Установа адукацыі “Гомельскі дзяржаўны універсітэт імя Францыска Скарыны” зацвярджаю

11.8. ЯЎГЕНІЯ ЯНІШЧЫЦ

Асоба і лёс Я. Янішчыц. Вучоба ў БДУ. Творчы дэбют паэтэсы і ўваходзіны ў літаратуру. Нізка вершаў у калектыўным зборніку студэнтаў “Натхненне” (1967). Першая кніжка “Снежныя грамніцы” (1970) і яе ацэнка ў тагачаснай крытыцы (Н. Гілевіч, Д. Бугаёў, Р. Бярозкін і інш.). Я. Янішчыц і яе літаратурныя раўналеткі. Далейшая творчая эвалюцыя паэтэсы, выхад кніг “Дзень вечаровы” (1974), “Ясельда” (1978), “На беразе пляча” (1980), “Пара любові і жалю” (1983), “Каліна зімы” (1987). Уганараванне Я. Янішчыц Дзяржаўнай прэміяй Беларусі імя Янкі Купалы (1986). Кнігі творчай спадчыны паэтэсы “У шуме жытняга святла” (1988) і “Выбранае” (2000).

Я. Янішчыц як прадаўжальнік нацыянальных мастацкіх традыцый — лірызму, духоўнасці, псіхалагізму і інш. Рэалістычна-зямная аснова яе паэзіі. Архетыпы і топасы ў паэзіі Я. Янішчыц (балота, лес, поле, Ясельда і інш.). Паэтызацыя родных краявідаў і палескага краю (“Прыедзь у край мой ціхі…”, “Старана мая азёрная” і інш.). Вясковы свет як сфера ідэальнага, прыгожага, гарманічнага быцця. Увага да жыццёвай канкрэтыкі і дэталяў вяскова-сялянскага побыту. Імкненне Я. Янішчыц прымірыць у сваім сэрцы вёску і горад (“Я вас люблю”). Трывога за будучыню беларускай вёскі. Выяўленне ў творах філасофіі еднасці чалавека і прыроды. Уплыў прыроды на паэтычнае светаўспрыманне і светаадчуванне, пранікнёны, мяккі, задушэўны лірызм слова. Меладыйнасць і пластычнасць паэтычнай мовы.

Народ у разуменні Я. Янішчыц. Пачуццё еднасці з духоўнымі традыцыямі і маральнымі ідэаламі народнага жыцця. Вобразы землякоў, працавітых людзей беларускага Палесся (“Дзед Сымон”, “Зінька”, “Усціння”, “Насця”, “Дзед”, “Павел і Нікан”, “Марыя”, “Ахрымчыха”, “Дуня”, “Сава і Марыя” і інш.). Жыццёвая напоўненасць, псіхалагічная пераканальнасць, індывідуальная адметнасць гэтых вобразаў. Захапленне ўнутранай цэласнасцю, духоўным багаццем вясковых людзей, услаўленне іх працавітасці, таленавітасці, жыццёвай моцы, бескарыслівасці, мудрасці, дабрыні і іншых лепшых чалавечых якасцей. Драматычны лёс палескіх жанчын, спачуванне салдацкім удовам і аднавяскоўкам, якія рана аўдавелі, абдзелены чалавечым шчасцем (“У бабулі Паланеі”, “Сустрэча”, “Удовін дождж”, “Салдаткі” і інш.). Вобраз маці як апірышча духоўнага свету Я. Янішчыц (“Мама Марыя”, “Мама і птушкі”, “Мамчына сіла”, “Што за восень доўгая…”, “Мама падрэзала косы”, “Ля ложка хворай маці” і інш.). Аднавяскоўцы паэтэсы як ахвяры часу, пакутнікі, людзі трагічнай эпохі. Адбітак вайны на чалавечых лёсах. Знакі і сімвалы народнай бяды ў творах, іх антываенны пафас. Абвостранае гуманістычнае разуменне чарнобыльскай трагедыі (“Праз туман”, “Чаша”, “Хоць і адсюль, але йшла я не ўпрочкі…” і інш.). Паэтычная малітва аб выратаванні роднай зямлі і яе люду. Рэальныя праблемы часу ў адлюстраванні Я. Янішчыц, цесная спалучанасць з жыццём.

Музычна-песенная прасодыя верша Я. Янішчыц. Мілагучнасць мовы, маляўнічасць слова і яго асацыятыўная глыбіня. Зварот да народнай культуры, арганічнае выкарыстанне фальклору сваёй мясцовасці (песні, побытавыя гісторыі, прымаўкі, народныя прыкметы, параўнанні і інш.), палескай дыялектнай лексікі, імёнаў, тапонімаў.

Інтымная лірыка Я. Янішчыц. Каханне і любоў — эмацыянальна-сэнсавы цэнтр духоўнага свету паэтэсы (“Ты пакліч мяне. Пазаві…” і інш.). Рамантычна-ўзвышаная паэтызацыя саду кахання — сімвала чалавечага шчасця, красы і вясновай радасці жыцця (“Кахання сад і ластаўка вясны”, “Такой прысні, як яблыневы сад…”і інш.). Паэзія кахання Я. Янішчыц як лірычны дзённік інтымнага зместу, камернага гучання. Розныя душэўныя станы закаханага чалавека ў выяўленні паэтэсы. Любоўныя споведзі, элегіі, вершы-роздумы. Характар лірычнай гераіні, шматграннасць яе пачуццяў і перажыванняў. Адчай і трывога, радасць і смутак, іх з’яднанасць высокім напалам эмоцый. Элегічныя і драматычныя матывы, выкліканыя стратай кахання, сямейнай неўладкаванасцю (“Далёка — як! І праз нямую пространь…”, “Мы” і інш.). Творы Я. Янішчыц пра нешчаслівае каханне — песні-плачы, лірычныя вершы-драмы.

Псіхалагічна складаны ўнутраны свет жанчыны ў раскрыцці паэтэсы. Традыцыйныя вобразы дарогі, вясны, зімы, яблыні, бярозы, вішні, каліны, цішыні, травы, зорак і іх паэтычнае пераасэнсаванне, сімвалічная семантыка і інтымна-псіхалагічная напоўненасць у вершах Я. Янішчыц. Горка-аптымістычная, сумна-радасная інтанацыя асобных твораў (“Менее святла на схіле восені…” і інш.). Ускладненне жыцця паэтэсы, паглыбленне драматызму яе паэзіі. Зварот да алегарычнай формы выказвання, падтэксту (“Маналог вавёркі” і інш.). Лірыка-філасофскі роздум пра сэнс жыцця. Глыбінны гуманістычны пачатак паэзіі Я. Янішчыц, выяўленне пачуццяў дабрыні, шкадавання, чуласці, спагады, міласэрнасці. Перажытасць і прачуласць выказанага слова. Спавядальнасць аўтарскай інтанацыі.

Духоўна-творчая эвалюцыя Я. Янішчыц. Рамантычны характар светаўспрымання. Набліжанасць паэзіі Я. Янішчыц да экзістэнцыялізму. Творчасць паэтэсы ў кантэксце нацыянальнай (Цётка, К. Буйло, Е. Лось, І. Мележ, І. Пташнікаў і інш.) і сусветнай (Г. Ахматава, М. Цвятаева, П. Верлен, А. Блок, С. Ясенін, М. Рубцоў, Р. Казакова, Л. Кастэнка і інш.) літаратур.

Паэмныя творы Я. Янішчыц, іх жанравая спецыфіка, вобразны свет, сюжэтна-кампазіцыйная адметнасць. Спалучэнне сілаба-танічнага верша і рыфмаванай прозы ў паэме “Ягадны Хутар”. Лірыка-драматычны пачатак, эмацыянальная экспрэсія і псіхааналіз у паэмах “Акно ў дождж” і “Прызнанне вачамі”. Грамадзянскасць пафасу “Зорнай паэмы”.

Набыткі Я. Янішчыц у жанры апавядання. Непасрэднасць, даверлівасць аповеду, паэтычнасць і гумар як вызначальныя стылёвыя асаблівасці яе прозы.

Асоба і творчасць Я. Янішчыц у ацэнках вядомых пісьменнікаў і крытыкаў. Паэтэса як перакладчыца твораў С. Ясеніна і Л. Кастэнкі.

11.9. АЛЯКСЕЙ ДУДАРАЎ

Асоба і творчасць А. Дударава ў кантэксце сучаснай беларускай драматургіі. Дасканалае веданне ім законаў сцэны. Сцэнічнасць яго п’ес.

Жыццяпіс і творчасць. Шлях да поспеху. Акцёрская кар’ера. Творчыя пошукі свайго стылю ў драматургіі.

Зборнік апавяданняў “Святая птушка” (1979). Жанрава-стылёвыя асаблівасці прозы А. Дударава і праблема драматызацыі сюжэта. Вобразы герояў-“дзівакоў” як носьбітаў беларускіх уяўленняў пра мараль (павышаная чуласць, ранімасць, арыентацыя на высокае і прыгожае ў жыцці, вонкавая прасцякаватасць). Праблема духоўнасці ў бездухоўным свеце. Тыпалогія твораў А. Дударава і В. Шукшына, сувязь дудараўскіх персанажаў з традыцыйнымі героямі твораў беларускіх класікаў, блазнамі — дзівакамі, жартаўнікамі, прытворшчыкамі, з сусветнай традыцыяй “карнавальнай літаратуры”.

П’есы “Выбар” (1979) і “Апошні ўзлёт” (1982). Актуальнасць маральна-этычнай праблематыкі (каштоўнасці чалавечага жыцця, “неперспектыўных вёсак”). Яскравыя людскія тыпы ў п’есе “Вечар” (Гастрыт, Мульцік, Ганна). Канфлікт асобы і асяроддзя. Антыномія як прынцып пабудовы сістэмы вобразаў. Рамантыкі і рэалісты, ідэалісты і прагматыкі. Асэнсаванне аўтарам і яго персанажамі паняццяў “душа”, “ідэал”, “спагада”, “міласэрнасць”, “літасць” як асновы духоўнай парадыгмы нацыянальна-беларускага існавання ў свеце.

П’еса “Парог” (1981) як першая паспяховая спроба драматурга асэнсаваць адвечныя праблемы чалавечага быцця. Вобраз галоўнага героя Андрэя Буслая, “жывога нябожчыка”, і літаратурныя пераклічкі з п’есай Л. Талстога “Жывы труп”. Сімволіка-метафарычны пласт у змесце п’есы (вобраз “парога”). Маналогі Буслая і актуальнасць іх маральна-духоўнага сэнсу. Вобраз казачніка Пакутовіча, “лекара чалавечых душ”. Творчыя сувязі А. Дударава з п’есамі рускага драматурга А. Вампілава і кінасцэнарыямі В. Шукшына. Руская і беларуская крытыка пра п’есу.

П’еса “Радавыя” (1984), яе сцэнічны поспех. Уганараванне аўтара Дзяржаўнай прэміяй СССР (1985). Ідэйна-вобразныя і жанрава-стылёвыя асаблівасці твора ў кантэксце беларускай і рускай “ваеннай прозы”. Сістэма вобразаў. Рэха вайны ў людскіх душах, у чалавечай падсвядомасці. Асабістыя трагедыі Дзерваеда, Адуванчыка, Дугіна, Саляніка. Міфалагічныя вобразы (Жаночы прывід). Мастацкая функцыя прыёму перадгісторыі ў паказе герояў, іх маналогаў і споведзяў. Вобраз вайны ў п’есе. Сцвярджэнне адвечных гуманістычных каштоўнасцей ва ўмовах вайны і маральна-этычная аўтарская ацэнка гістарычных падзей. Вобразнае пераасэнсаванне паняццяў-сімвалаў “душа”, “дабро”, “міласэрнасць” і інш. Падыход драматурга да актуальнай праблемы гераізму і ахвярнасці, цаны Перамогі, духоўна-маральных наступстваў ваеннай трагедыі і яе рэха ў нацыянальнай гісторыі.

Творчы пошук у час змены літаратурнага цыкла. Ідэйна-мастацкія і жанрава-стылёвыя эксперыменты ў сферы сюжэта (тэатральныя эфекты, чыста драматургічныя прыёмы, схематызм вобразаў). Новыя героі (“лішнія людзі”, “людзі дна”, бамжы, бадзягі) у п’есе “Злом” (1987). Адносіны да класікі драматургіі (М. Горкі, А. Камю, Ж.-П. Сартр, С. Бэкет, Э. Ёнэска, С. Мрожак). Вобраз Злома — “Сметніка” сучаснай рацыяналістычна-прагматычнай цывілізацыі як тупіковага шляху яе развіцця. Змест маналогаў і споведзяў герояў, іх непрыняцце культу насілля і агрэсіі, увасобленага ў вобразах “брыгадзістаў”.

Рэальнае і фантастычнае ў драме “Адцуранне” (1994), раскрыццё ў ёй трагізму Чарнобыля. Засваенне драматургічнага вопыту майстроў сімвалістычнай трагедыі (сімволіка, умоўнасць, фантасмагорыя, “кніжнасць”).

Зварот да нацыянальнай гісторыі ў п’есах “Купала” (“Князь Вітаўт”, 1994), “Палачанка” (1998), “Чорная панна Нясвіжа” (1998), “Крыж” (2000), інш. Гістарычная праўда і творчая фантазія А. Дударава. “Новы” Дудараў. Мастацкае пераасэнсаванне (“тэатралізацыя”) беларускай гісторыі. Вобразы беларускіх жанчын (Рагнеда, Еўфрасіння Полацкая, Барбара Радзівіл). Вобразы антыгерояў (Бона Сфорца, Мнішак, Бжэнка). Творчы працяг маральна-этычных пошукаў драматурга на гістарычным матэрыяле і хрысціянская традыцыя. Спроба аўтара зрабіць пэўныя філасофскія высновы. Шэкспіраўская тэатральная традыцыя ў інтэрпрэтацыі А. Дударава (сюжэтная хранікальнасць, тэатральная відовішчнасць, вольны верш, масавыя сцэны, асаблівасці кампазіцыі, пабудова мізансцэн, імклівая змена месца дзеяння, пераключэнне стылёвых рэгістраў, вобразы міфалогіі, сімволіка дэталей і падрабязнасцей).

Пераклады і інсцэніроўкі А. Дударавым драматургічнай класікі на беларускай сцэне (“Песня пра зубра”, “Рычард ІІІ”, “Макбет”, “Гамлет”, інш.).

П’есы “Кім” (2000) і “Люці” (2002), іх жанравая адметнасць і вобразы-персанажы.

Погляды А. Дударава на перспектывы інтэграцыі беларускай драматургіі і нацыянальнага тэатра ў еўрапейскі літаратурна-культурны працэс.

А. Дудараў — сцэнарыст мастацкіх фільмаў (“Белыя росы”, “Суседзі”, “Кола” і інш.). Бібліяграфія арыгінальных выданняў А. Дударава: “Дыялог” (1987), “Крыж” (2002), “Князь Вітаўт” (2005).