Қазақ-орыс қос тілділігі – мәдени-рухани құндылық ретінде

Ғылыми жетекші: М. С. Сәбит, философия ғылымдарының докторы, ҚӘҒА академигі, профессор

Тек адамзатқа тиесілі асыл қазына тіл – адам ойлауының, руханилығының, мәдениетінің бөлінбес бір бөлшегі. Кез келген жағдайда тілсіз еш қарым-қатынастың орын алуы мүмкін емес. Э. Кассирер өз еңбегінде тілге былай баға береді: «Язык образует фокус духовного бытия, в котором сходятся лучи самого разного происхождения и из которого расходятся импульсы по всем областям духа» [1, 101]. Мұндай ғылыми тұжырым тіл философиясының XX ғасырда Батыста дүниеге келгені мен оның Мартин Хайдеггердің «Тіл – болмыстың үйі» еңбегінде зерттелгенін дәлелдей түскендей болады. Әрине, бұл – тіл философиясы Батыста ғана дамыды деген сөз емес. Түбі бір түркі тілдерін барынша кеңінен зерттеген Махмұд Қашқаридың зерттеуін тіл философиясына қатысы жоқ деуге болмас. Еңбек тіл философиясы хақында қазақ философиялық ойының түркілік кезеңінен сипаттама береді. Қазіргі кезде тіл философиясында өзіндік орны бар ғылымның түркітану саласында да зерттеулердің көбейіп жатқанын байқауға болады. Тіл әлемдегі ұғым мен түсініктерден құралатын күрделі процесс. Тілді әлемнің тұтастай көрінісін танытатындығы туралы ғалым Ұ. Р. Ержанова өзіндік пікір айтады: «Дүниенің тілдік көрінісі тіліміздің сөз байлығын, сөзжасамын, метафоралары мен афоризмдері, тіл және менталитет, тіл және қоғам деген мәселелерді шешуде үлкен қызмет атқарады» [2, 12].

Мақалаға негіз болып отырған қазіргі Қазақстан қоғамындағы өзекті мәселелердің бірі – қазақ-орыс қос тілділігі. Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейінгі мемлекеттер тағдырының қалай болғанына тарих куә. Экономикалық-саяси проблемаларды айтпағанның өзінде ұлттар мен олардың рухани, материалдық мәдениеті құлдырау үстінде болғаны ешкімге жасырын емес. Әсіресе, ұлттың ұлттығы мен болмысын көрсететін баға жетпес рухани байлық - тіл жоғалудың аз-ақ алдында тұрды. Керісінше, ол халықаралық тілдердің қатарына жататын орыс тілінің мерейі үстем болды. КСРО шеңберінде мемлекеттік маңызы зор қызметтерден бастап, ауызекі сөйлеу тіліне дейін кең көлемде қолданылды. Қазақ тілі Кеңес үкіметі кезінде тек жазушылар мен тіл мамандарының жазу және зерттеу тіліне айналып, қазақ ауылдарының қарым-қатынас жасаудағы ауызекі сөйлеу тілі қызметін атқарды. Бұл қазақ тілінің ғана емес, басқа да тілдердің басындағы жағдай болатын. Философия ғылымдарының докторы, ҚР ӘҒА академигі, профессор М. С. Сәбит бұл мәселеге қатысы бар қазақ тілі туралы былай дейді: «...Қазақ тілі, тіпті қазақ халқының өзі өзге мүлдем жойылған не жойылу қаупінде тұрған көптеген халықтар мен олардың тілдері сияқты жойылып кетуді басынан кешірді. ... қазақ тілін, яғни құруға аз қалған тілді тірілтіп қана емес, сонымен бірге оның әрі қарай қарқынды дамуы үшін мемлекеттік қамқорлыққа алу қажет. Мұны түсінбей, еш әрекетсіз қамқорлыққа алу жағдайды өзгертпейді. Мұнайдан түскен қаржылар әрине, маңызды, алайда тіл - біз үшін өлшеусіз қымбат» [3, 7-8]. Әрбір мемлекет пен онда өмір сүретін ұлт үшін тілдің ең біріншіден, рухани маңызы зор.

Соңғы он жылдық ішінде еліміздегі тілдің жағдайы Кеңес үкіметі кезінен бөлек, жаңа қырынан көріне бастады. Мәдениет саласы мен күнделікті қарым-қатынасқа, мемлекеттер арасындағы сыртқы саясаттан бастап ішкі саясатқа да өзіндік әсерін тигізді. Қазақстанда ұзақ уақыттың ішінде ұлттар арасында қалыптасқан этиканың бары рас. Яғни, бұл белгілі бір стандарт: бір тіл – бір мәдениет, екі тіл – екі мәдениет деген сөз. Мәдени билингвизм әсіресе, өз еліндегі қазақтар арасында кездеседі. бұл бірегей жағдай өткен жүз жылдықтың тарихи жағдайында қалыптасқан болатын. Қазақстанның көптеген аймағында орыс тілі қолданылды. Тілдің мемлекетте қалыптасып, өмір сүруі – әлеуметтік стихия, оны түбірімен заң жүзінде жойып жіберуге болмайды. Біздің өмірімізге енген орыс тілі – бұл білім мен ғылым, мәдениет пен өнердің тілі.

Ал қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алмастан бұрын да еліміздегі қоныстанған ұлттар арасындағы қатынас тілі болғанын жоққа шығара алмаймыз. Практика жүзінде айтатын болса, өзге ұлт өкілдері репрессияға ұшырап, Қазақстан жеріне қудаланғанның салдарынан олар қазақ тілді ортаға тап болды. Неміс, кәріс т.б ұлт өкілдері қазақ тілін жетік меңгеріп, қазақ тілінің жоғары көрсеткіштерін көрсетті. Неміс, орыс және қазақ тілдерінде жазатын жазушы Г. Бельгер, тегі кәріс, қазіргі қазақ прозасын орыс тіліне аударатын атақты орыс жазушысы А. Ким сынды тұлғалар үш тілділікті кереметтей меңгерген. Тіпті, қазақ ауылында өскен Г. Бельгер өзін түркі тектес халық ретінде сезінетінін айтады.

Егемендік алған Қазақстанда белгілі бір этноәлеуметтік, этномәдени өзгерістер болды: тәуелсіз мемлекеттегі қазақ ұлтының жаңа бейнесі, миграциялық процестерге жетелейтін қазақтардың этномәдени үлес салмағы қала қазақтарының артуына әсерін тигізетін ішкі ұлттық ағымдар. Мұндай факторлар қазақ мектептерінің және орта, жоғары білім беретін оқу орындарының артуына ықпал етті. Мұны қазақ тілі беделінің өсуі десе болады. Ұлттар арасындағы қатынастың негізгі құралы – қос тілділікті меңгерген тұлға көп ұлттардан құралатын қоғамда өзін үндестікте сезінеді. Әлемде ондаған мемлекеттерде заң түрінде бекітілген және практика жүзінде қолданылатын билингвизм, трилингвизмдер кездеседі. Жалпы билингвизм мәселесін ғылымда екі бағыт бойынша зерттейді: әлеуметтік-лингвистикалық және лингвистикалық. Әлеуметтік-лингвистикалық бағыт негізін ұстанған әлеуметтік-демографиялық жағдайлар мен тіл саясаты билингвизмнің жеке тұлғадағы тілдік көрінісіне, тілді әлемнің құндылығы ретінде бағалауына, бір-бірімен байланысына әсерін тигізеді. Лингвистикалық зерттеу бағыты билингвизмнің тіл мен жеке тұлғаның тіліне әсер ететіндігін байқатады. Билингвизмнің жеке адамда қалыптасуын бақылаған қызықты нәтижелер күттіреді.

Қазіргі таңда Қазақстандағы ғылым кеңістігі мен қоғамдағы билингвизм не үшін қажет? Еліміз тәуелсіздік алса да, осы кезге дейін ол неліктен ұзақ уақыттан бері орын алып келеді? Билингвизм ең алдымен, КСРО-ның үстемдік саясаты негізіндегі тарихи процестен, екіншіден, тарихи процесс қалыптастырған қоғам қажеттілігінен туындаған болатын. Қоғам қажеттілігінен туған билингвизм ұрпақтар сабақтастығының жалғасы боп қала бермек. Өйткені ол – Қазақстан мәдениеті мен экономикасы гүлденуінің бірден бір кепілі. Еліміздегі қос тілділік мәселесін жете зерттеген ғалым Б. Хасанов қос тілділікті «тұрмыстық» және «көркем-әдеби» деп екіге бөле отырып, көркем-әдеби түрін қос тілдіктің ең жоғарғысына балайды. Олардың өзіндік ерекшеліктерін түсіну қиын емес. Көркем-әдеби қос тілділік адамдардың эмоциясы мен сезімін, тіл байлығын, рухани дүниесін дамытуға септігін тигізсе, тұрмыстық қос тілділік күнделікті қарым-қатынас жасауда іске асады. Мақалаға арқау болып отырған қос тілділіктің бұл екі түрінің де қазақ қоғамы үшін маңызы мен рөлі өте зор. Қазақ тілі ғасырлар бойы басынан түрлі кезеңдерді өткізіп келе жатқан біздің ана сүтіндей қадірлі туған тіліміз болатын болса, мемлекеттік тілден кейінгі орында тұрған ресми тіл орыс тілінің де атқаратын қызметін жоққа шығаруға болмайды. Тілдің күрделі құбылыс екенін ежелден білген дана халқымыз оны ерекше бағалаған. Шешендік өнер, ертегілер, эпостар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар, айтыс өнері сөз тапқырлығы мен логикалық ойлауды дамытатын асыл қазынамыз екендігіне шүбә жоқ. Ұлттың ұлттығы мен жеке болмысы ең алдымен, оның осындай ерекшеліктерінен байқалады. Абай айтып кеткен «ғылым-білімнің тіліндегі» әлемдік ғылыми, әдеби, білімнің қазынасы саналатын философиялық еңбектер көбіне орыс тілінде жарық көрген. Мұндай дүниелер еліміз тәуелсіздік алғалы ақырындап орыс тілінен қазақ тіліне аударылып, халық игілігіне жарап жатыр.

Билингвизмнің орын алуы қоғамның әр түрлі салаларында өзекті мәселелерге айналып, түрлі қиындықтар тудырып жүргені шындық. Себебі мұндай мәселелерді ашып алмай, оны зерттеп, тиімді, шешуші жақтарын қарастырмай, ғылымда жаңалық ашу мүмкін емес. Әсіресе, бірінші кезекте Қазақстан білімі мен ғылымының даму жағдайында қазақ-орыс қос тілділігі кездесе ме, білімнің дамуына кедергі келтіре ме деген сауал тұрады. Елдің ертеңі – жастар арасында орыс тілін білмеушілік көптеп кездеседі. Олардың ішінде өте дарындылары кездессе де, өкінішке орай, әлемде өзіндік орны бар халықаралық тіл орыс тілінде еркін сөйлей алмайды. Бұған керісінше, қазақ тілінде еркін, жетік сөйлей алмайтын жастар да бар. Бұл трагедия десе де болады. Неге трагедия болмақ? Себебі, жаһанданған ақпараттар заманында барлық ғылыми, танымдық мәліметтерді тек орыс тілі арқылы оқып білеміз. Тіпті, жаһанданудан бұрын да солай болған. Ал қазақ тілінің қазақ жастары үшін орны бір бөлек екендігін кез келген жанның түсінері анық.

Тілдің дамуы қоғамның мәдениетпен түйінделетін қозғалысынан көрінеді. Сондықтан тілдің даму деңгейі, бұл – оның мәдени дамуының көрсеткіші.

Еліміз егемендік алғалы қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие. Десек те, Қазақстан үшін орыс тілі халықтың мәдени әрі рухани сауаттылығының негізгі көзі екенін жоққа шығаруға болмайды. Бұл – баршаға аян ақиқат. Рухани даму мен саяси-әлеуметтік маңызы зор орыс тілінің ел экономикасына тигізер орасан үлесін айтпағанның өзінде, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі Елбасы ұсынған «үш тіл тұғырының» ең басында тұруы қажет. Ең біріншіден, қазақ халқы рухани төл мұраларын санасында жаңғыртып, жас ұрпақтың ана тілінде сөйлеп, мәдениеті мен әдебиетін, салт-дәстүрін білуіне жол ашып, бағыт беруден жалықпауы керек. Төл мәдениетін білмей тұрып, өзге мәдениетті бағалау, түсіну қиынға соғады. «Тіл – ұлттың жаны. Тіл – идеяның, сезімнің, ойдың жанды көрінісі» [4, 67] – деген орыстың классик жазушысы Л. Толстойдың сөзі кез келген жанға ой салады. Екіншіден, адам туған тілдің мән-мағынасын түсінгеннен кейін ғана өзге тілдің қадірінің қаншалықты екенін сезінеді. Басқа тілді білу арқылы өзінің мәдениетін, дүниетанымын байытады. Тұла бойындағы руханилықты жоғалтпайды, қайта таным көкжиегін кеңейтіп, тұлға ретіндегі қасиеттерін дамытады. Қос тілділіктің астарында руханилықтың осындай қайнар көзі жатыр. Бүгінгі күннің талабы ағылшын тілін білуді қажет етеді. Тілдер тұғырлығы биіктеген сайын адамзаттың дүниетанымы, ақыл-ойы кеңейе береді. Ақпараттанған жаһандану заманында тарихи қалыптасқан, мемлекеттің мемлекеттігін құрайтын және өзіндік үлес қосатын қазақ-орыс қос тілділігі біздің елімізде мәдениетіміз бен тілдердің кең түрде дамуы үшін ел игілігіне жаратылуы тиіс. Бұл жағдай көп тілділікке ұласса, зиянын емес, қайта жаңа мүмкіншіліктерге жетуге септігін тигізері анық.

5. 
   Кассирер, Э. Философия символических форм. / Э. Кассирер. Философия символических форм. – Том 1. Язык. – М.; – Спб. – 2001. – С. 101-397.
   
6. 
   Ержанова, Ұ. Р. Дүниетанымның тілдік қырлары / Ұ. Р. Ержанова // Образование и наука в современных условиях и развития Казахстана: опыт, проблемы и перспективы: Материалы междунар. науч.-практ. конф., посвященной 70-летию ЗКГУ: Изд-во ЗКГУ. – 2002. – С. 12-277.
   
7. 
   Сабит, М. Философия языка и анализ языковой ситуации в Казахстане / М. Сабит // «Язык – духовная ценность» Сборник материалов респ. науч.-теор. конф., посвященной 80-летнему юбилею Каз. Нац. пед. ун-та им. Абая. –Алматы: «КИЕ» лингвострановедческий инновационный центр. – 2008. – С. 7-212.
   
8. 
   Ақыл кені. Алматы: «Көшпенділер». – 2005. – Б. 67-244.
   

В Концепции модернизации образования на период до 2015 г. определяется, что одним из необходимых условий достижения нового качества профессионального образования является межкультурное общение. В условиях расширяющегося международного общения, сотрудничества и обмена научными, культурными и духовными ценностями современному обществу требуются уже не просто преподаватели иностранного языка и переводчики, а специалисты по международной и межкультурной коммуникации, что выходит за рамки собственно знания языка. Подготовить специалистов, призванных решать практические вопросы взаимодействия с представителями различных народов, стран и культур, возможно только в условиях пересмотра системы обучения иноязычному общению будущих специалистов с учетом использования всех компонентов межкультурной коммуникации [1].

Объективным основанием существования межкультурной коммуникации являются различия между культурами, стремление понять эти различия и поведение их представителей. В процессе межкультурной коммуникации представитель той или иной культуры решает две задачи: во-первых, сохранение своей культурной идентичности и, во-вторых, включения в инородную культуру.

Основная задача формирования межкультурной коммуникации заключается в подготовке студентов к усвоению особенностей национально-культурной специфики речевого поведения носителей языка.

При таком подходе межкультурная коммуникация студентов-переводчиков рассматривается как процесс формирования общей культуры личности, представляющей собой совокупность теоретических знаний и практических умений и навыков, позволяющих ей результативно использовать свои психические, физические, личностные качества для эффективного решения задач коммуникации в инокультурной языковой среде.

Ряд авторов трактуют межкультурную коммуникацию как адекватное взаимопонимание участников коммуникаций, принадлежащих к различным национальным культурам. Однако наиболее полное определение межкультурной коммуникации сформулировано у И. И. Халеевой: «Межкультурная коммуникация есть совокупность специфических процессов взаимодействия людей, принадлежащих к различным культурам и языкам. Она происходит между партнерами по взаимодействию, которые не только принадлежат к разным культурам, но при этом и осознают тот факт, что каждый из них является «другим» и каждый воспринимает чужеродность «партнера» [2]. Из данного определения становится очевидным, что межкультурная коммуникация – это умение весьма сложное по своей сути и трудоемкое для овладения. Для вступления в межкультурную коммуникацию требуется серьезная подготовка. Переводчики и преподаватели иностранных языков владеют иностранными языками на высоком уровне, в совершенстве или близким к совершенству, который достигается в высших учебных заведениях лингвистического профиля. Таким образом, коммуникативная компетентность становится одним из приоритетных качеств современного специалиста-переводчика, поскольку различные виды деятельности осуществляются в непосредственном контакте с людьми. А так как деятельность переводчика характеризуется установлением бесконечного многообразия отношений с социальной средой, профессиональное общение становится одной из главных сторон компетентности переводчика и во многом определяет его успех в профессиональной деятельности. Поэтому обязательным профессиональным качеством для каждого выпускника вуза должно стать умение работать с людьми. Кроме того, подготовка к общению должна стать неотъемлемой частью профессиональной подготовки широко образованного специалиста, а способность к организации профессионального общения – одним из основных требований к современному специалисту.

Итак, понятия «межкультурная коммуникация» и «профессиональная компетентность» относительно подготовки будущих переводчиков можно объединить. Профессиональную компетентность переводчика можно представить как качественную характеристику личности специалиста, которая включает систему научно-теоретических знаний, в том числе специальных знаний в области переводоведения, профессиональных умений и навыков, опыта, наличие устойчивой потребности в том, чтобы быть компетентным специалистом, интереса к профессиональной компетентности своего профиля.

Межкультурная компетентность является одним из компонентов профессиональной компетентности специалиста-переводчика, которая может быть представлена как способность достигать успехов в профессионально-деловом и личном общении с представителями других культур на основе знания универсальных ценностей, норм, стандартов поведения и общения.

Обучение иностранным языкам в условиях новой образовательной парадигмы, преследующей цель развития личности обучающегося, должно представлять собой планомерный процесс формирования лингвистической, социолингвистической и межкультурной компетенций. Их комплексное функционирование порождает психологическое новообразование – межкультурную коммуникативную компетентность, которая свидетельствует о психологическом развитии личности студента в процессе изучения иностранного языка.

Из всего вышесказанного мы приходим к выводу, что все навыки общения в различных коммуникативных заданиях на занятиях в дальнейшем смогут помочь студентам, выезжающим за рубеж, с легкостью преодолевать трудности общения в процессе межкультурной коммуникации.

Специфика деятельности будущего переводчика – это общение. Согласно Е. И. Пассову, «общение как речевая технология требует овладения приемами установления контактов; умениями видеть, чувствовать, воспринимать, понимать речевого партнера» [3]. Поэтому сегодня иностранный язык, как никакой другой предмет, может способствовать повышению культуры общения будущих переводчиков.

На сегодняшний день проблема формирования навыков общения у студентов-переводчиков актуальна и недостаточно разработана. Особенно актуальной эта проблема становится для студентов, выезжающих за рубеж и планирующих продолжить там образование или профессиональную деятельность.

На этапе диалогического общения обучающиеся развивают возникший познавательный интерес, а также овладевают умениями использования стратегий и тактик, адекватным ситуациям межкультурного общения. В условиях совместной познавательной деятельности они как бы открывают для себя познавательные аспекты нового, утверждаются в правильности собственных выводов и интерпретаций, испытывая познавательную потребность в поиске дополнительных сведений по определенным вопросам. Они осуществляют самостоятельный поиск информации, позволяющий лучше понять субъективно новое и неизвестное, и развивает компетенцию, составляя объемные или краткие тексты для последующего представления в форме монологических сообщений или использования их в условиях полилогического общения на иностранном языке. Понимание другого участника коммуникации и формулирование собственных мыслей, понятных ему, требует точного выбора лексических и грамматических средств и развитых умений, составляющих лингвистическую компетентность.

Развитие профессиональной компетентности студента становится одной из основных задач любого учебного заведения. Компетенция в переводе с латинского „competentia“ означает круг вопросов, в которых человек хорошо осведомлен, обладает познаниями и опытом. Компетентный в определенной области человек обладает соответствующими знаниями и способностями, позволяющими ему обоснованно судить об этой области и эффективно действовать в ней. Компетенция – совокупность взаимосвязанных качеств личности (знаний, умений, навыков, способов деятельности), а компетентность – владение, обладание человеком соответствующей компетенцией, включающей его личностное отношение к ней и предмету деятельности или совокупность конкретных профессиональных характеристик. Задачей вуза также является формирование компетентности, характеризующейся на способности решать нестандартные задачи на основе имеющихся знаний. Профессиональная компетентность может быть определена в соответствии с государственным стандартом, где указаны общие требования к образованности специалиста. В качестве эталонной модели специалиста выступает профессиограмма, которая кладется в основу нормативной модели, т.е. его квалификационной характеристики. Последняя представляет собой государственный документ, определяющий обобщенные требования к личности и профессиональной компетентности специалиста. Формирование профессиональной компетентности осуществляется через содержание образования, которое включает в себя не только перечень учебных предметов, хотя именно средствами учебных предметов соединяется подлежащее усвоению содержание со средствами его усвоения, но и профессиональные навыки и умения, которые формируются в процессе овладения предметом. Все это в комплексе формирует и развивает личность таким образом, чтобы она обладала способами саморазвития и самосовершенствования.

Профессиональная направленность предполагает понимание и внутреннее принятие целей и задач профессиональной деятельности, относящиеся к ней интересы, идеалы, установки, убеждения и взгляды, желание совершенствовать свою подготовку, удовлетворить материальные и духовные потребности, занимаясь трудом в области своей профессии. Учитывая специфику переводческой деятельности, способную осуществлять диалог культур в условиях межъязыковой, межкультурной коммуникации, целесообразно определить профессиональную направленность переводчиков как стержневое личностное новообразование, задающее целостную систему его отношения к переводческой деятельности, профессионально-познавательных мотивов, ценностных ориентаций, побуждающих студентов профессионально реализовать задачи межкультурной коммуникации.

Формирование профессиональной направленности будущих переводчиков представляет собой процесс ее становления, систематизированного накопления в её содержании позитивных изменений, позволяющих будущим переводчикам профессионально реализовать задачи межкультурной коммуникации.

Принимая во внимание повышение роли английского языка при подготовке специалистов-переводчиков, необходимо обеспечить такой учебный процесс, при котором студент четко представлял бы цель и значение изучения не только иностранного языка, но и получал бы необходимый объем знаний, умений и навыков профессионального общения, а также максимальное использование всех компонентов межкультурной компетентности.

Таким образом, процесс формирования компетентностей будущих переводчиков в современных условиях может быть эффективным, если четко понимать главные цели образования будущих специалистов-переводчиков: каким должен быть выпускник высшей школы, удовлетворяющий современным запросам общества; уметь выделять основные факторы, влияющие на формирование необходимых компетенций специалиста-переводчика в условиях модернизации системы образования.