Заңды тұлғалар өзінің қатысушыларынан бөлек салық са- лынуға жатады

2002 жылғы №-II Заң күші бар «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығында және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық Комиссиясының Қаулысымен бекітілген қаржылық қорытынды есепті дайындау және тапсыру үшін тұжырымдық негізде,табыс – есепті кезеңде активтің өсуі (артуы) немесе міндеттеменің төленуі,ал міндеттеме – бұл есепті кезеңде активтің төмендеп немесе міндеттеменің өсуі (артуы) деп көрсетілген.Әдетте,шығын шығармай көздеген табысты алу мүмкін емес.Өз кезегінде табыс алмай ,шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.

Шығынның анықтамасы меншікті ,өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды сатуға ,жұмысты орындауға ,қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға байланысты шығындарды қамтиды.Әдетте,ол ақша қаражаттары,материалды қорлар,қозғалмайтын мүліктер,құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немесе пайдалану нысанында болады.

Шаруашылықтың жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі көрсеткіштерінің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді (жұмыс,қызмет) сату шығындарымен оның өзіндік құны.

Өзіндік құнның және оның өсу деңгейі базистік және кезеңдерде негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын,тиімділік дәрежесін,еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды көрсетеді.Өзіндік құн,құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар ,сондай-ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш,өйткені бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.

Баға қоғамдық қажетті еңбек шығындарын мүмкіндігінше дәлірек көрсетуге тиісті.Бұл шығындарды тікелей өлшеуге болмайды,өйткені өзіндік құн,бұл шығындардың құралы ретінде қолданылады.

Баға белгілеуге,өзіндік құн,бағаның төменгі шегіне айналып,өдіріс резервтерін жұмылдыруда ынталандыру қызметін атқарады.Нарықтық экономика жағдайында шаруашылыққа қырсыздықты тиімді шаруашылықты жүргізу деп көрсетумен айналысып,өзін-өзі алдаудың қажеті жоқ.

Өзіндік құн,бағаның элементі және шаруашылықтың басқару құралы ретінде қызметін толық жүзеге асырады.Еңбек ұжымдары,әкімшілік,билігі жүйесінде орын алған қоймаға ғана емес ,нарққа жұмыс істеуді бастайды.Өзіндік құнның шаруашылықтың экономикалық жағдайын,бәскелестік қабілетін сипаттайды.

Өзіндік құн,негізгі экономикалық көрсеткіштер,табыс және рента белділікпен тығыз байланысты болғандықтан,ол ұжым үшін өте маңызды экономикалық ынталандыру құралы болып табылады.Өзіндік құнның өсуінің төмендеуі бюджетке төленетін төлемдерге және меншік иелеріне дивидендтерін төлеуге әсер етеді.

Шығынды дұрыс анықтау,табыстан салық алу кезінде салық алынатын табыстарын жасыруға жол берген шаруашылық жүргізуші субъектілерге айып санкциясын қолдануға кеңінен құқық берілген салық қызметкерлері даулы мәселелерді болдырмауға көмектеседі.

Аудиторлық тексеру жүргізудің тәжірибесі көрсетіп отырғандай,өндіріс шығындарының есебіне аудит жүргізілген кезде кеткен кемшіліктер мен жіберген қателктерге,бұрмалаушылықтарға талдау жасауға мүмкіндік туады:

-аяқталмаған өндірістегі еңбек ақы материалдық қорлар және тағы басқа негізсіз көлемі жоғарылатылған (төмендетілген) шығындарға;

-өндіріс шығындарына,заң актілеріне сәйкес арнайы көздердің есебіне жатқызылған негізсіз енгізілеген шығындарға;

-калькуляциялау объектісіне жатпайтын шығындарға;

-есепті кезеңнің өндіріс шығындарына негізсіз ендірілген сатылмаған тауардың қалдықиарына тасымалдау шығындарына;

-өндіріс шығындарына ендірілген негізгі емес құралдарға салынған күрделі қаржыға;

-өндірістік сипаты жоқ өзіндік құнға негізсіз ендірілген шығындарға;

-негізгі құжаттары жасалмаған және растаушы бастапқы құжаттары жоқ өзіндік құнға ендірілген шығындарға;

-құжаттары мен расталмаған материалдық емес активтердің өзіндік құнға ендірілген амортизациялану сомасына;

-жеке тұлғаларға жалға берілген негізгі құралдардың өзіндік құнға ендірілген өндірістік емес,негізгі құралдарды сақтау шығындарына.

Өндіріс шығындарының есебін аудиторлық тексеруге кіріспей тұрып,алдымен аудитордың қабылданған есеп саясатымен ,шаруашылықтың ұйымдастыру және технологиялық ерекшеліктерімен,өндіріс тұрпатымен,шығарылған өнімдердің түрлері мен пайдаланылған ресурстарымен танысуы қажет.

Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынадай мәселелерді анықтауға міндетті:

-тексеру кезеңінің басында белгіленген щығындар есебінің әдісінің тұрақтылығын,оның нормативтік құжаттарға сәйкестігін;

-есепті кезеңдер бойынша өнімнің өзіндік құнына жатқызылған шығындарын шектеудің сақталғанын;

-материалдық шығындарының өнімнің өзіндік құнына дұрыс таратылып жатқызылғандығын;

-негізгі құралдарға дұрыс тозу есептелгендігін;

-өндіріс шығындарына ендірілген материалды емес активтерге есептелген,амортизациялану сомасының дұрыстығын;

-үстеме шығындар сомасының объектілері бойынша таратылу әдістернің негізділігін.

Өнім (жұмыс,қызмет) өндіруге жұмсалған өндірістік шығындардың есебінің дұрыстығын тексерген кезде ,аудитор жылдың басында белгіленген өндіріс шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің тұрақтылығын және оның шаруашылықтың салалық және ұйымдастыру ерекшіліктеріне сәйкестігін анықтауға міндетті.

Арнайы әдебиеттерде өндіріс шығындарының есебінің әдістері мынандай топтарға сыныпталатыны белгілі:

-технологиялық үрдіске қатынасы бойынша – тапсырыстар- ға және іс-әрекеттерге;

-калькуляция объектісі бойынша – тетіктерге, бөліктерге, бұйымдарға,біртекті бұйымдар топтарына,үрдіске,іс-әрекеттер- ге,өндіріске,тапсырысқа;

-шығындарға бақылау әдісі бойынша – нормативтік әдіске және күнделікті бақылаудағы ағымдағы шығындар есебіне.

Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы және пркатикасы үшін нарықтық экономикасы дамыған Батыстағы елдерде кеңінен қолдау тапқан,әсіресе АҚШ және Германияда «Директ Костинг» жүйесі бойынша өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру тәжірибесі ерекше ықыласқа ие.Оның басты ерекшелігі сонда – бұл жүйе кезінде жоғарыда баяндалған өндіріс шығындарының есебінің әдістеріндегіге қарағанда толық өндірістік өзіндік құн есептелмей,айналым шығындарын ғана қамтитынқысқартылған (бөлшектеп) өзіндік құны есептеледі.Өндіріс көлемі өс- кенімен,өзгермейтін,тұрақты шығындармен салыстырғанда, айналымдағы шығындарды бақылауды күшейтуді талап етеді.

Сондықтан өнрістің өсуі – тұрақты шығындарын қысқартатын бастапқы резерві.Шығарылған өнімнің өсуіне қарай өнім бірлігіндегі үлесі кеми түседі.

Аудитор қолданылған өндіріс шығындарының есебінің әдістерінің негізділігін және оның өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға әсерін бағалауға міндетті.

Өнімінң өзіндік құнына шығындарының дұрыс жатқызылуын тексеру әдістері көпшілігінде өнімнің өзіндік құнын калькулияциялауға қолданылған жолдарына байланыс- ты.Яғни,толық немесе қысқартылған өзіндік құн есептеуге , сондай-ақ шығындарының топтарына да.

Бухгалтерлік есептің 7 «Тауарлы-материалдық қорларының есебі» стандартына әдістемелік нұсқауда,жоспарлау және талдау кезінде өнімнің өзіндік құнының өндірістік шығынын құрайтын мынадай топтау түрлері қолданылады:

1)шығыннның пайда болу орны бойынша (өндіріс,цех,бөлімше және тағы басқа);

2)өнімнің,жұмыстың және қызметтің түрлері бойынша;

3)шығындарын өнімнің өзіндік құнына жатқызу әдістері бойынша.

Бұл аталған топтаулармен шектеліп қалмай,жалпы әдебиеттеріндегі өндіріс шығындарының топталу тәртіптерін басшылыққа ала отырып,өндіріс шығындарын жіктеуді мынандай топтар бойынша кеңейте түсудің маңызы зор.

Жалпы әдебиеттерде өндіріс шығындарын:

-жаупкершілік орталығы бойынша;

-құрамы бойынша;

-өндіріс үрдісіндегі экономикалық рөлі бойынша;

-өндіріс көлеміне байланысты сипаттамасы бойынша;

-пайда болу кезеңі және өзіндік құнға шығысқа шығарылу немесе есепті кезеңдері бойынша;

-тиімділігі бойынша;

-шығындарының түрі бойынша топталатынын ескерсек,жоғарыдағы аталған топтаулардың жеткіліксіз екндігі байқалады.

Шығындар есебін тексерген кезде өндірістік бөлімшелер(қай цехта немесе қай учаскіде жетірілгендігін) және өндіріс түрлері (негізгі,қослқы) бойынша қаншалықты жақсы ұйымдастырылғанына көз жеткізу қажет.Өндірістік бөлімшелер және өндіріс түрлері бойынша есеп және шығындарын жинақтау бірінші кезекте шаруашылықтың өзі үшін қажетті.Өнімнің өзіндік құнын бақылауды күшейту мақсатында ресурстардың өз мақсатына орынды жұмсалуын «әрбір шығындар орталығы» бойынша бақылау қажет.

Жауапкершілік орталығы шығынның пайда болу орнымен сәйкес келмеуі де мүмкін.Егер құрлымдық бөлімшелердің жетекшілері шығынның деңгейі және жұмыстың соңғы нәтижесі үшін жауап берген жағдайда,шығынның пайда болу орнымен жауапкершілікті орпталығы сәйкес келеді.Бірақ жетекшілерінің жауапкершілік аймағы және басқару қызметінің аумағы шығынның пайда болу орны бойынша тиісті қызметтерден кең.Басшылық ету жауапкершілігі өндіріс бөлімшелеріне тарайтын болғандықтан,жауапкершілік орталығы бірнеше шығынның пайда болу орнын қамтиды.

Өнімнің (жұмыс,қызмет) өндірістік өзіндік құнын құрайтын

шығындар олардың экономикалық мағынасына сәйкес мынадай элементтер бойынша топталады:

1)материалдық шығындары;

2)еңбек ақы төлеу шығындары;

3)еңбек ақы қорынан аударылатын аударымдар;

4)негізгі құралдардың тозуы;

5)үстеме шығындары.

Бухгалтерлік есептің 7 «Тауарлы-материалдық қорлардың есебі» стандартына әдістемелік ұсынымды шығындарды топтау калькуляция баптары бойынша келтіріліп,мынадай баптарды қамтыған:

1)материалдар,қайтарылған қалдықтарын шығарып тастап;

2)еңбек ақы;

3)еңбек ақы аударымдары;

4)үстеме шығындары.

Аталған шығындар баптары өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын негізгі көрсеткіш болғандықтан,оларға жеке-жеке тоқталуды талап етеді.

Материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс жатқызылғандығын тексерген кезде,аудитордың мынадай мәселелерге назар аударуын талап етеді:

-өнімінің (жұмыс,қызмет) өзіндік құнына енетін шикізаттың және материалдардың дұрыс бағаланғандығына;

-шаруашылықта қабылданған есеп саясатына байланысты бухгалтерлік есепте материалдарды сатып алу және дайындау операцияларының дұрыс көрсетілгендігіне;

-өндіріске пайдаланылған,материалдарға ешқандай қатынасы жоқ шығындардың өзіндік құнға шығысқа шығарылған фактілердің орын алмағандығына,сондай-ақ өндіріс шоттарына ҚҚС құнын шығысқа шығарған жағдайына;

-цехтарға,учаскілерге және тағы басқа босатылған,бірақ нақты өндіріске жұмсалмаған шикізаттардың,материалдардың құнын өнімнің (жұмыс,қызмет) өзіндік құнына ендіру фактілерінің орын алмағандығына;

-құрылыс,жөндеу (амортизацияға бөлуді қоса) кезінде бөлінбеген табысқа немесе басқа да қаржыландыру көздеріне шығысқа шығарылғандығына;

-әлеуметтік-мәдени бағыттағы объектілерді сақтауға жұмсаған материалдардың құны негізгі қызмет шығындарына жатқызылған жағдайлардың орын алмағандығына.Басқа шаруашылықтарға көмек көрсету мақсатында орындалған шығындар осындай тәртіп бойынша көрсетілгендігіне;

-техникалық жағдайының және өнім өндіру технологиясының деңгейіне сәйкес шикізат және материалдарды жұмсау нормасының дұрыс белгіленгендігіне;

-қайтарылған қалдықтарының дұрыс бағаланып,шығысқа шығарылғандығына;

-өнімнің өзіндік құнына,ендірілген делдалдық қызметі қоса,тауар биржаларының қызметін төлеу,делдалдық және сыртқы экономокалық комиссиондық сыйақы төлеу шығындарының негізділігіне;

-өнімнің (жұмыс,қызмет) өзіндік құнына ,қоймадағы және өндірістегі кем шыққан құндылықтардың құнының,кінәлі адамдары дәлеледенбеген немесе оны қараудан сот органдары бас тартқан жағдайда шығысқа шығарылуының заңдылығына;

-шаруашылықтың материалды құндылықтармен бірге сатып алынған сыйымдылықтар және құндақтау,орау материалдарының еспете дұрыс көрсетілуіне.Бұндай кезде егер ссыйымдылықтың құны материалдардың бағасына енсе,онда материалдардың нақты өзіндік құнын,сыйымдылықтың құнын,мүмкін болған жағдайда оларды пайдалану және сату бағасына (оларды жөндеу және басқа да материалдарға қатыстышығындарын ескеріп) кемітудің қажет екендігін есте сақтауы қажет.Егер сатып алушылар,сыйымдылықтардың құны материалдық ресурстардың бағасынан жоғары бағаланып төленсе,онда материалдық құндылықтардың сатып алу шығындарына сыйымдылықтардың құнын олардың мүмкін болған пайдалану бағасы шығарылып тасталыпендірілгендігіне:

-табиғи кему норасының негізінде кем шыққан және жоғалған материалдардың құнының дұрыс шығысқа шығарылғандығына;

-материалдық ресурстардың нақты өзіндік құнының,олардың есептік бағасы бойынша шығысқа шығарылған құнынан ауытқудың негізділігіне.

Жоғарыда баяндалған материалды шығындарымен қатар өзіндік құнның едәуір бөлігін,кейбір материалдық өндіріс салаларында барлық өндіріс шығындарының 1/3 жуығын еңбек ақы төлеу шығындары алады.Сондықтан өзіндік құнға шығынның бұл түрінің дұрыс жатқызылуына аудитордың баса назар аударуы қажет.Өнімнің өзінідік құнына еңбек ақы төлеу шығындарын,материалдар шығындары сияқты,яғни пайда бөлу орны бойынша көрсетілетінін ескеруі қажет.

«Еңбек ақы төлеу» бабына шаруашылықтың негізгі өндіріс жұмыскерлеріне есептелген еңбек ақы ,өндірістік нәтижелері үшін жұмысшы,қызметкерлерге сыйақы,ынталандыру және есесі қайтарылып,орны толтырылатын төлемдерін қоса,шығындары сондай-ақ ұйымның штатында тұрмайтын негізгі төлеу шығындары көрсетіледі.

Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын зерттей отырып,анықұталған тиісті құжаттары бойынша мерзімді еңбек ақыға,кесімді нарыққа,тарифтік қойылымға,лауазымдық мөлшерлі ақыға қарай есептелініп,нақты орындалған жұмыс үшін төленген еңбек ақы субъектіде қабылданған еңбек ақы төлеу нысанына және жүйесіне сәйкес толық сомада,ал есесі қайтарылып,нормада өзіндік құнға ендірілетінін назарынан тыс қалдырмауы қажет.

Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын тексерген кезде,оның құрамына,сонымен қатар натуралды төлем ретінде берілген өнімдердің құндарының жұмыскердің кейбір категорияларына тегін берілетін заттардың(арнайы киімдер,әскери киімдер)құны,еңбекті реттеуге байланысты төлемдер(аудандық коэффициенттер,сондай-ақ шөлді,сусыз және биік таулы жерлердегі табиғат,ауа райы жағдайы ауыр аудандарда үздіксіз жұмыс стажы үшін коффициент бойынша қосымша ақы және жалақы төлемдері)енетінін естен шығармауы қажет.

Аудитордың еңбек туралы заң актілерінде қаралған өндірісте және басқадай жұмыс істемеген (шықпаған)уақытына төленуге тиісті төлемдерді мұқият зерттеп тексеруі қажет.Бұл шығындардың елеулі үлесін жасөспірімдер үшін жеңілдетілген сағаттарға,аналардаң балаларын тамақтандыруға байланысты жұмысындағы үзіліске,мемлекеттік міндетті орындаған уақыты үшін және тағы басқа төлемдер,сіңірген еңбек стажы үшін төленген сыйақы ,кезекті және қосымша демалыстардың төлемдері құрайды.

Тексерген кезде есепті жылыдың өндіріс шығындарына , жұмыскерлердің демалысын төлеу шығындарының (олардан аударымдарды қоса)ендірілуінің негізділігіне назар аударылуы қажет.Жұмыскерлердің кезекті демалысқа жылдық кесте бойынша бірқалапты шыққан кезінде демалысты төлеуге жұмсалған нақты шығыны өнімнің өзіндік құнына,оның пайда болуына қарай шығарылады.егер кезекті демалыс жыл бойы өндірістің маусымдық сипатына байланысты бірқалыпты берілмесе немесе бір мезгілде жұмыскерлердің көпшілігі шыққан жағдайда жоспардағы еңбек ақы төлеу сомасына есептелетін пайызына қарай,шаруашылыққа демелыс ақы төлеуге резерв жасау тиімді.Шаруашылықтың таңдаған демалыс ақы төлеу тәртіптері есеп саясатында көрсетіліп,өзгертілмеуге тиісіт.

Егер шаруашылықтың алада тұрған кезекті және қосымша демалысқа,сіңірген еңбек стажына,сыйақы төлеу шығындарына резерв жасаса,онда 685 «Жұмыскелердің демалыстары бойынша есептелінген борыштар» шоты бойынша операцияларының негізділігі анықталады.

Демалысты төлеуге есептелген шығындар есепті айдың еңбек ақы төлеу қорына есепті айдағы демалыс күніне тиісті сомада ғана ендірілетінін естен шығармаған абзал.Егер демалыс кезеңінің бөлігі келесі айға өтсе,жұмыккерге осы күндері үшін төленген сома,берілген аванс ретінде (681 шотының дебетінде) өндіріс шығындарына тек қана келесі айда шығысқа шығарылады.

Өнімнің өзіндік құнына жататын еңбек шығындарын тексерген кезде аудитор өнімнің (жұмыс,қызмет)өзіндік құнына енбейтін жұмыскерлерге төленген ақшалай және натуралды түрдегі төлемдердің тізіміне ерекше назар аударуы қажет.Мысалы,өнімнің өзіндік құнына,өнімдер (жұмыс,қызмет) жұмыкерлерге босатылған немесе қосалқы шаруашылықтың сол ұйымның қоғамдық тамақтандыру орындарына босатқан,сондай-ақ емделуге және демалуға,саяхаттау жолдамаларының бағасының айырмасы енбейді.

Өзіндік құнға бөлінбеген табысты және басқа да мақсатты түсімдердің есебінен,шаруашылықтың жұмыскерлерінің, акционерлерінің тұтынуына бағытталаған мынадай төлемдер енбейді:акциялар,облигациялар және шаруашылықтың мүлкіне жұмыскерлерінінің басқа да үлестері бойынша дивидендтер ,пайыздар және басқа да табыстар;материалдық көмек өндіріс көрсеткіштеріне байланысты емес сыйақы(кіршіксіз көп жылдық қызметі және еңбегі,мерейлі күндерге байланысты және басқа да осындай жағдайлар үшін),жұмыскерлерге ұжымдық шарт бойынша қосымша берілген демалыстарын төлеу;бағаның өсуіне,зейнет ақыға үстеме,есесі қайтарылатын көлемнен жоғары жүргізілетін асханада тамақтың құнының қымбаттауына байланысты,есесі қайтарыатын төлемдер,көпшілік пайдалынатын көлік пен жұмысқа қатынауды төлеу және басқа да тікелей еңбек ақы төлеумен байланысты емес төлемдер.

Аудитор есептелген еңбек ақы қоры мен тығыз байланысты әлеуметтік салыққа аудару опрацияларына баса назар аударып,олардың негізділігіне көз жеткізуге тиісті.Салық кодексінде қаралған салық алынатынбазаның дұрыс анықталғандығын,қаржыландыру көздеріне қарамастан тиісті салықтарды ұстанғанға дейін есептелгендігін,заңды тұлғалардың әлеуметтік салық есептейтін төлем түрлерінің дұрыс белгіленгендігін анықтауға тиісті.Сондай-ақ,салық алынатын базасы анықталған әлеуметтік салық есептеуге тиісті заңды және жеке тұлғалардың шеңберінің анықталып,олардың тұрған жергілікті орындары бойынша салықты төлеуі жүзеге асырылғандығына көз жеткізу қажет.

Өнімнің өзіндік құнына тарату жолымен ендірілетін өндірістік кешенді шығындар жиынтығы «Үстеме шығындар» бабы.Аудитор бұл бапта жинақталған шығындарды мұқият зерттеп,олардың әрбір нақты өнімнің түрлерінің өзіндік құнына таратылу әдістерінің негізділігін анықтауға міндетті.

Негізгі және қосалқы өндіріс,сондай-ақ өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттардың үстеме шығындарының ақпараттарын жинақтау үшін 93 «Үстеме шығындар» бөлімінің шоттары қаралған.

Аудитор бұл бөлімшенің шоттарында шаруашылық операцияларының дұрыс жинақталып көрсетілгендігіне және олардың негізділігіне,таратылу тәртіптерінің ақталғандығына тексеру жүргізеді.

Аудитор,сонымен қатар кезеңдік шығындарға мұқият тексеру жүргізіп,олардың өнімнің (жұмыс,қызмет) өзіндік құнына таратылмағандығын анықтайды.кезеңдік шығындардың ақпараттарын жинақтау үшін б ухгалтерлік есеп шоттарныда 811 «Тауарды (жұмыс,қызмет) сату бойынша шығындары»,821 «Жалпы және әкімшілік шығындары»,831 «Пайыздар бойынша шығындары» шоттары қаралған.

Бұл шығындар өнім өндіру шығынарынан айырмашылығы өндірістің көлеміне байланысты емес және нақты сатылғанөнімнің көлемінің негізінде емес,уақыт кезеңдері бойынша есептеген орынды.

Шаруашылық,кезеңдік шығындары,тіпті белгілі бір кезңнің ішінде өнім өндірмеген ,қызмет көрсетпеген жағдайдың өзінде де шегеді.Оларды есепте және қорытынды есепте көрсетілу жағынан қарайтын болсақ,кезеңдік шығындарың өндірістік өзіндік құнынан негізгі өзгешілігі сол – кезеңдік шығындар,тауарлы-материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды.Нарықық экономика жағдайында оларды көрсетудің бұндай жолы абайлау сәйкестік қағидалармен байланысты.

Кезеңдік шығындар бұл қорытынды есептің қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы көрсеткіші болса,өндіріс шығындарының көрсеткіштері алдымен тауарлы-материалдық қорлардың қлдықтарына ендіріліп,баланста шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың активінің бөлігі ретінде көрсетіліп,содан кейін ғана қорытынды есептің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесінің көрсеткішіне айналады.

Кезеңдік шығындар келесі кезеңдердің сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына көшірілмей,сол жұмсалған есепті кезеңгі ғана шығысқа шығарылады.

Бұл мәселелердің шаруашылық жүргізуші шарушылықтың баға саясатында негізді шешім қабылдау үшін маңызы өте зор.

Жалпы және әкімшілік шығындар – бұл өндірісті басқаруға және ұйымдастыруға байланысты шығындар.

Пайыздарын төлеу шығындарына жататындар:

-банк несиелері бойынша сыйақы төлемі;

-жабдықтаушылардың несиелері бойынша сыйақы төлемі;

-жалпы мүіктер,шығарылған құнды қағаздар және басқалары бойынша пайыздарын төлеу бойынша шығындары.

Бұл шығындар 831 «Сыйақылар бойынша шығындар» шотында көрсетіледі.Бұл шоттың дебетінде 68 «Басқа да несиелік борыштаржәне есептеулер» бөлімшесінің 684 «Төленуге тиісті сыйақылар» шотымен корреспонденцияда пайыздарынтөлеу шығындары көрсетіледі,ал жылдың соңында 571 «Жиынтық табыс(зиян)» шотының дебетіне оларды шығысқа шығарады.

Аудитор пайыздары бойынша шығындарды төлеуге байланысты шаруашылық операцияларының корреспонденцияла- рының дұрыс берілгендігін,пайыздарын есептеу, төлеу тіртіптерінің сақталғандығын,сонымен қатар Бас кітаптің мәліметтерінің 831 «Сыйақылар бойынша шығындар» шотының кредиті бойынша есеп регистрларындағы мәліметтерімен сәйкестігін тексеруге тиісті.

Аудитордан тауарларды(жұмыс,қызмет) сатуға байланысты шығындарын тексеруге баса баса назар аударуды талап етеді.Аудитор тауарларды (жұмыс,қызмет) сатуға байланысты туындаған шығындардың құрамымен танысып,олардың шартта қаралған сатылған өнімнің өзіндік құнына енетін есесі қайтарылатын және есесі қайтарылмайтын шығындарының негізділігіне олардың құрамының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуге тиісті.Аудитор тексеру барысында тауарларды (жұмыс,қызмет) сату шығындарының құрамына назар аударуы қажет:

-сату (сауда) бөлімдерінің жұмыскерлерінің еңбек ақысына;одан аударылатын аударымдарға,өнімді сақтандыру,іссапар шығындарына,есептелген тозу сомаларына,өнімді орау,ыдыстарға салу,арту,жөнелту пункттеріне дейін жүкті жеткізу шығындарына,сату және басқа да делдалдық қызмет көрсететін ұйымдарға төленетін комиссиондық төлемдерге,коммуналдық қызметтерге, тауарларды сату және оларды сақтайтын орындарды жалдау шығындарына;

-сауда каналдарын,тауарлардың өтімділігін зерттеу және басқа да маркетинг шығындарына,жарнама құралдарын шығару және орналастыру,көрмелерге,жәрмеңкелерге қатысу шығындарына,шартта қаралған тармаққа сәйкес берілген тауар үлгілерінің құнына,сатып алушылармен келісім және басқа да осы сияқты шығындарына.

Өнімді сатуға жұмсалған шығындарды баптары бойынша аналитикалық есептері өнімді сатуға жасалған шығындары есебінің тізімдемесінде немесе машинажазбаларда субъект бекіткен баптар бойынша жүргізіліп,есеп регистрларында жинақталған мәліметтерінің 811 «Тауарларды сату шығындарын тексеруді есепті жылы орын алған басқа да активтерді сатуға байланысты шығындардың операцияларын тексерумен жалғастырады.Ондай операциялардың қатарына материалдық емес активтерді,негізгі құралдарды,құнды қағаздарды,сатуға және бағамдық айырмаларға байланысты негізгі емес қызметтерді сату шығындары жатады.

Негізгі емес қызметтерді сату шығындарының ақпараттарын жинақтау үшін бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарында 84 «Материалдық емес қызметтер бойынша шығындар» бөлімшесінің 841 «Материалдық емес активтерді сату бойынша шығындар»,842 «Негізгі құралдарды сату бойынша шығындар»,843 «Бағалы қағаздарды сату бойынша шығындар»,844 «Бағамдық айырмашылық бойынша шығындар» және 845 «Басқалары» синтетикалық шоттары қаралған.Аудитор 84 «Негізгі емес қызметтер бойынша шығындар» бөлімшесінде қаралған шоттарында жазылған шаруашылық операцияларының аналитикалық есептерінің дұрыс жүргізіліп,есеп регистрларында жинақталған мәліметтерінің Бас кітаптың және баланстың көрсеткіштерімен сәйкестігін салыстырып тексереді.

Аудитор шығындардың есебін тексеруді шаруашылықтың табыс салық бойынша шығындарын тексерумен сабақтай отырып,олардың туындау себептерін орындалу тәртіптерінің сақталғандығына назар аударады.Заңды тұлғалардың есепті кезеңдегі табыс салығына байланысты шығындарының бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарында қаралған 851 «Корпоративтік табыс салық бойынша шығындар» шотында ақпараттардың жинақталып,олардың есеп регистрларындағы көрсеткіштерімен Бас кікітаптағы және баланстағы көрсеткіштерімен сәйкестігін салыстырып тексереді.Есепті жылда септелген ағымдағы табыс салық шығындары және мерзімінде бюджетке төленбей,кейінге қалдырылған табыс салық шығындары 631 «Төленуге тиісті корпоративтік табыс салық» және 851 «Корпоративтік табыс салық бойынша шығындары» шотының дебетінде таза табыс септелген кезде есептелген табыс салық сомаларына реттеулер енгізіліп көрсетіледі.Ал шоттың кредитінде салыққа төлем бойынша үнемделген сомасы таза табыс есептелгеннен кейінгі реттеулердің нәтижесін қоса,632 «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салық» шотымен корреспонденцияда көрсетеді.

Шаруашылықтың таза табысына төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан,сондай-ақ басқа ұйымдарға үлестік қатысудан шеккен зияны кері әсерін тигізеді.

Бухгалтерлік есептің №3 стандартында төтенше жағдайлар деп заңды тұлғаның қызметінің әдеттегі қалпының ауытқуына әкеліп соқтырған оқиғаларды немесе операцияларды үнемі жиі немесе тұрақты қайталанбайды(қар көшкіні,сел жүру,жер сілкіну,құрғақшылық сияқты табиғы құбылыстар және өрт,соғыс тағы сол сияқты оқиғалар).

Тоқтатылған операциялар деп шаруашылықтың жеке бағыттары болып саналатын филиалдарын сатуды немесе жоюды айтамыз.

Төтенше жағдайлар мен тоқтатылған операциялардың қозғалысының операцияларының ақпараттарын жинақтау үшін бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарында 86 «Төтенше жағдайлардың және операциялардың тоқталуынан болған табыстар(зияндар)» бөлімшесінің,861«Табиғи апаттардан болатын есесі қайтарылмайтын шығындар»,862 «Табиғи апаттардан болатын табыстар(зияндар)»,863 Тоқтатылған операциялардан болатын табыстар(зияндар)» және 864 «Басқалары» синтетикалық шоттары қаралған.

Аудитор табиғат апаттарының салдарынан шаруашылықтың шеккен зияндарын заңды тұлғаның мүлкін,кәсіпкерлік қаупін(тәуекелділігін) және басқаларын сақтандыруға шарт жасалғанын және жасалып,бірақ сақтандыру шартының барлық талаптарын орындамаған жағдайда пайда болған зияндардың тиісті шоттарға жазылу тәртіптерінің сақталғандығын және олардың құрамын анықтайды.

Бухгалтерлік есептің №3 стандартында тоқтатылған операцияларды есепке алуға байланысты мынадай түсініктеме берілген.Тоқтатылған операциялардың нәтижелері әдеттегі қызметтен алынған табыстың немесе келген залалды айқындау кезінде енгізіледі.Ұйымның әдеттегі қызметінен өзгеше оқиғалардың салдарынан тоқтатылған операцияларды және бұл оқиғалар қайталанылады деп күтілмейтін жағдайлар бұған қосылмайды.Мұндай жағдайда тоқтатылған операциялардан алынған табыс немесе залал төтенше жағдайлардан туындаған табыс немесе залал ретінде қарастырылады.

Әрбір төтенше жағдайдың нәтижесінде тоқтатылған операциялардың мазмұны және сомасы түсініктеме жазуларымен ашылуы қажет.

Әрбір тоқтатылған операциялардан келген зиянға жазылған түсініктемеде мынадай мәселелер жинақталып ашылып көрсетілуі керек:

-тоқтатылған операциялардың мәнісі;

-қаржылық қорытынды есепті әзірлеу мақсатында құрамына операция енгізілетін салалық құрылымдар мен жағрафиялық аудандар;

-есептің мақсатында операцияның нақты тоқтатылу уақыты;

-тоқталу тәсілі(сату,тарату,жою және тағы басқа);

-тоқтатылған операциялардан келген зиян;

-есепті кезеңдегі келген зиян және осының алдындағы әрбір есепті кезеңдердегі құрылымдық бөлімшелердің тиісті сомаларымен бірге.

Жалпы табыс - өнім (жұмыс,қызмет) сатудың қаржылық нәтижесі болып табылып,өнім(жұмыс,қызмет) сатудан табыспен,негізгі өндірістің нәтижесінде сатылған өнімнің (жұмыс,қызмет)өзіндік құнының арасындағы айырмасы ретінде анықталады.

Негізгі қызметтен түсетін табыс жалпы табыс сомасынан жалпы және әкімшілік шығындардың,пайыздарын төлеу шығындарын және сату бойынша шығындарын шығарып тастау жолымен анықталады.

Шоттардың типтік жоспары бойынша сатылған өнімнің (жұмыс,қызмет) өзіндік құнының және негізгі қызметтен табыстың есебінің әдістемесі шаруашылықтың толық құнын,өзіндік құнын есептеуге міндетті емес шектеуін көрсетсе,яғни өндірістік шығындар есебінің әдісін қолданудың негізінде «директ костинг» жүйесі бойынша,оның негізінде өндірістің көлеміне қатынасы бойынша шығындарын тұрақты және айнымалы деп жіктеу жатыр.Бұл жүйенің басты ерекшелігі - өнімнің өзіндік құны,тек қана айнымалы шығындардың бөлігінде көрсетіліп және жоспарланады,яғни өнімнің толық өзіндік құнын калькуляциялаудың шектеулі әдісі қолданылады.Тұрақты шығындарға жалпы табыстың көлемін кемітетін кезеңдік шығындар жатады.

Негізгі емес қызметтен түсетін табыс,өнім өндіру және сату операцияларына тікелей байланысты емес.Ол мынандай қызмет түрлерінен жинақталатын табыстарды қамтиды:

1)материалды емес активтерді сатудан табыс(721 шоты);

2)негізгі құралдарды сатудан табыс(722 шоты);

3)құнды қағаздарды сатудан табыс (723 шоты);

4)акциялардың дивиденд және сыйақы түріндегі табыстар(724);

5)бағамдық айырымнан табыстар(725);

6)атқарушы үкімет органдарының субсидиялары(726);

7)басқа да (727);

727 шотта қарыздарын шығысқатшығарудан,алынған мүліктерден табыстар ,тауарлы-материалды құндылықтарды,ма-

Териалды емес активтерді және негізгі құралдарды түгендеуден алынған табыстар.Есепті жылы анықталған өткен жылдар табыстары роялти және өнім(жұмыс,қызмет) өндірумен және оны сатумен тікелей байланысты емес операциялардан басқа да табыстар.

Негізгі және негізгі емес қызметтен табыс деп Қазақстан Республикасының Салық заңнамсы баптарының талаптарына сәйкес салық салық алынуға тиісті жиынтық табысты айтады.

Сондықтан қаржылық қорытынды есепте табысты сипаттайтын көрсеткіші салық алынғанға дейінгі және салық алынғаннан кейінгі табыс деп келтірілген.Одан басқа да төтенше жағдайлардан алынатын табыстың көлемі,сонымен қатар басқа ұйымдарға үлестік қатынастан табыста көрсетілген.Әрбір төтенше жағдайдың мазмұны және сомасы түсініктеме жазуда ашылуға тиісті.

Аудитор түсініктеме жазудағы баяндалған бұл ашуды мұқият зерттеп тексеруге міндетті.Табыстың қорытынды көрсеткіші әдеттегі қызметтен және төтенше жағдайлардың табыстарының сомасынан тұратын таза табыс болып табылады.

Таза табыстың көлемін 561 «Есепті жылғы бөлінбеген табыс(жабылмаған зиян)» шотына көшірілетін,571 «Жиынтық табыс(зиян)» шотының дебетіндегі және кредитіндегі айналымын салыстыру жолымен анықтауға болады.

Аудитор 571 «Жиынтық табыс(зиян)» шотының дебетіндегі және кредитіндегі айналымын салыстыру жолымен анықтауға болады.Аудитор 571 «Жиынтық табыс(зиян)» шотының мәліметін Бас кітаппен және бұл шоттың кредиті бойынша,журнал-ордер №14 салыстырып,шаруашылықтың таза табысының дұрыс құрылуына және оны шаруашылықтың қалай пайдаланғанын тексеруге міндетті.

Мыналар:

2)құрылысқа және негізгі қаражаттарды,материалдық емес активтерді сатып алуға арналған шығыстар мен салық төлеу- шінің жылдық жиынтық табыс алуына қатысты емес күрделі сипаттағы басқа да шығыстары;

3)мемлекеттік бюджетке енгізуге жататын ( енгізілген ) айыппұлдар мен өсімпұлдар;

4)шегерімдерге жатқызудың Салық заңнамасымен белгілен- ген нормасынан асып түсетін жылдық жиынтық табыс алуға байланысты шығыстар;

5)Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық акті- лерінде белгіленген нормадан артық төленуге тиіс (төленген) бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасы;

6)кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын объектілерді салу,пайдалану мен күтіп-ұстау жөніндегі шығыстар;

7)салық төлеушінің өтеусіз негізде берген мүлкінің , орындаған жұмыстаның ,көрсеткен қызметтерінің құны;

8)қызметін өнімді бөлу жөніндегі келісім-шарт бойынша жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушы қосымша төлеген төлем сомасы шегерімге жатпайды.