Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет15/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

72 Ж уравлев В.К. Д и ах рон ически фонология. С . 96. Я н а царанг. А хманоы О.С. Словарь лингвистических 
терм инов. С . 370.


катнашади. Ш унинг 
учун 
улар (товушлар бирикмасидан таркиб топган 
аффрикаталар ёки дифтонглар) мураккаб фонемалар саналади.
9-§. А м ер и ка д еск р и п ти в тн л ш у н о сл и ги д а ф онология назарияси
Америка дескриптив тилшунослиги структурал лингвистиканинг А мерика- 
даги куринишидир. Структурал тилш уносликнинг бу куринишига А мерика 
тилшунослари Э. Сепир (1884-1939) ва Л. Блум филд (1887-1949) асос солиш - 
гаи.75
Дескриптив (лот. Оезкпрйуиз - тавсифий) тилшуносликнинг юзага келиш и 
Америкадаги 
хиндиларнинг тиллгрини 
тадкик килиш 
эхтиёжи 
билан 
богликдир. М аълумки, бу тилларнинг тузилиш ида хинд-европа тилларидан 
фаркли жихатлар анча куп, уларни одатдаги м етодлар воситасида тадкик килиш
учун манба булиб хизмат 
к и л и ш и
мумкин булган ёзма ёдгорликлар хам йук. Бу 
хол Америка тилшуносларини махаллий тилларни тадкик килишнинг янги 
мстодларини излашга, натижада жонли тилни бевосита кузатиш оркали 
улардаги турли шаклларни (формаларни) деш ифровка килиш усулларини каш ф
этишга олиб келган. Бунда дескриитивистлар тилни нуткий ифодалар м аж м уи 
тарзида тасаввур килишган, шунинг учун тадкикотнинг объекти сифатида ана 
шу ифодалар мажмуини танлашган. Айни шу усул фонологик даражадаги икки 
(ё к и
бир неча) элемент уртасида уч хил тнпдагн алока-муносабатлар 
мавжудлигини аниклаш 
имконини берган. Бундай типлар тилш уносликда 
дистрибуция моделлари (тавсифлаш моделлари) дсб номланган.
Б иринчн модслда икки (ёки бир неча) элем ент бир хил куршовда узаро 
зидланиш муносабатида булиб, маъноларни фарклаш имконини бсради. Б уни 
узбек тили материали мисолида куйидагича изохлаш мумкин: охир ва о ги р  
сузлари уртасидаги “х” ва “г” товушлари икки унли орасида 
( бир хил 
куршовда) “жараигсиз ва жараигли ундошлар зидланиш ини хосил килиб, ш у 
сузларнинг маъноларини фаркламокда, демак, уларни (“х” ва “г” уттдошларини) 
юкоридаги “биринчи модель” элемснтлари деб хисоблаш мумкин.
И кки и ч и м оделда товушлар кушимча дистрибуция муносабатида булиб, 
улардан бири урнида иккинчисини куллаб булмайди. Мае., кул (кол) сузидаги 
саёз тил орка “ к” ундошидан сунг кулланган олд катор “е “ унлисини кул (цол) 
сузидаги “к” ундошидан сунг куллаб булмайди, шунга кура куш им ча 
дистрибуция муносабатида булган “о” ва “о” товушлари бир ф онеманннг 
варнантлари (аллофонлари) саналади, фоиеманипг узи эса дескриптив 
тилшуносликда аллофонлар синфи (класс аллофонов) дсб каралади.
” Сепир Э.Язык. Введение в изучение речи. М .-Л ., 1934 (Ингл, тилидаги н а т р и - 1921). Блумфилд Л. Я зы к. 
М ., 1968 (Ингл, тнлндаги наш рн • 1933). Яна шу муаллиф: Ряд постулатов для науки о языке. // Звегинцев В .Л . 
История языкознания X IX и XX веков в очерках и извлечениях. Ч асть М. М., 1960. С. 144 - 131.


У чинчи м олелда икки товуш бир хил куршовда бир-бирини алмаштира 
олади, аммо бу холат с^з маъносига таьсир килмайди: цармоц ва крлмок, (р - л 
алмашинуви), к у ш а к  ва куйнак (л - н алмашинуви) каби. Дескриптив 
тилшуносликда бундай м уносабат эркин алмашинув (эркин вариация < "свобод­
ное варьирование ") деб,74 Копенгаген глоссематикасида эса субституция деб 75 
номланади. Эркин алмаш инув муносабатнда булган товушларни Прага тилшу- 
нослик тугараги вакили Н.С. Трубецкой фонеманинг факультатив варианты 
д е б 16 хам атайди.
Дескриптив тилш унослик назариясига к^ра белгининг нфода ёки мазмун 
планида коммутация муносабатида булган узвлар релевант  ёки фарцловчи 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет