«Ясауи» ғылыми-зерттеу орталығы п а қ ы р н а м а
жүктеу/скачать 7.51 Mb. Pdf көрінісі
|
| нурдин емес нұрдан; کنيم - минк емес мынк (мың). Сондай-ақ «و» - уау
әріпін «о, ө, ұ, ү, у» дыбыстарымен оқып кете беру керек. Мысалы: مودروک - курдум емес, көрдүм, یدلوب - булди емес болды, لوب - бул емес, бұл. Түркі-шағатайшада көптік жалғау барлық қолжазбларда тек «- лар» көптік жалғауымен берілген. Мүмкін оны да дыбыс үндестігіне қарай «-лар», «-лер», «-дар», «-дер», «-тар», «-тер» деп оқуға болатын шығар. Өйткені кешегі жиырмасыншы ғасырдың басындағы Абай, Мәшһүр Жүсіп аталарымыздан жеткен қолжазбалардың өзінде тек бір «-лар» көптік жалғауын қолданғанын көреміз. Бірақ оқу барысында оның сөзсіз дыбыс үндестігіне түсіп түрлі үлгіде оқылғаны белгілі. Осы ретте жоғарыда айтқандарымызды негізге ала отырып біз Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың «Пақырнама» атты еңбегінің транскрипциясын қазақ тілінің дыбыс үндестігіне жақын етіп жасап шықтық. Десе де, бұл еңбекті әрбір түркі тектес халық өкілі оқығанда өз тілінің дыбыс үндестігіне сай транскрипциялай берсе болады деп ұқтық. Олай етіп оқу қате болмайды деп ойлаймыз. Біздің қысқаша статистикалық мәліметімізге орай «Пақырнама» еңбегінде шамамен барлығы 700-ден аса сөз қолданған. Мұнда сөздерге жалғанған көптік, септік, тәуелдік жалғаулар және есімше, көсемше жұрнақтары арқылы өзгерген сөздердің барлығын бір сөз деп қарастырдық. Алайда жұрнақ арқылы туынды сөздерге айналғандарын жеке сөз ретінде санадық. Санаған 700-ге жуық сөздің 365-ке жуығы араб тілінен енген сөз, 210-нан астамы түркі- шағатайша сөздер, 125-ке жуығы парсы тілінен енген сөз. Яғни мәтіннің 52,1 пайызын арабша, 30 пайызын түркі-шағатайша, 17,8 пайызын парсы тілінен енген сөздер құрайды. Мәтін ішінде араб, 36 парсы тілінен енген сөздерге түркі-шағатайша көптік, септік, тәуелдік жалғауларын еркін қосқанын көреміз. Бұл дегеніміз кешегі кеңестік дәуірге дейінгі уақытта араб, парсы сөздерінің еркін әрі кең қолданыста болғанын білдірсе керек. Алайда қәзіргі таңда осы мәтінде келтірілген араб тіліндегі 700 сөздің, яғни 34 пайызы ғана қолданыста бар. Ал парсы тіліндегі 125-ке жуық сөздің 40-қа жуығы, яғни 32 пайызы қолданыста бар. Бұл сөздердің басым көпшілігі қазіргі таңда тілімізге әбден сіңісіп кеткені соншалық, оларды негізінен араб, парсы тілінен енгендігін біле бермейміз. Мұның өзі де тілдік тұрғыда шығыс тілдері саналатын араб, парсы сөздерінің қолданысы жазба тілде қашанда жатсынбай, барынша молынан орын алғандығын аңғартады. Қолжазбадағы діни сөздердің басым бөлігі кешегі кеңестік кезеңде қолданыстан шығып қалған болса, бүгінде руханияттың жаңа сипаттағы жаңғыруы арқылы ол сөздердің біршамасын қайта айналымға ендірілді. ХХ ғасырдың соңғы он жылдығынан бермен қарай қазақ халқы ислам дініне мейлінше көңіл аударып, оны толық игере түсуге бет бұрды. Бүгінде Ясауи мұрасын танып-білуге ұмтылыс жасауда тек діни оқу орындарында ғана емес, қалың көпшілікке ислам уағыздары түсіндіріліп келеді. Ясауи мұрасы қазақ тілінде ұсынылып, ХІХ-ХХ ғасырлардағы қолжазба түрінде сақталған нұсқалары да жариялануда. Демек, бүгінде қалың оқырман бұларды танып, ондағы діни атаулардың, суфизм терминдерінің мағыналарын дұрыс танып- білулері қажет. Сондықтан сопылық әдебиетте кездесетін кейбір араб пен парсы сөздерінің діни терминдік ұғымын түсіндіріп беруді де жөн көрдік [8, 78 б.]. «Дін – халықтың санасын улайтын у» деген концепцияны ұстанған коммунистік идеологияның қысымымен 60-70 жыл бойына айтылмай, оқылмай, ауызша да, жазбаша да (басылымдары болмай) көпшілік қауым арасына таратылмай келген. Ал бүгінде Ясауи мұрасы еркін сөз болып, кеңінен жарияланып, зерттеліп келеді. Қалың көпшілік, әсіресе жастар «Хикметтермен» жақын танысуға, түсініп оқуға бет бұрған. Сол себептен ескерткіш мәтініндегі әрбір 37 сөздің мағынасын, түп-төркінін білгісі келетіндігі даусыз. Осы зерттеу жұмысымызда діни терминдік мәндегі бірнеше арабизмді талдап көрсетуді де көздедік [8, 78 б.]. Шари‘ат – суфизмнің бірінші асуы, сатысы, бірінші асудан өту ережелерінің жинағы. Сопылық ілімді арнайы зерттеушілердің анықтауынша, бұл асуда: иман келтіру, Хақ тағаланың барлығына (бар екендігіне), бірлігіне (жалғыз екендігіне) шек келтірмеу, намаз оқу, ораза тұту, зекет беру, қажылық қылу, ғылым-білім үйрену, жамандық жасамау мақамдарын өтуге тиіс (мақам сөзі «тоқтам, тұрақ, аялдайтын мекен» дегенді білдіреді, яғни сопылық асулардан өткенде аялдайтын тұстар-шарттар). Ал қазақтың қолданысындағы шариғат – «Құранға негізделген мұсылмандық ережелер жинағы (ҚТТС, 10-т., 151-б.), яғни мұсылман діні заң-закондарының кодексі. Келесі сатының аталуы – тариқат, бұл сөз араб тіліндегі тариқ «жол» дегенннен туындаған, тариқат – «сопылық жолы». Тариқат – басты саты, мұндағы негізгі мақамдар: тәубе, пірге қол беру, Хақтан қорқу, насихат тыңдау, әділ болу. О баста тариқат «пальма ағашы» дегенді білдірген, «сопылық жолында болу» мәніндегі терминге кейін айналған. Танымның екінші сатысын игеріп болған соң, дәруіштер үшінші саты – марифатқа көшеді. Ма‘рифаттағы мақамдар: дәруіштікті (орыс ғылымында дервишизм) қабылдау, танымға жету, ахиретке дайындалу. Соңғы, төртінші саты – хақиқат, бұл араб сөзінің мағынасы «шындық», соңғы сатының мақамы: таза болу, бұйырғанға қанағат қылу, сопылық сырды сақтау. Тариқат пен хақиқат сөздерін Н.С.Лыкошин «мистикалық терминдер» деп атайды. Ясауи мен оның ізбасарларының поэзиясы тақырыбының лейтмотиві Хақты тануда аталған осы төрт сатыны өтудің қажеттігі, жолдары, беретін нәтижесі дегендерді айту болғандықтан, бұл атаулар көрсетілген мағынада жиі қолданылған: шари‘атсыз тариқаткә өтүб болмас (21 а, 4); тариқатны базарыда сауда қылған/ хақиқат дәрйасыдын гауһар алған/ ма‘рифат мата‘ыны ічгә салған (38 а, 1-3) [8, 78 б.]. |