«Ясауи» ғылыми-зерттеу орталығы п а қ ы р н а м а

33 
3) Қалып кеткен сөздер 
کنينا
یناياپ
]
ن
[
یشک
یناکروک
] 
قوي
[
روروت
] 
زجب
[
ترضح
دمحم
یفطصم
یلص
الله
هيلع
ملسو
هلآو
 
Онынг па̄йа̄ны[н] кіші көргані [йоқ] тұрұр. [Бежуз-е] х̣ад̣рат 
Мух̣аммад Мус̣тафа̄ с̣алла̄ Аллаһу ̕аләйһи уа сәллам уа а̄лиһи. 
Жоғарыда айтып өткендей, еңбекте парсы тіліне тән екі әріпті 
қоданбады дегенмен араб тілінен енген есім сөздердің арабша жазылу 
үлгісін сақтамай парсыша жазылу емлесінде жазылғандығын 
атағымыз келеді. Осы жазу үлгісі парсыша жазуға ғана емес, түркі- 
шағатай жазу үлгісіне де тән екендігін қадімше жазылған барлық 
қолжазбалардан байқауға болады. Арабшадағы жазылу үлгісінен 
парсыша, түркі-шағатайша жазылу үлгісіне өзгерген есім сөздерге 
соңғы әріпі мынадай үш әріппен аяқталған есім сөздерді келтіруге 
болады. Мысалы: 
1. а) Арабшада «ة» тамарбутамен аяқталатын ةلاسر - риса
̄ латун, 
ةباحص - с̣ах̣а̄батун, ةدهاشم - мушаһадатун сияқты сөздер қолжазбада 
парсыша, -түркі-шағатайша үлгісінде هلاسر - реса̄ле-риса̄ла, هباحص - 
с̣ах̣а̄бе-с̣ах̣а̄ба, هدهاشم - муша̄һеде-муша̄һада деп берілген. 
ә) ةعاط - т̣а̄’атун, ةماقتسا - истик̣а̄матун, ةولات - тила̄уатун секілді 
сөздер мәтінде تعاط - т̣а̄’ат, تماقتسا - истик̣а̄мат, تولات - тилауат деп 
«ة» – тамарбутамен емес ашық «ت» - тә әрпімен жазылған. 
2. Арабшада يلع - ’алий, يرصب - Бас̣рий деп соңғы «ي» - йа 
әрпінің астына қос нүкте түсіп жазылудың орнына парсыша, түркі-
шағатайша жазылған қолжазбаларда ىلع - ’ала̄, ىرصب - бас̣ра̄ деп 
арабшада «әлиф максура», яғни «а» болып оқылатын әріппен берілген. 
Алайда парсыша, түркі-шағатайша жазылу үлгісінде олар арабша оқу 
үлгісіндегідей «әлиф максура» болып емес «’алий», «Бас̣’рий» деп «йа» 
әріпі болып оқылады. 
3. ءايلوا - әулийа
̄ 'ун, ءانث - с̱әна̄'ун, ءاعد - ду’а̄'ун деп арабша жазылу 
үлгісінде соңы «ء» - һамзамен аяқталатын сөздердің көбісі 
«һамзасыз» ايلوا - әулийа, انث - сәна, اعد - ду’а̄ деп жазылады. Парсыша 
жазылу үлгісінде мұндай «һамзамен» келетін сөздер жекеше тұрғанда 

34 
болмаса сөйлем ішінде осылай «һамзасыз» жазыла берсе де қате 
болмайды. Дәл осылай арабшада соңғы әріпі һамза болып келетін 
сөздердің түркі-шағатайша жазылу үлгісінде де һамзасыз жазылуы қате 
болмаса керек-ті.
Жалпы, бұл айтылған арабша есім сөздердің дұрыс жазылу 
емлесі парсы, түркі-шағатайша жазылған қолжазба еңбектерде 
кездесетін арабша сөйлем, мәтіндердің өзінде де сақтала бермейтінін 
өте көптеп кездестіруге болады. Сонымен 
қатар 
һамзалы 
етістіктердің жіктелуі кезінде һамзаның «әлиф» үстінде емес 
«әлифтен» кейін тұратыны жиі ұшырайды. Мысалы: «تأرق» деп емес, 
«تءارق» деп жазылып жатады. Соған қарағанда орта ғасырлардағы 
қолжазбаларда жоғарыда айтылғандай сөздердің жазылу емлесі солай 
болуы мүмкін деп те топшылауға болатын сияқты. Өйткені 
зерттеушілердің 
көшілігі 
сол 
қолжазбалардың 
электронды 
нұсқаларын теру барысында қазіргі арабша сөздердің жазылу емлесі 
бойынша емес, қолжазбада қалай тұрса солай тергенді орынды 
санайды. Мұнда тағы бір айта кететін жайт, араб тілі мамандары 
әуелде бұл сөздерді қате жазылған деп қабылдауы мүмкін, ал парсы 
тілі мамандарына болса жоғарыда айтып өткеніміздей, парсы тілінде 
сөздердің осы үлгіде жазылуы қате болып есептелмеуі себепті мәтінді 
оқуда, оның электронды нұсқасын теруде қиындық тудырмайды. 
Қазіргі таңда көптеген зерттеушілер орта ғасырлық тарихқа, 
әдебиетке қатысты және діни мазмұндағы осындай рухани мұраларды 
зерттеу барысында қолжазбалардың факсимеледен бөлек араб 
әрпімен терілген электронды нұсқаларымен бірге мәтіннің латын, 
кириллицамен терілген транскрипцияларын жасауды да қолға алуда. 
Бұл өте құптарлық іс. Алайда кейбір ғалымдар мәтіндердің 
транскрипциясын жасауда бірізділіктің жоқтығын, оны бірізге түсіру 
керектігін айтады. Жалпы алғанда, біздің ұстанымымыз бойынша 
түркі-шағатайша мәтіндерді транскрипциялауды бірізге түсірудің аса 
керегі жоқ сияқты көрінеді. Себебі араб әрпімен түркі-шағатайша 
жазылған бір мәтінді әрбір түркі тектес халықтардың өкілдері өз 
тілінде тілін бұрмаламай оқи беруіне болады. Тек оған тілдік тұрғыда 
дағдылану керек. Яғни мәтінді тура әріппен-әріп оқымай контекст 

35 
бойынша тілдегі (әр түркі тілінің) дыбыс ерекшеліктеріне қарай 
оқуына болады. Мысалы, қазақ тілінде оқитындарымыз «ا»-ті тек «а» 
немесе «ә» деп қана емес «о, е, ұ, ү» дыбыстарымен де оқи беруге 
болады: ىنآ - ани емес, оны; نينا
ک - унинк емес, оның; ارك
ک - кирак 
емес, керек; т.б.
Ал ى - йа әріпін тек «й» дыбысын беретін ғана емес, «ы, і, е, а»
дыбыстарымен оқуға болады:
ليك
ید - килди емес, келді; نيدرون - 

жүктеу/скачать 7.51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: