Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет12/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

сады ' м а л ы ' каби суз формалари таркибида) саналади. Кучсиз позицияда унли 
узгаради: слма, слды, мллы каби.
Укдош фонемалар учун кучли позиция уларнинг унлидан олдин келиши 
(вода, беда каби), кучсиз позиция эса суз охирида ёки жарангсиз ундошлар 
олдида булиш идир: кот ва код (талаффузда иккаласи хам кот), глас ва глаз 
(талаффузда иккаласи хам глас) каби.
3. Позиция тушунчаси билан Москва фонология мактабида вариация ва 
вариант туш унчалари хам богланади. 
Масалан, мат, мат ь, мят, мять 
сузларидаги “а” нинг оттенкалари шу фонеманинг вариациялари булади 
(перцептив жихатдан кучсиз позиция натижаси сифатида); пруд ва прут сузлари 
охиридаги “д” ва “т” эса фонема вариантларн саналади (сигнификатив жихатдан 
кучсиз позиция натижаси сифатида), шунингдек, сома ва сама, леса ва лиса 
сузларининг биринчи бугинидаги унлилар хам фонема вариантларидир. Шундан 
маълум буладики, вариациялар бир фонемага, вариантлар эса иккита хар 
хил фонемага тегишлидир.
4. Икки фонема уртасидаги дифференциал белгиларнинг кучсиз позицияда 
йуколиши М осква фонология мактаби назариясига кура нейтрализация 
(муътадиллашув) саналади. Нейтрализация, асосан, бир белги билан фаркланган 
фонемаларда содир булади: плод ва плот (талаффузда плот ва плот) каби.
5. Ф онемалар тилда фонологик системаларга уюшади, бу системада улар 
турлет зидланиш лар (оппозициялар) муносабатида булади.
6. “Ф онема варианти” 
тушунчаси 
Москва 
фонология 
мактабида 
“гиперфонема” 
тушунчаси билан хам богланади. 
Масалан: сома ва сама 
(талаффузда: сам а ва сама). Гиперфонема: а / о; леса ва лиса (талаффузда: 
лиса ва лиса). Гиперфонема: е / и к аб и .
С авол ва то п ш и р и к л ар
1. 
М осква 
фонология 
мактабинииг 
фонемага 
оид 
назариясига 
И.А. Бодуэн д е Куртенэнинг кайси карашлари асос булган?


2. М осква фонология мактаби вакилларидан кимларни биласиз?
3. Фонеманинг морфологик аспектда таърифланишини кандай туш унасиз?
4. Н.Ф. Яковлев “Алфавит 
тузилиш ининг 
математик 
формуласи” 
номли маколасида фонема хакида ним а дсйди?
5. Н.Ф. Яковлев фонема вариантлариии кандай типларга булади?
6. МФМ вакиллари Р.И. А ванесов ва В.Н. Сидоровлар фонемага кандай 
таъриф беришган? Уларнинг мустакил в а номустакил товуш турлари хакидаги 
карашларини шархлаб беркнг.
7. МФМ 
назариясида 
фонемаларнинг кучлн ва кучсиз познциялари 
хакида нима дейилган?
8. М ФМ назариясидаги вариант ва вариация тушунчаларига изох беринг.
9. МФМ назариясига кура бир товуш бирлигининг барча куринишлари шу 
товушнинг кучли позициядаги асосий куриниши билан бирга битга фонема 
саналадими ёки бошка фонемалар хисобланадими?
10. Р.И. Аванесов J1.B. Ш чербанинг фонемага оид кайси карашларига 
кушилмайди ? У бунга кандай изох беради?
11. Р.И. Аванесовнинг “Грамматик курилиш масалалари” номли китобида 
фонетик систсманинг тил структурасидаги урни, фонетика ва фонология, 
энг кичик товуш бирлнги хакида ним а дейилган?
12. МФМ вакили С.И. Бернш тейн фонемаларнинг бир неча даражали 
турлари борлигини кандай гушунтиради?
13. М ФМ
вакили П.С. Кузнецов нутк товушлари ва тил товушлари 
хакида нима дейди?
14. МФМ вакили A.A. Реформатский фонологик тизимда интонациянинг 
урни, унинг гапга ва фразага алокадор жихдтлари хусусида 
кандай 
фикр 
билдирган?
15. A.A. Реформатский 
морфонология 
ва морфонсма туш унчаларига 
кандай муносабат билдирган?
16. МФМ назариясининг таянч асослари - фонемаларнинг кучли ва 
кучсиз позициялари, вариант ва вариация 
тушунчалари, нейтрализация, 
гиперфонсма, фонеманинг морфологик аспекти ва бошкалар хакида маьлумот 
беринг.
Т аям ч т у ш у и ч а л а р
Ф он ем ал ар н и н г суз м аъ н о л ар и н и ф а р к л а ш ф ункцияси - фонемаларда 
тилнипг маъноли элементларини ф арклаш учун хизмат килиш вазифасининг 
мавжудлиги, уларнинг ижтимонй ахам иягга молик товушлар эканлиги.
Ф о н ем ал ар н и н г биринчи ти п в а р и а н т л а р и - фонемаларнинг маъно 
фарклаш вазифасини бажарадиган куринишлари.
Ф о н ем ал ар н и н г иккннчи гил в а р и а н т л а р и - фонемаларнинг бир-бири 
билан бирикиши натижасида юзага келадиган комбинатор оттенкалари.


М у с га ки л товуш лар — 
сузларни 
фарклайдиган 
товушлар (демак, 
фонемалар).
Н о м устаки л товуш лар — фонемаларнинг фонетик куршов таъсирида 
юзага келадиган куринишлари.
Ф о н е м а н и н г кучли п ози ц и яси - фонеманинг сифат белгиларики куп 
узгартирмайдиган позиция. Бундай позицияда фонеманинг асосий (типик) 
оттенкаси катнашади.
Ф он ем ан и н г кучсиз п озн ц и яси - фонеманинг нотипик куринишларини 
юзага келтирувчи позиция. Бундай куринишлар МФМ назариясига 
кура 
вариация ва вариантларга ажратилади.
В а р и а н т - икки 
фонеманинг 
кучсиз позицияда 
муьтадиллашуви 
(нейтрализацияси) натижасида ю зага келадиган бир хил куриницш.
В а р и ац н я л а р - бир ф онеманинг кучли ва кучсиз позицияларда юзага 
келадиган хар хил куриниш лари.
Г иперф онем а - нейтрализация махсули булган вариантга алокадор икки 
фонема (фонемалар гурухи). М асалан: туб ва туп сузлари охиридаги б/п 
фонемалари талаффузда юзага келган “П” вариантига нисбатан гиперфонема 
саналади.
Э н г к и ч и к товуш б и р л и ги - суз ёки морфема таркибида бошка 
булакларга ажралмайдиган, аммо шу суз ёки морфеманинг товуш кобигини 
фарклайдиган энг кичик товуш элементи.
Ф о н е м а н и н г м орф ем ик ас п ек ти - фонеманинг суз ёки морфема 
таркибндаги элемент сифатида каралиши.
7-§. П р а г а тилш ун осли к ту гар а ги д а 
ти лн и н г товуш ю м о н и га
о и д к араш лар
I. 
Фонологиянинг илмий 
предмет сифатида шаклланишида Прага 
тилш унослик тугараги номи билан маълум булган функционал тилшунослик 
мактабининг урни каттадир. Бу мактаб 1 926- 1952 йиллар орасида фаолият 
курсатган . Унинг вакиллари каторида чех олимлари В. Матезиус, Б. Трнка, 
Б. Гавранек, И. Вахек, Я. Мукаржовский, В. Скаличка, И. Коржинек, рус 
олимлари 
Н.С. Трубецкой, Р.О. Якобсон, С.О. Карцевский ва бошкалар 
булган. М азкур мактаб вакилларининг асосий назарий карашлари “ Прага 
тилш унослик 
тугараги 
тезислари”да 
(1929 й .) ,5 
шунингдек 
катор
)! Thèses . " Travaux du cercle linguistique d u Prague**. I . P rague. 1929. ( Теэнслар слаюишуноспарнинг 
I - съезди м у н о с а б г т билан нашр к к л и н г а н ).


маколаларда56 
уз 
ифодасини 
топган. 
Бу 
назариянинг 
асосиии 
тилга 
функционал система сифатида караш гояси ташкил этади: «Тил инсон 
фаолияти махсули эканлиги билан бирга, айни пайтда, маълум максадга 
йуналтирилган булади. Нуткий фаолиятнинг алока воситаси сифатидаги 
тахлили шуни курсатадики, ифодалаш сузловчининг энг оддий максадидир... 
Шунинг учуй лисоний тахлилга функционал нуктаи назардан ёндашиш керак»,- 
дейилади бу мактаб тезисларида. ' ' Тилга функционал система сифатида караш
гояси мазкур мактаб асосчиси В.М атсзиус (1882 - 1945) ишларида хам алохида 
таъкидланади. Унинг “Умумий тилшунослик асосида хозирги ииглиз тилининг 
функционал тахлили” (1961, вафотидан сунг нашр булган) асарида тил 
элсмснтлари тадкикотига шу элементларнинг тил воситасида буладиган алока- 
мулокот жарасиидаги ролига караб ёндашиш кераклиги айтилади.
II. Прага тилшунослик тугарагининг лингвистик коицепциясида иккинчи 
мухим жихат хам бор: бу мактаб вакиллари тилш унослик масалалари доирасига 
структура 
муаммоларини 
олиб 
киришади. 
Б .Т р и к ан и н г 
структурал 
тилшуносликка оид куйидаги карашлари бунинг дал ил и: а) тил системасидаги 
айрим элементлар ва улар уртасидаги муносабатлар масаласн тилшуносликнинг 
асосий ва мустакил предметидир; б) бундай элементлар ва улар уртасидаги 
муносабатлар узаро алокада булган коррелятив тушуичаларни хосил килади;
в) структурализм тилшуносликнинг бир окими сифатида тилга белгилар 
системаси сифатида карайди, бундай белгилар системаси ва унинг реализацияси 
маълум жамоа учун мажбурий булиб, специфик конуниятлар томонидан 
тартибга солинади.58
III. Мактабнинг структуравий-функционал концепцияси тилнинг товуш
жихатларини тадкик этишга багишланган иш ларда купрок кузга ташланади. 
Бу концепцияга кура фонологияда тил товуш ларининг акустик образларига, 
уларнинг система 
ичидаги алока-муносабатларига, демак, 
функционал 
система элемент» сифатидаги тавсифига алохида эътибор каратилиши 
к ср а к .59 Шундан кслиб чикиб, фонологиянинг вазифа доираси куйидагича 
бслгиланади:
54 М атезкус В. Куда мы пришли в языкознании // Звягинцев В. А. И стория языкознания XIX и XX веков в 
очерках и извлечениях. Часть II. М.. I9 6 0 .С. 86-91. Трика Б. и др. К дискуссии ловопросам структурализм а// 
Звегинцев В.А. Юкоридаги асар. 1 0 0 - 110-Gcr.iap, Скаличка В. Копенгагенски)! структурализм и «Пражская 
школа» // Звепш исв В.А. Ю корндагн асар. 92 - 99-бетлар.
51 Каранг: Тезисы Пражского лингвистического кружка // Звсгннцев В.А. . История языкознания XIX и XX 
веков в очерках н извлечениях. Часть II. М : У чпедгиз, I960. С. 69.
” Трнка Б. К дискуссии по вопросам структурализма // Звегиицсе В А. К урсатилган асар. 100- 101-бетлар.
” Бу хакаа каранг : Тезисы Пражского лингвистического круж ка // Звегиниев В.А. История языкознания 
X IX и XX веков в очерках и извлечениях . Часть И . М : У ч п е д г и з, I9 6 0 . С . 72-73.


1. Энг оддий ва ахамиятли акустик-артикуляцион образларни (фонема- 
ларни), улар уртасидаги алока-муносабатларни аниклаш оркали муайян 
тилнинг структуравий 
схемасини белгилаш. Бунда, хусусан, фонологик 
корреляцияларга алохида эътибор бериш талаб килинади.
2. 
Муайян 
тилдаги 
фонемаларнимг 
бирикиш 
имкониятларини, 
шунингдек, фонема вариацияларининг гурухланиши ва таркалиш даражасини 
аниклаш .
3. 
Муайян тилдаги фонемаларнинг кулланиш даражасини, уларнинг 
функционал жихатларини у рган и ш .
IV. 
Прага 
функционал 
тилшунослиги 
мактабида 
м орфонология 
масалаларига 
хам алохида урин берилган. Бу назарияга кура славян 
тилларида морфонема биринчи даражали ахамиятга эгадир. У (морфонема) 
бир морфема таркибида узаро алмашиниб ксладиган икки ёки ундан ортик 
фонема образидир. Бундай алмашинув морфологик структура хусусиятидаи 
келиб чикади. Масалан, рус тилидаги к/ч морфонемаси рука, ручной 
сузларидаги к ва ч фонемалари комплексидан таркиб то п ад и .
Прага тилшунослик мактаби тавсиясига кура, бир тилда мавжуд булган 
барча морфонемалар 
хамда уларнинг морфема таркибидаги 
уринлари 
синхрон планда аниклаб чикилиши к е р а к . Бу ишни барча славян тиллари 
микёсида 
амалга 
ошириш 
славяншуносликдаги 
энг 
мухим 
масалалар 
каторида каралиши лозим .
8-§. Н .С . Т рубецкойиинг фонологик иазариясн
I. 
Прага функционал тилшунослиги мактаби вакилларининг ишларида 
тилшунослик фанининг XX аердаги тараккиётнни белгилаб берган купгина 
концепциялар 
шакллантирилган. 
Шулардан 
бири 
Николай 
Сергеевич 
Трубецкойга мансубдир. У узининг немис тилида ёзилган ва 1960 йилда 
рус тилига таржима килинган “Фонология асослари” китобида фонология 
назариясини 
карама-каршиликлар 
бирлиги 
диалектикаси 
асосида 
шакллантирган.60 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет