Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет14/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

дон -ж он; 
дача-ж ала каби; 
т
(портловчи) - ч (коришик фонема, 
аффриката) - ш (сиргалувчи). Киёс килинг: туп-чуп; от -оч-ош  каби;
2) товуш лар гурухини биргаликда артикуляция кдлиш мумкин булса ва 
талаффуз давомнда аста-секин сусайиш ёки кискариш руй берса, бундай 
товушлар гурухи бир мустакил фонема саналади. Масалан, “дж ” даги 
биринчи элемент (“д”) портлаш билан бошланиб, аста-секин сусаяди ва 
сиргалувчи “ж ”га кучади. Демак, бу фонемадаги (аффрикатадаги) хар икки 
компонент (элемент) бирликда талаффуз килинади ва шунга кура дж (ж) 
битта фонема саналади. (Бу коида 1 - коидани тулдиради), колган аффрикаталар 
хам шу коидага мосдир.
Ю коридаги икки коидани инглиз тилидаги дифтонгларга - e i , ou , ai , 
au , si , is... 
каби унли фонемаларга хам татбик этса булади, чунки улар 
хам икки компонентдан таркиб топган яхлит фонемалардир;
3) чузиклиги уша тилдаги бош ка фонемаларнинг чузиклигига тугри 
келган товуш бирикмалари бир фонеманинг вакили сифатида каралиши 
мумкин. О датда, дифтонгларнинг чузиклиги уша тилдаги (масалан, инглиз 
тилидаги) чузик унли фонемаларнинг чузиклигига тенг келади;
ы Кдранг : А там нрзаева С.А. , 
А то м о в С .А . Акустико-артикуляционный анализ узбекской речи 
применительно к речевой аудиометрии . Таш кент: Ф ан , 1972 . С. 17; Яна каранг : Баскаков H.A. , 
Содиков A .C .. А бдуазизов A.A. Умумий тилш унослик. 37-бет.


4) туртинчи коида юкоридаги уч коидани у з ичига олади ва уш а 
фонемалар учраган холатда бошка фонемалар бирикмаси учрамаслигини 
назарда тутади. Шу коидалар асосида узбек тилидаги [и + й], [о + а], [а + й], 
[У + й], [о + в] каби товуш бирикмаларини дифтонглар сифатидаги мустакил 
фонемалар деб булмайди, чунки уларнинг хар нкки элементи 
баъзи 
сузларда икки бугинга ажралади ва артикуляциои жихатдан унли + ундош
ёки ярим унли бирикмаси булиб, бир артикуляцияга эга эмас. У лар 
учраган холатда бошка фонемалар бирикмалари хам учрайди. Шу туфайли 
бу бирикмаларнинг баъзи сузларда бир бугинда булишини хисобга олиб 
(масалан, чой, лой, т ийлщ , суймоц, т арное 
каби), уларни “алдамчи 
дифтонглар”, “сохта дифтонглар” (“ложные дифтонги”) деб караш м умкин 
булади. Бундай “сохта дифтонглар” да 
биринчи унли элемент эмас, балки 
иккннчи элемент (ундош ёки ярим унли - сонор товуш) 
бугин хосил 
килиш вазифасини бажаради;
5) оддий фонемалар мустакил фонемалардир;
6) бирикмали фоиеманинг (масалан, дифтонгнинг) бирор элементи 
бошка фонеманинг комбинатор вариантига тугри келса, бундай бирикм а 
маълум фонеманинг вакили деб каралиши мумкин (бу коида 3-коиданинг 
таърифи).
Изох: 
5 - 6-коидалар аввалги 
турт 
коидага зид булиб, 
назарий 
жихатдан ахамиятли эмас, чунки товуш лар бирикмасидан таркиб топган 
мустакил фонсмаларни “одций” эмас, балки “мураккаб” дейиш тугрирок 
булади. Товушлар бирикмасииинг бир элементи бошка фонеманинг бирор 
компонентига тугри келса, уни уша 
фонеманинг вакили 
дейиш 
тугри
булмайди, чунки ran бир элемент хусусида эмас, балки хар икки элем ент 
хусусида боряпти. Масалага бундай караш барча дифтонглар мустакил 
фонемалар эмас, балки бошка унли фонеманинг вакилидир деган хулосага 
олиб келади. Аслида эса унли фонемалар ва дифтонглар алохида мустакил 
фонемалардир, улар биргаликда тилнинг вокализм системасини таш кил 
этади ;65
7) бир товуш ёки товушлар бирикмаси юкоридаги коидаларга буйсунса, 
улар бир-бирларига нисбатан фонеманинг факультатив ёки комбинатор 
вариантлари муносабатида булса, бунда уш а товушлар гурухи ёки бир 
товуш уша фонемалар бирикмасининг вакили булади. Бу коида хам аввалги 
коидаларга зиддир, чунки 1 -4-коидаларда Н.С. Трубецкой мустакил фонемалар- 
нн аниклашга уринган булса, энди уша коидаларга буйсунувчи товуш лар 
гурухи ёки бир товушни фонемалар бирикмасининг вакили сиф атида 
карашни таклиф этмокда.
“ Бу хдкда к а р ан г: H.A. Б аскаков, A.C. С од иков, А Л .  А б д у ази эо в . Умумий тилшунослик. 39-бет.


Юкоридаги камчиликларга карамай, 
Н.С. Трубецкойнинг мустакил 
фонема ва фонемалар гурухини аниклаш буйича коидалари хар хил тиллардаги 
хусусиятларни аниклашда катга ахамиятга эгадир.66
IV. 
Н.С. Трубецкой тилнинг фонология ва морфология боскнчлари 
уртасида морфонология боскичи урин олишипи ва бу боскич фоиологик 
воситаларнинг морфологик жихдтдан ишлатилишини текшнриши зарурлигини 
таъкидлайди. Морфонологиянинг асосий бирлиги деб, 
фонемаларда 
урин 
алмашувчи “комплекс образ - морфонема” ни курсатади. Масалан, рус 
тилидаги р у к а - р у ч к а  (к/ч), берегу-беречь (г/чь) каби. Булардаги к / ч , г / ч ь  
алмашувлари морфонемалар саналади. Узбек тилида бундай мисоллар жуда 
кам учрайди: суст-сусаймон;, уци-укув, сез-сескан, онг-ан гла каби.61
С а в о л ва топш ириклар
1. Прага тилшунослик тугараги кайси йилларда фаолият курсатган? 
Бу тугарак вакилларидан кимларни биласиз?
2. Прага тилшунослик тугараги назариясининг асосини кандай гоялар 
ташкил этади?
3. Структуравий-фуикционал концепциянинг мохияти хакида маълумот 
беринг.
4. Структуравий-фуикционал концепция талабларига кура фонология- 
нинг кандай вазифалари белгиланган?
5. Прага тилшунослик мактабида морфонология масалалаларига кандай 
урин берилган?
6. Морфонема нима?
7. “Фонология асослари” китобининг муаллифи ким?
8. “Фонология 
асослари” 
китобида 
баён 
этилган 
фонология 
назариясининг асосини нима ташкил этади?
9. 
Кдрама-каршиликлар 
бирлиги 
диалектикаси хакида маълумот 
беринг.
10. Фонологик 
оппозиция 
(фонологик 
зидланиш) 
нима? 
Бундай 
зидланишни узбек тилидаги квазиомонимлар (минимал жуфтликдаги сузлар) 
мисолида тушунтиринг.
И . Фонологик оппозицияларнинг фонологик системадаги урни ва 
ролини кандай тушунасиз?
12. Н.С. Трубецкойнинг фонологик оппозициялар таснифи кандай 
принципларга асосланган? Бу принципларнинг номланиши ва мохияти?
13. Бир улчовли ва куп улчовли оппозициялар кандай фаркланади? 
Пропорционал ва яккаланган оппозициялар-чи?
46 К арачг: Баскаков Н.А. ва 6. Курсатнлгак дарслик. 40-бет.
*’ У ш аж ойда-


14. Оппозиция аъзолари уртасидаги мупосабатга кура зидланишнинг 
кандай турлари бор? Улар узаро кандай фаркланади?
15. Доимий ва нейтраллашувчи (муътадиллашувчи) оппозициялар кандай 
фаркланади?
16.Н.С.Трубецкойнинг фонологик оппозициялар таснифини узбек тилига 
ким татбик этган?
17.Фонологик булмаган оппозицияни кандай туш унасиз?
18.Фонсманинг факультатив варианти хакида м аълумот беринг.
19.Фонсманинг факультатив варианти (баъзан мажбурий вариантлари хам) 
нима учуй услубий вариант дсйилади?
20.Комбииатор оттенка хакида маълумот беринг.
21.Кандай холатларда икки товуш бирикмаси 
яхлит бир фонема 
саналади?
23.0ддий ва мураккаб фонемалар кандай фаркланади?
24.А.С. Трубецкой тилнинг морфонология боскичи хакида нима дсйди?
Т аян ч туш ун ч алар
Ф ункционал тн л ш у н о сл н к - тилга функционал система сифатида караш 
гоясига асосланган тилшунослик. Функционал тилш уносликда, хусусан, унинг 
фонологияга оид кисмида тил товушларннннг акустик образларига, уларнинг 
система ичидаги алока-муносабатларига, демак, функционал система элементи 
сифатидаги тавсифига алохида эътибор берилади.
С труктурал ти л ш у н о сл и к - тилшуносликнинг у з текшириш предметини 
тил тнзимидагн ички муносабатлар ва алокалар билан чегараловчи, тилнинг 
тафаккур ва жамият билан муносабатлари каби м асалаларни четлаб утувчи 
сохаси.
М орфонема - бир морфема таркибида узаро алмаш иниб келадиган икки 
ёки ундан ортнк фонема образи. Рус тилндаги р у к а  ва ручной сузларининг 
узак морфемаси таркибида кулланувчн к/ч морфонемаси бунга мисол булади.
М орфонология 
— тилшуносликнинг морфология билан фонетиканинг 
алокаларини урганувчи б^лими. Бу булим морфемаларнинг фонологик 
тузилишини хамда уларнинг кушилишн натижасида морфема тузнлншида юз 
берадиган товуш узгаришларини урганади. М орфонема хам шу булим предмета 
саналади.
Ф онологик оп п озиция - икки сузнинг маъноларини бир-биридан 
фарклаш учун хизмат киладиган товушлар уРтасиДаги карама-каршилик 
(фонологик 
зидланиш). 
Масалан, 
и-у 
унлилари 
оппозициясидаги 
“лабланмагаи” ва “лабланган” белгнлари ич ва у ч  сузларининг маъноларини 
фарклаш учун хизмат килмокда.


Б ир у л ч о в ли оп п озиция. Бунда оппозициялар системаси таркибидаги бир 
оппозиция аъзоларига хос б^лган белгилар йигиндиси шу система таркибидаги 
бошка оппозицияларнинг аъзоларида учрамайди. Мас.,(п-б)даги “лаб-лаб, 
портловчи” белгилари йигиндиси (т-д) оппозициясида йук, (т-д) даги “ткл олди, 
портловчи" белгнлари йигиндиси (к-г) оппозициясида йук, (к-г)даги “тил орка, 
портловчи” белгилари йигиндиси “с-з” оппозициясида йук, (с-з)даги “тил олди- 
дентадь, сиргалувчи” белгилари йигиндиси (ш-ж) оппозициясида йук, (ш-ж)- 
даги “тил олди -танглай, сиргалувчи” белгилари йигиндиси эса (ч-дж) 
оппозициясида йук, демак, бу система таркибидаги оппозициялардан бирорта- 
сида учинчи аъзо учрамайди.
Бир улчовли оппозициялар баъзан “билатераль оппозициялар” деб хам 
номланади.68
Куп у л ч о в л и оп п о зи ц и ял ар . Бунда бир оппозиция аъзоларидаги белгилар 
йигиндиси шу системадаги бошка оппозиция аъзоларига хам хос булади. Мае., 
(б-д) даги “портловчи-жарангли”лик белгилари йигиндиси (д-г) оппозициясида 
хам бор, шунинг учун (б-д) оппозицияси таркибига учинчи аъзо сифатида “г”ни 
хам кушиш мумкин (б-д-г каби).
Я к к а л а н г а н
оппозиция 
(“ противопоставление 
изолированное” )* 
Бундай оппозиция 
аъзолари уртасидаги 
алока 
бошка оппозицияларда 
такрорланмайди. М ае., узбек тилидаги (л-р) оппозициясига хос “ён сонант- 
титрок сонант” фаркланиш белгиси бошка бирор оппозицияда йук.69
П рои орц н он ал оппозициялар. Бунда бир оппозиция аъзоларидаги 
фаркпаннш белгилари шу системадаги барча оппозицияларнинг аъзоларига хам 
хос булади. М ае., “жарангсиз-жарангли” лик фаркланиш белгиси шу белги 
асосида таркиб топ ган корреляция (система) таркибидаги барча оппозициялар­
нинг аъзоларида бор: п-б (жарангсиз-жарангли), т-д (жарангсиз-жарангли), с-з 
(жарангсиз-жарангли), ф-в (жарангсиз-жарангли), к-г (жарангсиз-жарангли), 
ш-ж (жарангсиз-жарангли), ч-дж (жарангсиз-жарангли), х-г (жарангсиз-жаранг- 
ли) каби.
П р и вати в оп п о зи ц и я. Бундай оппозиция аъзоларидан бирида бор булган 
белги шу оппозициянинг иккинчи аъзосида булмайди: “б”даги “жаранглилик” 
белгиси “п” д а йук, “д ”даги “жаранглилик” “т”да й^к. Демак,бундай оппозиция 
аъзоларидаги белгилар бир-бирини инкор этишга (инкорни инкор конунига) 
асосланади: б-п (жарангли-жарангсиз), д-т (жарангли-жарангсиз), т-с (портлов­
чи - сиргалувчи) каби.
41 Бу хакда ка ранг: А хм анова О .С . Словарь лингвистических терминов. М ., 1966. С 2 8 2 ,369.
49 Бу хдкда ка ранг: А бдувзнзов А .Уэбек тилн фонол о п и с и ва морфонологияси. Тошке кт.: ^китувчи, 1992. 
31-бет.


Г рад уал (погонали) оп п озиция. Бундай оппозиция фонемалардаги 
фаркланиш бслгисининг даражаланишига асосланади. М ае., и-э-а, у-у-о 
унлиларида ана шундай даражаланиш бор: и(тор)- э(урта кенг)- а(куйи кенг); 
у(тор)-у(урта кенг)-о (куйи кенг)каби. Буларнинг барчасида ти л билан танглай 
орасидаги 
масофа 
“тор”дан 
“ кенг”га 
караб 
дараж аланиб 
бормокда. 
Даражаланиш хусусияти ундошлардан таркиб топган оппозицияларда хам 
учрайди: т(портловчи) -ч(кориш ик) -- ш (сиргалувчи) каби. Бунда коришик 
“ч ”даги “ портлаш-сиргалиш” белгиси унинг портловчи “т” билан сиргалувчи 
“ш” уртасига куйилишини такозо килади. Градуал характердаги зидланиш 
(б-д-г), (п-т-к) оппозицияларида хам мавжуд: б (лаб-лаб)-д (тил олди -денталь)- 
г (тил орка); п (лаб-лаб) -т (тил олди-денталь) - к(тил орка). Булардаги градация 
артикуляция урнининг лабдан тилнинг орка кисмига караб кучиб бориш 
даражаси билан белгиланади.
Э к ви п о л ен т оппозиции. Бу!шай оппозиция аъзоларида асосий фаркловчи 
белгидан ташкари, яна битта куш имча фаркловчи белги хам мавж уд булади.70 
Мае., узбек тилидаги “и” ва “у” унлилари “лабланмаган ва лабланган” 
фаркланиш белгиси асосида (и-у) оппозициясини хосил килади, аммо бу 
оппозиция аъзоларида кушимча фаркланиш бслгиси хам бор: и(лабланмаган, 
олд катор)- у (лабланган, орка катор) каби. Булардаги “лабланмаган, олд катор” 
белгилари “лабланган, орка катор” белгиларига тенг кийматли белгилар 
сифатида карама-карши куйилади.7 Бундай холат (э-у), (а-о) оппозицияларида 
хам кузатилди. Узбек гили ундошлари тизимидаги (т-ш), (д-ж ) зидланишлари 
хам эквиполент оппозициялар саналади, чунки уларда хам зидланиш икки 
белгига асосланган: т(тил олди - тиш , портловчи) - ш (тил олди -танглай, 
сиргалувчи) = т-ш оппозицияси; д (тил олди-тиш, портловчи) - ж (тил олди 
танглай, сиргалувчи) = д-ж оппозицияси каби.
Д оим ий оппозиция. Бундай оппозиция аъзолари барча позицияларда уз 
фаркланиш 
белгиларини 
йукотмайди. 
Узбек 
тилидаги 
(п-т), 
(с*ш) 
оппозицияларида шундай холат кузатилади. Киёс килинг: пахт а - т ахт а (суз 
бошида, унлидан олдин), опа - о т а  (интервокал холатда), топмок, - тотмок; 
(суз уртасида, сонордан олдин), ип- ит  (суз охирида); сим -ш им (суз бошида, 
унлидан олдин), асир - ашир (интервокал холатда), осмок; -ошмок; (суз 
уртасида, сонордан олдин), туе - т уш  (с^з охирида) каби. Бундай доимийлик, 
баркарорлик оппозициянинг чар иккала аъзоси жарангсиз булганда купрок 
учрайди.
п  А хм ан о м О .С .С лом рь лингвистических терм инов. С .371.
11 Ж уравлев В.К. Диахроническая фонология. М : Н аука, 1986. С .78.


Зидланиш нинг бу тури айрим манбаларда “констант оппозиция” деб хам 
номланади.72
Н ей тр а л л аш у в ч и (м у ъ та д н л л аш у в ч и ) оппозиция. Бундай оппозиция 
аъзолари кучли позицияда (мае., ундош лар с^знинг бошида, икки унли орасида 
ёки унлидан олдин к^лланганда) узларииинг фаркланиш белгиларини 
ЙукотмаЙди: бол ва пол (б-п), дор ва т ор (д-т) каби. Кучсиз позицияда ( мае., 
суз охирида) эса улар нейтраллашади: “туб”даги “б” ундоши жарангсиз “п” 
тарзида (туб > туп каби), “кад”даги “д ” эса жарангсиз “т” тарзида (кад > кат 
каби) талаффуз килинади, натижада, “б-п” ва “д-т”га хос “жарангли- 
жарангсиз”лик фаркланиш белгиси йуколиб, шу фонемаларга хос умумий 
(интеграл) белгилар - “б-п”даги “лаб-лаб, портловчи”лик, “д-т”даги “тил олди- 
денталь,портловчи”лик 
хусуснятлари 
сакланади. 
Кучсиз 
позициядаги 
нейтраллаш ув туфайлн юзага келган товуш узаро зидланишда булган иккала 
фонеманинг бир умумий вакили - варианты саналади, фонемаларнинг узлари 
эса вариантга нисбатан архифонема булади: “б//п” архифонемасининг варианти 
"П ” (т уб ва туп сузларида), ид//т” архифонемасининг варианти “Т” (к,ад ва цат 
сузларида), “з//с” архифонемасининг варианти “С” (туз ва туе сузларида) 
булгани каби.
Кучсиз позицияда нейтраллашган фонемаларнинг фонстик табиати 
фаркланмаса хам, уларнинг оппозициядаги фонологик киймати сащганади. Бу 
хол фонеманинг соф фонетнк жихати эмас, лингвистик-функционал мохияти 
тил учун етакчи омил эканлигидан далолат беради.
Ф о н о л о ги к булм агаи о п п ози ц и я - икки сузнинг маъноларшш 
бир- 
биридан фарклаш учун хизмат килмайдиган товушлар уртасидаги соф 
фонетик зидланиш, масалан, куп ва хул сузларидаги “у” биринчи сузда олд 
катор унли, иккинчи сузда эса орка катор унли тарзида талаффуз килинади, 
аммо бундай зидланиш кул ва хул сузларининг маъноларини бир-биридан 
фарклаш 
учун хизмат килмайди, чунки бундай зидланишнинг фонологик 
киймати йук.
Ф о н е м а н и н г ф а к у л ь т а т и в в а р и а н т л а р и - фонеманинг бир хил позиция­
да у ^ р о алмашиниб куллана оладиган икки хил куриниши. Улар с^з 
маъносини узгартирмайди: крлмок, - цармоъ (факультатив вариантлар-л/р) каби.
А ф ф р и к а т а л а р - коришик ундош товушлар: Узбек тилидаги ч (т+ш) ва 
ж (д+ж ) фонемалари шундай аффрикаталардир. Аффрикаталар таркибидаги 
товуш коммпонентлари с^з таркибидаги бир бугинга алокадор булиб, бошка- 
бош ха бугинлар таркибига кирмайди. Товушлар гурухи (товуш компонептлари) 
биргаликда артикуляция килинади ва яхлит холда бир бугин таркибида


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет