттемелерінің анықталу (белгілену) дәрежесіне ықпал тигізбегенімен, олардың орындалуы жөніндегі кепілдіктерді төмендететін жайы бар.

А. И. Худяков табыс салығының мынадай салық элементтерін көрсеткен:

1. салықтың құқықтық негізі;

2. салық төлеуші (салық субъектісі);

3. салық объектісі;

4. салық нормасы (салықтық мөлшерлеме);

5. төлеу тәсілдері, мерзімі тәртібі;

6. салық бойынша жеңілдік.

Қазақстандық бұдан басқа авторлар салық салу элементтеріне мыналарды жатқызған: салық субъектісі; салық объектісі – салық көзі; салық бірлігі; квотасы; жеңілдіктері; ақысы; төлем тәртібі мен мерзімі; төлеушілермен салық органдарының құқықтары мен міндеттері; салықтардың төленуін қадағалау; салық заңдарын бұзғаны үшін айыппұл төлету¹⁶⁹. В. И. Гуреев  салық төлеушінің міндеттерін анықтау мақсатында заңдармен белгіленген және анықталған мынадай салық элементтері болады деп көрсеткен: салық төлеуші (салық субъектісі); салықтың объектісі және көзі; салық салу бірлігі; салық мөлшерлемесі; салық салу нормасы; салық төлеу мерзімі; салық аударылатын бюджет немесе бюджеттен тыс қор¹⁷⁰.

Кейбір айырмашылықтарға қарамастан, пікірлер бір жерден шығып отырғанын байқаймыз және ол заңды да, өйткені – салық элементтері салық заңдарымен анықталып, белгіленеді.

Бұл жерде айта кететін жәйт – салықты алу кезіндегі қатынастар көптеген заңды және жеке тұлғалардың материалдық (ақшалай) мүдделеріне белгілі бір мөлшерде нұқсан келтіретіндіктен, салық заңдарына өте жоғары талаптар қойылады. Сондықтан, басқа нормативті актілерге қарағанда, салық заңдарында салық элементтерінің нақты анықталып, толық белгіленуі объективті сипат алады. Енді салық элементтерін қарастырамыз.

Салық төлеуші – өз меншігі есебінен салық төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға, яғни салық субъектісі. Бұл жерде салық төлеушілер деп – заңмен белгіленген салық салу объектілері бар заңды және жеке тұлғаларды айтамыз. Экономикалық термин ретінде “салық ауыртпашылығын көтеруші” деген ұғым қолданылады, яғни – салықты нақты төлейтін тұлға деген мағынада.

Салық ауыртпашылығын көтеруші, нақты салық төлеушілердің кейбір кездерде салық салмағын басқа төлеушілерге жүктеуі мүмкін.

Мысалы, акцизделетін тауар шығаратын және сататын заңды тұлғалар өз өнімдерін (тауарларын) сату кезінде, салық шамасын тауар бағасына, тарифтерге қосу арқылы төлеу ауыртпашылығын сатып алушыға (тұтынушыға) түсіреді. “Алмақтың салмағы бар” деп осындай жағдайлар туралы айтылған болар.

Сонымен Қазақстан аумағындағы салық төлеушілерге мыналар жатады:

1. кез келген ұйымдық-құқықтың формадағы заңды тұлғалар:

а) ҚР заңдары бойынша заңды тұлға болып табылатындар;

б) біздің республикамызда заңды тұлға ретінде тіркелмегендер, бірақ басқа мемлекеттердің заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылатындар. Бұлар үшін салықты филиалдары, агенттіктері, оқшауланған бөлімшелері немесе тұрақты өкілдері төлейді.

2. ҚР жеке тұлғалар, яғни ҚР азаматтары, шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар.

Салық субъектілерін белгілеу кезінде, көбінесе, мемлекет пен тұлғалар арасындағы саяси-құқықтық қатынастарға көңіл аударылмай, тек мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы экономикалық қатынастар есепке алынады. Осы тұрғыдан алғанда, мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы экономикалық қатынастар “тұрақты тұратын орны бар” принципі бойынша анықталады:

- белгілі бір мемлекет тұрақты тұратын орны барлар – резиденттер;

- ал тұрақты тұратын орны жоқтар – резидент еместер деп аталады.

Резиденттердің осы мемлекетте, сондай-ақ басқа мемлекетте тапқан табыстарына салық салынады. Резидент еместер тек осы мемлекетте тапқан табыстарынан салық төлейді.

Біздің мемлекетте жеке тұлғалардың салық мәртебесі, заң жүзінде былайша белгіленген: ҚР жеке тұлғалары, ҚР тұрақты тұратын орны бар азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар. Бұлар бастаған немесе аяқталуға жақын салық жылының кез келген жүйелі 12 айлық кезеңінде 183 және одан да көп күн Қазақстанда немесе шет елдерде ҚР мемлекеттік қызметінде болған жеке тұлғалар, яғни резиденттер.

- Егер келген жылының алдындағы жылда Қазақстанның резиденті болса ғана жеке тұлға оның келуінің алдындағы кезең үшін резидент ретінде қаралады.

- Егер ол өзінің Қазақстанға келуі аяқталатын жылдан кейінгі жылы резидент болса, онда жеке тұлға Қазақстанға келген соңғы күннен кейінгі кезең үшін резидент ретінде қаралады.

Мысалы, Ресей Федерациясында “күнтізбелік жылы” Ресей аумағында 183 күн тұрғандар, кейбір кезде 183 күннен аз тұрғандар резидент болып есептелінеді. “Күнтізбелік жыл” бойынша есептелінетіндіктен Ресейдегі резиденттік мәртебе жыл сайын белгіленеді.

Қазақстанда заңды тұлғаның резидент болуы үшін ҚР заңдарына сәйкес құрылған немесе оның нақты басқару органдары (тиімді басқару орны) ҚР болуы қажет.

Салық салу объектісі – заңда көзделген тауарлық-материалдық игіліктер, жасалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер және т.б. болып табылады. Салық салу объектісін заңда белгілеп, көрсетуге байланысты, белгілі заңды және жеке тұлғалардың салық төлеу жөніндегі құқықтарының туындауына қарап, заңды айғақтар деп айтуымызға болады. Бұл жерде ғалым С. Д. Цыпкин айтқан пікірді келтіруге болады: “Заңдарда (әрбір салық туралы) қандай себепке байланысты салық төлеу міндетінің туындауы туралы міндетті түрде айтылады. Салық алудың негізі – салық салу объектісінің болуы, яғни белгілі табыстарды, пайдаларды табу, мүліктерге ие болу және т.б. болып табылады”¹⁷¹.

Осыған байланысты “салық салу объектісі – субъектінің салық төлеу жөніндегі міндетін шарттайтын заңды айғақтар (әрекеттер, оқиғалар, жағдайлар)” деген ұғым мәні бойынша дәл сипатталған¹⁷². Қазақстанда заңда көзделген салық салу объектілері болып мыналар табылады:

- заңды және жеке тұлғалардың кірістері (табыстары, пайдалары және т.б.);

- заңды және жеке тұлғалардың мүліктері;

- мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;

- өнімдер мен қызметтердің (жұмыстардың) қосылған құны;

- тауарлардың кейбір топтары мен түрлері;

- шаруашылық айналымы;

- қаржылық операциялар;

- табиғи ресурстарды пайдаланушылардың төлемі. Бұл жерде ескертетін бір жай, қандай да болмасын заң жүзінде белгіленген объектіден салық бір-ақ рет алынады, сондай-ақ салық төлемдерін арттыратын заңдарды қолданудың кері күші болмайды¹⁷³.

Салық салу бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем бірлігі. Бұл жерде салық салу бірлігі деп – салықты есептеу негізіне салынған салық объектісінің бір бөлігін айтамыз.

Мысалы, жер салығында – 1 гектар, 1 шаршы метр, 1 акр; акциздерге – 1 бөтелке, 1 қорап шылым; табыс салығында – теңге, доллар, марка, рубль және т.б.

Салық мөлшерлемесі – салық салу бірлігіне қатысты салық мөлшері немесе салық нарқы. Салық мөлшерлемесі салық салу нормасын сипаттайды. Құрылу әдісіне байланысты салық мөлшерлемесі тұрақты және проценттік болып екіге бөлінеді. Тұрақты мөлшерлемелер – түсетін табыс мөлшерін есепке алмай, салық салу объектісіне (мүлікке, жер телеміне) тікелей, нақты салық бірлігінің шекті сомасымен белгіленеді. Проценттік мөлшерлемелер: пропорционалды, прогрессивті және регрессивті болып үшке бөлінеді.

Салықты есептеу тәртібі әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорындардың жеке тұлғаға табысын төлеу кезінде, бұрынғы тапқан табыстарын есепке алмай, сол төлеп жатқан табыстан ғана салық сомасын есептеуі.

Кейбір әдіс бойынша, төлеушінің жылдың нақты мезгілінде тапқан табысының сомасын және осы мезгілге қатысты салық төлеушінің жеңілдіктерінің жалпы сомасын есептеу арқылы жүзеге асырады. Әрбір кәсіпорынның бухгалтериясында нақты салық төлеушінің бір жыл бойындағы табысының жалпы сомасын анықтап, осы жалпы сомадан, жеңілдіктер сомасын алып тастау арқылы да салық есептелінеді.

Салықтың есептелген сомасын төлеу кезінде бұрын осы табыстан ұсталған салық сомасына азайтылады.

Салықты төлеу тәсілдері. Салықты төлеудің үш негізгі тәсілі бар: декларация бойынша салық төлеу; салық төлеудің кадастрлік әдісі; табыс көзі (жұмыс орны) бойынша салық төлеу әдісі.

Салық төлеу мерзімі – салық пен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке алыну уақыты. Мысалы, қосылған құнға салынатын салық бойынша салық төлеуші ағымдағы он күндік төлемдерін мына мерзімдерде: есепті айдың он үші; жиырма үші; келесі айдың үші күндері төлейді. Көлік құралдарының иелері салықты ағымдағы жылдың 1 қыркүйекке дейінгі мерзімінде төлейді.

Ал кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалар мүлік салығының ағымдағы сомасын салық жылының жиырмасыншы ақпанында, жиырмасыншы мамырында, жиырмасыншы тамызында және жиырмасыншы қарашасында тең үлеспен төлейді. Салық жеңілдіктері – төлеушілердің заңда көзделген жағдайда, салық төлеуден ішінара (кейбір түрлерінен ғана) немесе толығымен босатылуы. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: салық төлеуден толығымен босату; салық төлеуден ішінара босату; салық салуға жатпайтын объектілерді анықтау; салық мөлшерін төмендету; мақсатты салық жеңілдіктерін беру; уақтылы төленбеген (берешек) салықтарды есептен шығарып тастау; салық төлеу мерзімін кейінге қалдыру.

Мысалы, табыс салығы бойынша – мынадай заңды тұлғалардың табысы салық салудан босатылады: мүгедектердің ерікті қоғамы; зағиптар қоғамы; Ауғанстан соғысы ардагерлерінің республикалық ұйымы және т.б.

Салықты әртүрлі белгі-нышандарына қарай топтастыру жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары мен пікірлері бір жерден шығады деп айтуға болады.

Енді, осы ғылыми қалыптасқан көзқарастар бойынша, салық былайынша топтастырылады:

1. Салық салу объектілері бойынша;

2. Салықты алуды жүзеге асыратын органдар бойынша;

3. Салықтың пайдалануына қарай;

4. Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты;

5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесі бойынша;

6. Салық мөлшерлемелерін (нарқын) белгілеу әдістері бойынша.

Топтастыру кезінде аталған белгілердің әрқайсысына сипаттама беруге болады.

1. Салық салу объектілері бойынша. Салық объектісі – заң жүзінде негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар т.б. көптеген салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.

Салық салу объектілері бойынша салық: тікелей және жанама болып екіге бөлінеді:

а) тікелей салық, яғни заңды және жеке тұлғалардың табыстары мен мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салық (табыс салығы; мүлікке салынатын салық; жер салығы және т.б. жатады). Бұл салықтың нақты төлеушілері заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г. Қарағұсованың пікірінше, мынадай өзіне тән артықшылықтары бар:

1. Тікелей салық мемлекетке тұрақты белгіленген кірістер береді.

2. Тікелей салық салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттілігін дәл есептей (анықтай) алады.

3. Тікелей салықты төлеу кезінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей (көзбе-көз) жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап береді.

4. Тікелей салық – негізінен жеке табыстардан алынғандықтан, тұтас алғанда экономикаға әсерін (ықпалын) тигізе алмайды¹⁷⁴.

а) Жанама салық – яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген қызметтердің тарифтері арқылы алынатын салық. Бұл салық күрделі конструкциялы салық болып табылады. Өйткені негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және сататын, сондай-ақ белгілі бір қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен, шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып есептелінеді.

Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілетін қызмет тарифіне қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушылар есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салыққа қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады.

Енді жанама салықтың тікелей салыққа қарағандағы артықшылығына тоқталайық.

1. Жанама салық, оларды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде, мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеле алады.

2. Жанама салық аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге айтарлықтай ауыртпашылық түсірмейді.

3. Жанама салықты төлеушінің (сатып алушынын) ақшасы бар кезде ғана жүргізіледі. Бұл жерде күнделікті тұтынуға қажет емес заттарды сатып алу кезіндегі жағдай ескеріледі.

4. Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы – іс жүзінде бұл салықтан ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.

5. Жанама салықты жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып алушы тұлғалардың саны аз болғанымен, бұл процеске өте көп адамдар қатысады.

Бұл жерде жанама салықтың тауар бағасын үнемі өсіріп отыратын үрдісі бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан, мүмкіндігінше, бірінші кезектегі халық тұтынатын тауарларға бағаны төмендетіп белгілеу керек. Ал екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының (теледидар, тоңазытқыш, т.б.) бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықты көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды¹⁷⁵.

2. Салықты алуды жүзеге асыратын органдар бойынша:

а) мемлекеттік салық, бұл жерде – жалпы мемлекеттік салық;

ә) жергілікті салық, бұл жерде – жергілікті салық;

б) мемлекетаралық салық, бұл жерде – келісім бойынша алынатын халықаралық салық, мысалы қосылған құнға салынатын салық т.б.

3. Салықтың пайдалануына қарай:

а) жалпылай салық – мемлекет қарамағына түсіп пайдалану кезінде, белгілі бір кіріс қарамағына бекітілмей мемлекет көлемінде жалпылай пайдаланылады.

ә) арнайы салық – қатаң белгіленген мақсатқа, көзделген бағытта пайдаланылады (көлік құралдарына салынатын салық және т.б.)

4. Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысы:

а) табысқа салынатын салық – салық төлеушінің қандай да болмасын салық салу объектісінен, табатын (алатын) табысынан алынатын салық;

ә) тұтынуға салынатын салық – тауарларды (қызметтерді) тұтыну кезіндегі төленген (жұмсалған) шығындарға (шығыстарға) салынатын салық.

5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты:

а) мүліктік салық – шынайы түсетін кірістері есепке алынбай тек сыртқы белгілері бойынша нақты мүліктерге, жерлерге салынатын салық;

ә) жекелей салық – заңды және жеке тұлғалардан, олардың қаржылық жағдайларын есепке ала отырып алынатын салық. Бұл салықты алудың үш тәсілі бар:

Кадастрлік, салық төлеушінің декларациясы (жариялы анықтамасы) және жұмыс орны бойынша салық алу әдістері.

1) Кадастрлік әдіс – бұл жерде қолға тиетін (түсетін) таза табыс есептелінбей, тек салық салу объектісінің табыстылығы нормасының негізінде салық алу жүзеге асырылады.

2) Салық төлеушілердің декларациясы (жариялы анықтамасы) бойынша салық алу әдісі – бұл жерде табыс мөлшері, салық жеңілдіктері және шегерілген шығындары көрсетіліп, төленетін салық сомасы есептелініп шығарылады.

3) Жұмыс орны бойынша салық алу әдісі – салық төлеушінің тапқан табысының белгіленген мөлшері ол жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтериясы арқылы есептелініп, ұсталынады.

6. Салық мөлшерлемелерін (нарқын) белгілеу әдістері бойынша:

а) тұрақты ставкалар; ә) пайыздық мөлшерлемелер;

а) Тұрақты мөлшерлемелер – түсетін табыс мөлшері есепке алынбай салық салу объектісіне тікелей, нақты салық бірлігінің шекті сомасымен белгіленеді.

ә) Пайыздық мөлшерлемелердің үш түрі бар: пропорционалды прогрессивті (үдемелі) және регрессивті (шегермелі) пайыздық мөлшерлемелер.

1) Пропорционалды пайыздық мөлшерлемелер салық объектісінің көлемі ескерілмей бірыңғай пайыз түрінде белгіленеді;

2) Прогрессивті (үдемелі) пайыздық мөлшерлемелер табыс немесе мүліктің көрсеткіштерінің өсуіне қарай алынатын салық процентінің дереу өсіп отыруын көрсетеді. Алынатын пайыздар үдемелі шкала түрінде белгіленген. Осы прогрессивті мөлшерлемелердің өзінің екі түрге бөлінетінін білеміз.

Олар: қарапайым және күрделі прогрессивті мөлшерлемелер.

1. Қарапайым прогрессия бойынша табыстың немесе мүлік құнының ұлғаюына (өсуіне) байланысты салық мөлшерлемесі да арта береді.

2. Күрделі прогрессия бойынша, табыс екіге бөлініп, олардың әрқайсысына үдемелі (көбейтілген) салық мөлшерлемесі белгіленеді, яғни салық мөлшері табыстан гөрі тез өседі. (Салық салу шкаласында белгіленген).

3. Регрессивті (шегермелі) пайыздық мөлшерлемелер керісінше, салық салу объектісінің ұлғаюына қарамастан төмендетілмей беріледі. Біздің салық заңдарында бұл салық мөлшерлемесі көзделмеген.

Қазақстан аумағында, әр деңгейдегі бюджеттердің түсім көздері болып табылатын, салық жүйесінің құрамына кіретін мына төмендегідей салықтар бар:

1. заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;

2. қосылған құнға салынатын салық;

3. акциздер;

4. бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені үшін алынатын алым;

5. жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығы;

6. әлеуметтік салық;

7. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүріп өткені үшін алынатын алым;

8. жер салығы;

9. заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;

10. көлік құралдарына салынатын салық;

11. кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;

12. қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін алынатын лицензиялық алым;

13. аукциондық сатудан алынатын алым;

14. Қазақстан Республикасының базарларында тауарларды сату құқығын бергені үшін алынатын алым;

15. Қазақстан Республикасының радиожиілік ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем;

16. заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерін өз фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алынатын алым;

17. жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын алым.

Осы баптың 1 тармағының 7), 11-15 және 17-тармақшаларында көзделген алымдарды төлеу тәртібін және олардың мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды, ал 16) тармақшасында көзделген алымдарды төлеу тәртібін және олардың мөлшерлемелерін Алматы қаласының өкілді органы белгілейді.

Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе – салық салмағын (ауыртпашылығын) халық арасында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше осы мәселе жөнінде екі принцип барын білуіміз қажет.

- Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген, яғни мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар ретінде берілуге тиісті. Бірақ, мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің көрінісі ретінде қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдемақыларды, субсидияларды тек табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.

- Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принципіне негізделген. Бұл жерде салық ауыртпашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне байланысты болады.

Сонымен салық жүйесінің өте маңызды және күрделі құрылым екенін білдік. Салық жүйесінің мемлекеттің нақты тарихи ұлттық даму кезеңдерімен шартталатыны белгілі. Сондықтан қандай да болмасын дамыған елдің салық жүйесі бізге эталон бола алмайды. Бірақ өркениетті елдердің салық жүйесінің даму үрдісін және жалпы сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру – біздің міндетіміз.

Енді мемлекеттің қаржылық қызметіне, оның жүзеге асыру әдістері мен құқықтық негіздеріне және формаларына тоқталып, қарастырамыз.

Мемлекеттің қаржылық қызметі – жоғарыда айтып өткеніміздей, басқару қызметінің бір түрі болғандықтан, сондай-ақ басқару термині бұл аяда кең мағынада, яғни мемлекеттік өкілді органдар мен басқару органдарының қызметін қамтитындықтан көрініс табады. Мемлекет мақсатты және жоспарлы түрде өзінің және қоғамның мұқтаждығын қанағаттандыруға, қамтамасыз етуге қажетті орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қаражаттарын қалыптастыру, бөлу және пайдалану процесін жүзеге асырады, сондай-ақ осы ақша қаражаттары қорларының, яғни қаржының иесі болып табылады.

Қаржының көмегімен мемлекет өзіне жүктелген міндеттер мен функцияларды іс жүзінде жүзеге асырады. Осы қаржы мемлекеттің материалдық базасы екенін және оның өсіп дамуына ықпал тигізетінін білеміз. Мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында мемлекет (немесе оның өкілетті органы) экономикалық қаржылық қатынастардың субъектісі болады, сондай-ақ осы қатынастар қаржылық-құқықтық қатынастарға айналғаннан кейін де сол мәртебелері сақталып қала береді¹⁷⁶. Сондықтан қаржылық-экономикалық қатынастар әрқашанда императивтік нысанда, яғни өктем ұйымдастыру түрінде болады. Осы жөнінде танымал ғалым Э. А. Вознесенскийдің былай: “Құқықтық актімен (заңмен) бекітілмеген қандай да болмасын бір қаржылық қатынастарды көргендерің бар ма?” деп айтқанын еске түсіргеніміз жөн шығар¹⁷⁷. Л. К. Воронованың айтуынша, “Қандай да болмасын қаржылық қатынас заңға қарсы сипатта туындаса да оны құқықтық нысаннан тыс туындады деп айта алмаймыз”¹⁷⁸.

А. И. Худяков жоғарыдағы жағдайларға байланысты неліктен қаржылық-экономикалық қатынастар тек императивтік нысанда, яғни өзінің құқықтық көрінісінде тек өктем ұйымдастыру сипатында болатыны жөніндегі сауалға жауап беруге тырысқан, сондай-ақ бұл қатынастарда екі жақтың заң жүзінде тең құқықты емес екендігін дәлелдеп көрсеткен. Біріншіден, қаржы – мемлекеттің өмір сүруімен шартталған. Қаржыға байланысты туындайтын экономикалық-қаржылық қатынастардың тұрақты субъектісі – мемлекет немесе оның өкілетті органы болып табылады. Қаржылық-құқықтық қатынастарда да бір жағында әрқашанда мемлекет тұрады. Демек бұл жағдай осы қатынасқа қатысушылардың арасында заң жүзіндегі тең құқықтық болмайтынын дәлелдейді, – дейді А. И. Худяков¹⁷⁹.

Екіншіден, экономикалық қаржылық қатынастардың өзіне тән ерекшелігі әрқашанда олардың субъектісі болып табылатын мемлекет – бір уақытта осы қатынастарды нормативтік тәртіпте реттеуге құқы бар субъект ретінде танылады. Бұл жерде екінші жақтың біржақты өктем талаптарына бағыну міндеттілігі екі жақтың заң жүзіндегі тең құқықтығы жоқ екенін анықтайды.

Үшіншіден, қаржыға тән қасиет – ол әрқашанда бөлу және бақылау сипатында болады. Бөлуді және бақылауды жүзеге асыру үшін қаржылық қызмет органдарында өктем өкілеттіктің болуы қажет.

Төртіншіден, мемлекет қаржы жүйесін ұйымдастыруды және қаржыны басқаруды жүзеге асырады. Дәлірек айтсақ, мемлекеттің қаржылық қызметі –басқарушы қызмет болып табылады. Оның нәтижесінде қаржылық қатынастардың туындайтыны белгілі. Ал қолда қажетті өктем өкілеттік болмаса – онда мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру мүмкін емес. Бұл жерде тағы айта кететін жәйт, мемлекет – жинақталған түрде қаржы деп аталатын ақша қорларының меншік иесі болып табылады. Осыған байланысты, мемлекеттік меншікті басқару мәнін талдай отырып Ю. И. Козлов мемлекет пен оның меншігі арақатынастарының мынадай сызбасын берген: “мемлекет – басқару – меншік” және мынадай қорытындыға келген “өз қарамағындағы мүліктерді иелену, пайдалану және жұмсау кезінде мемлекет өзіне қажетті заңды өктем сипаттағы өкілеттіліктермен қамтамасыз етілген”¹⁸⁰.

Бесіншіден, мемлекет – дәлірек айтсақ, мемлекеттік аппарат ақша шығармайды. Мемлекет ақша қаражаттарын тек басқа жақтан ала алады. Мысалы, салық арқылы. Салық салу аясында мәжбүр ету механизмінің іске қосылатыны белгілі. Сондықтан бұл жерде де екі жақтың теңсіздігі байқалып тұр. Негізінде қоғамдық қатынастарға мемлекеттік-өктем сипат беретін құқық салалары: мемлекеттік (конституциялық), әкімшілік және қаржылық болып саналады. Бұл жөнінде А. И. Худяков қаржылық экономикалық қатынастар – құқықтық реттеу пәні болғандықтан, оларды реттеу – теория және практика бойынша, тек қаржылық құқыққа жүктелген дейді¹⁸¹. Осы көзқарастың қисындылығы мен дәстүрлігі жағынан қолдап және қосыла отырып өз пікірімізді мына түрде қалыптастырғымыз келеді. Басқару – атқару қызметтері тек мемлекеттік органдарға тән болғандықтан, сол қызметтерді жүзеге асыратын мемлекеттік органдарға өктем өкілеттілік берілгендіктен және қаржы саласындағы басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың басым көпшілігі басқару (атқарушы) органдары болғандықтан, сондай-ақ қаржылық қатынастар мемлекеттік қызметтің процесінде туындайтындықтан, қаржыны басқару аясындағы қатынастар – белгілі бір шекті межеге дейін әкімшілік құқық нормалармен реттелуі қажет деп тұжырымдаймыз. Тағы бір реті келіп тұрған жәйт, әкімшілік және қаржылық құқықта, негізінен, мемлекеттік-өктем-императивтік құқықтық реттеу әдісі қолданылатыны. Сонымен қатар көңіл аударатын тағы бір маңызды жай – мемлекеттік басқару және қаржылық қызмет процестерінде туындайтын қатынастар. Әдетте мемлекеттік басқару процесінде – әкімшілік-құқықтық қатынастар туындаса, ал мемлекеттің қаржылық қызметінің нәтижесінде – әкімшілік-құқықтық және қаржылық құқықтық қатынастар пайда болады. Мемлекеттің қаржылық қызметі аясында мемлекеттік өкілетті органдармен қатар мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар да іс-қимыл атқарады. Кейбір ғалымдардың айтуынша, оның ішінде С. Н. Братусь “мемлекеттің қаржылық қызметі мемлекеттің өзі қатысатын бюджеттік қатынастар аясымен шектеледі” дейді¹⁸². Бұл пікірдің өзінше құндылығы да бар сияқты. Себебі мемлекеттердің алғашқы даму кезеңдерінде қарж – тек мемлекет қазынасы (бюджет) нысанында көрініс табатын болған.

Сондықтан қаржы мен бюджеттің арасына теңдік белгісі қойылған болатын. Кейінірек мемлекет ауқымды түрде елдегі шаруашылық өміріне араласа бастағандықтан, сондай-ақ мемлекеттік банктер мен басқа да мекемелердің құрылуына орай, мемлекеттік қаржы аясы да кеңейе түскен еді. Қаржылық қызметтің объектісі ретінде тек орталықтандырылған мемлекеттік қорлар ғана емес, сонымен қатар орталықтандырылмаған ақша қорлары (мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың және т.б. ақша қаражаттары) болып табылады Атақты оқымысты ғалым Поль Мари Годме қазіргі Францияның қаражаттарына сипаттама бере отырып, былай деген болатын: “Мемлекеттің функциясын жүзеге асыруға арналған ақша қаражаттары мемлекеттік ұйымның қарамағына берілген қаражаттар, не мемлекеттің функцияларын орындайтын немесе орындамайтын әртүрлі ұйымдардың қарамағындағы мемлекеттік қазынадан берілген қаражаттар болып табылады”¹⁸³. Мемлекет өзінің қаржылық қызметін нақты қаржылық қатынастарда біртұтас өзі немесе өз органдары арқылы жүзеге асырады. Мемлекеттің өкілетті органдары мемлекет атынан немесе мемлекет тапсыруымен және мемлекет мүддесін көздей отырып өзінің атынан іс-қимылдар атқарады. Осы өкілетті субъектілердің өздеріне тән белгілері бар¹⁸⁴:

1) Бұл субъектілердің қызметтері мемлекеттің қаржы жүйесіне кіретін ақша қорларын жиыстыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру процестерімен көрсетіледі;

2) Субъектінің тиісті өкілеттілік берген мемлекеттік органы ретінде көрінуге тиіс;

3) Субъектінің іс-қимылдарынан мемлекет функциясын жүзеге асыру кезіндегі жалпы мемлекеттік мүдде көрініс табуы қажет;

4) Осы субъектілердің қызметтеріне байланысты қатынастар өздерінің экономикалық және құқықтық белгілері бойынша қаржылық қатынастар болып табылады.

Қазіргі кезенде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты, мемлекеттік уәкілетті органдардың дені көңілден шықпай отыр. Олар мемлекет мүддесін көздеудің орнына өздерінің жеке сипаттағы мүдделерін, пайдаларын қуалап кетуде. Сонда олар екі бағытта қызмет атқарып отырғаны байқалады: мемлекеттің басқару органы ретінде және кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде. Бұл жағдай, біздің ойымызша, не мемлекеттік басқару немесе шаруашылық жасау принципіне сай болмай отыр. Мемлекеттік басқару органдары өз салаларында немесе қызмет аяларында мемлекеттің функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік орган болуы керек. Олардың ақшалай қызметтері қаржыға байланысты мемлекеттік қызмет болуға тиісті.

Мемлекеттің қаржылық қызметі мемлекеттік басқарудың бір түрі ретінде дәл осы жерден көрініс тауып отыр. Мемлекеттің қаржылық қызметі барысында жинақталған ақша қаражаттары мемлекеттік басқарушылық ісін айтарлықтай дәрежеде жүзеге асыруға атсалысатын қаржы екені баршаға мәлім.

Сонымен қаржылық қызмет деп – өз қарамағына, меншігіне ақша қаражаттарын жұмылдыру арқылы оларды ақшалай қорларға қалыптастыру, осы қорлардан қаражаттарды қажетті тараптарға бөлу, сондай-ақ ақша қаражаттары қорларын пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттің біртұтас өзінің немесе өзі уәкілдік берген мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерін айтамыз. Мемлекеттің қаржылық қызметі аясынан ешбір мемлекеттік органдар тыс қала алмайды және бұл қызмет іс жүзінде барлық шаруашылық субъектілерін қамтиды. Материалдық мағынасы бойынша, мемлекеттің қаржылық қызметі – ақша каражаттарын жинастыру және оларды жұмсау процесі болып табылады. Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі бір әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.

Қаржылық қызметтің әдістері дегеніміз – қаржы жүйесінің құрамына кіретін ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру кезінде мемлекет жүзеге асыратын нақтылы жолдар мен тәсілдер.

Ақша қорларының әртүрлі болуына байланысты оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануын ұйымдастыру барысында да әртүрлі әдістер қолданылады. Жалпылай алғанда олар үш түрге бөлінеді:

1) ақша қорларын қалыптастыру әдістері;

2) ақша қорларын бөлу әдістері;

3) ақша қорларын пайдалануды ұйымдастыру әдістері.

Ақша қорларын қалыптастыру әдістеріне мыналар жатады:

1) ақша қаражаттарын олардың иелерінен мәжбүрлі және қайтарылмайтын түрде алу. Мысалы, салық салу кезінде;

2) ақша қаражаттарын олардың иелерінен мәжбүрлі, бірақ қайтарылатын түрде алу. Мысалы, кәсіпорындар мен ұйымдардың балансындағы өз қаражаттарын міндетті түрде банк мекемелерінде сақтаулары (олар көбінесе қарыз беру көзі ретінде пайдаланылады);

3) ақша қаражаттарын ерікті және қайтарылмайтын түрде жұмылдыру (өз еркімен, ақысыз, тегін түрде). Мысалы, азаматтардың және заңды ұйымдардың әртүрлі қорлар арқылы мемлекетке өз ақшаларын берулері, сондай-ақ қайырымдылық көрсетулері;

4) ақша қаражаттарын ерікті және қайтарылатын түрде жұмылдыру. Мысалы, бюджет кірістерінің түсім көзі болып есептелетін мемлекеттік заемдар; халықтық жинақ банкілерінде сақталатын қарыз (ссуда) беру көзі болып табылатын халықтың ақшалай аманаттары (салымдары); халықаралық несие (кредит) негізінде ақша қаражаттарын жұмылдыру;

5) ақша қаражаттарын мемлекеттік қызметті жүзеге асыру немесе айрықша құқық беру негізінде тарту;

6) мемлекеттік қор басқарушысының өз шаруашылық қызметінен түскен табыстарын пайдалануы;

7) эмиссия, айналымға жаңадан қосымша ақша немесе бағалы қағаздар шығару, яғни мемлекет шығындарының орнын толтыру (мұқтаждықтарды өтеу) мақсатында айналымға қосымша ақша шығару.

Ақша қорларын бөлудің негізгі әдістері мыналар:

1) Қаржыландыру, яғни белгілі бір қордан нақты алушыға бөлінетін ақша қаражаттарын алушыларға біржола тегін беру.

2) Кредиттеу (несиелеу) яғни белгілі бір қордан нақты алушыға бөлінетін ақша қаражаттарын қайтарып алу шартымен, ақылы түрде уақытша пайдалануға беру.

3) Қор ұстаушының (бұл жерде мемлекеттің) өз қаржылық міндеттемелерін орындауы. Мысалы, сыртқы және ішкі мемлекеттік заемдарды өтеу: Халықтық жинақ банктерінде сақталған аманат ақша салымдарды иелеріне қайтару.

Үшінші негізгі әдістің бірі – ақша қорларын пайдалануды ұйымдастыру әдістері:

1) ақша қорларының пайдаланылу бағыттарын белгілеу;

2) ақша қорларынан алынған қаражаттарды пайдалану тәртібін белгілеу;

3) ақша қаражаттарының қаржылық нормативтерін және берілу мөлшерін белгілеу;

4) ақша қаражаттарын пайдалануды жоспарлау;

5) ақша қорларының пайдаланылуына бақылау жүргізу.

Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі бір құқықтық формалар бойынша жүзеге асырылады. Құқықтық форма дегеніміз – ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру кезіндегі мемлекеттік органдардың құқықтық нормаларға сәйкестендірілген немесе құқықтық нормаларды іс жүзінде қолданатын әрекеттері.

Қаржылық қызмет процесінде қолданылатын нақтылы құқық нормалар толық өктем және атқару – өкім ету ретінде жүргізіледі.

Сонымен қатар бұл процеске барлық мемлекеттік органдар (өкімет және басқару органдары) қатысады.

Мемлекеттік органдар қаржылық қызметті жүзеге асыру кезінде өздерінің өкілеттіліктерінің қөлемінде қаржылық ресурстарды жұмылдыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-ақ пайдалануы жөнінде бақылау жүргізу саласында пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін қаржылық-құқықтық актілер қабылдайды. Осы актілерді қабылдау мемлекеттік қаржылық қызметінің құқықтық формасы болып табылады.

Қаржылық-құқықтық актілер – қабылдаған органдарына және қаржылық қатынасқа қатысушыларына байланысты, мына төмендегідей болып келеді:

1) нормативтік қабілеті бар заң актілерін (қаржылық заңдар) шығару;

2) дербес қаржылық-құқықтық актілерді шығару;

3) қаржылық-құқықтық шарттар жасау (екі жақты мәмілеге келуі келісімі бойынша);

4) мемлекеттің (мемлекет мүддесін көздейтін өкілетті органның) өз құқықтары мен міндеттерін нақтылы бір қаржылық-құқықтық қатынастарда жүзеге асыруы.

Мемлекеттің қаржылық қызметінің құқықтық негіздері Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қаржылық заңдар (законодательство) болып табылады.