Қ ұрастырушы: ф.ғ. к, доцент Қадырова Б. М

Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулардың; әдістемелік ұсыныстардың; әдістемелік нұсқаулардың титул парағы

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/40

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Павлодар

Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқауларды; әдістемелік ұсыныстарды; әдістемелік нұсқауларды бекіту парағы			Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/41
		БЕКІТЕМІН ОІ жөніндегі проректор __________ Пфейфер Н.Э. 20__ж. «___»____________

Филология, журналистика және өнер кафедрасы

«Қазіргі қазақ тілі» пәні бойынша 050207, 5В020700 «Аударма ісі» мамандығының студенттеріне арналған

Пәнді оқыту бойынша әдістемелік нұсқау

2010ж. «16»_тамыз, №1 Хаттама

Филология, журналистика және өнер факультетінің ОӘК мақұлданды

2010ж. «23»_тамыз, №1 Хаттама

ОӘК төрағасы _______________ Жұманқұлова Е.Н. 2010ж. «23» тамыз

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды

20__ж. «___»______________ №____ Хаттама

Курс бойынша қамтылатын тақырыптар

• 
  Қазақ тілінің лексикалық құрамын тілдік тегіне қарай талдау.
  
• 
  Қазақ тілінің лексикалық құрамын әлеуметтік-диалектілік құрамына қарай талдау.
  
• 
  Қазақтың дәстүрлі тұрмыстық мәдениетіне қатысты сөздердің семантикалық өрісі.
  
• 
  Қазақ-орыс тілдерінің өзара қарым-қатынасы.
  
• 
  Қазақ-монғол тілдерінің өзара байланысы.
  
• 
  Қазақ тіліндегі арабизмдер.
  

1. 
   Ахметов Ә., Жүнісбекова Қ., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1995.
   

3. Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, 1975.

4. 
   Болғанбайұлы Ә., Ғ. Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1997.
   

Сөздің көп мағыналығы.

Синоним, омоним, антонимдер.

Табу мен эвфемизмдер.

• 
  Қазақ тіліндегі арабизмдер.
  

1.Ахметов Ә., Жүнісбекова Қ., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1995.

2. А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.

3. Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, 1975.

4. 
   Болғанбайұлы Ә., Ғ. Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1997.
   

• 
  Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулер.
  
• 
  Қазақ тіліндегі этнографиялық тұрақты тіркестер.
  
• 
  Қазақ тіліндегі антоним фразеологизмдердің танымдық негізі.
  
• 
  Зоофразеологизмдердің образдық-фондық негізі.
  
• 
  Фразеологизмдерді құрылымдық-типологиялық тұрғыдан топтастыру мәселесі.
  

1. 
   Ахметов Ә., Жүнісбекова Қ., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1995.
   

3. Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, 1975.

4. 
   Болғанбайұлы Ә., Ғ. Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1997.
   

• 
  Теориялық лексикография;
  
• 
  Тәжірибелік лексикография;
  
• 
  Жеке сөздіктерге жасалған жанрлық-типологиялық жіктемелер (В.Виноградов, С.И.Ожегов, Ю.Н.Караулов, В.В.Морковкин еңбектері бойынша).
  
• 
  Сөздіктердің өзіне тән белгілері.
  
• 
  Түсіндірме сөздіктің жалпы тіл білімінде зерттелуі.
  
• 
  Түсіндірме сөздіктегі сөздік мақалаға берілген анықтамаларға талдау.
  
• 
  Орфографиялық, орфоэпиялық сөздіктердің құрамы мен құрылымы.
  
• 
  Орфографиялық сөздіктегі негізгі емле ережелері туралы.
  
• 
  Лексикографиядағы норма және нормативтік мәселесі.
  

1. Ахметов Ә., Жүнісбекова Қ., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1995.

2. А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.

2. 
   Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, 1975.
   
3. 
   Болғанбайұлы Ә., Ғ. Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1997.
   
4. 
   Қ.Есенов. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы, 1995.
   
5. 
   Ф.Мұсабекова. Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы. Алматы, 1991.
   

Грамматикалық ұғымдар (грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық)

1. 
   Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
2. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
3. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Этнолингвистиканың зерттелуі, сөз этимологиясын ашудағы рөлі мен маңызы. Қазақ танымының әдет-ғұрып, салт-сана, дәстүрінің тілдегі көрінісі болып саналатын атаулардың тарихи мәні.

Орта ғасыр ескерткіштеріндегі араб-парсы сөздері. Монғол тілінен енген кірме сөздер. Орыс тілінен енген кірме сөздер мен олардың кезеңдік сипаты, зерттелуі. Орыс тіліндегі түркі сөздері. Кірме сөздердің мағыналық дамуы мен тілді байытудағы рөлі, кіру қажеттілігі.

Диалекті сөздердің тарихи сипаты, лексикалық ерекшеліктердің сөз мағынасының дамуын көрсетуі.

Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі толық мағыналы сөздер мен қазіргі қазақ тіліндегі көнерген сөздер арасындағы сабақтастық қолданылу сипаты.

Қазіргі лексикографияның тарихы. «Дивани луғат-ит түрк», «Кодекс Куманикус», т.б. сөздіктерінің мәні мен маңызы. ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. Шыға бастаған глоссарийлер мен сөздіктер. Г.Ю.Клапрот, Е.Бунин, Т.Бокин, И.Ильминский, И.Лаптев, Ж.Кушербаев, т.б. сөздіктері туралы. Жасалу мақсаты, практикалық мәні, құрлысы.

1. 
   Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка –А. 1997.
   
2. 
   Жұбанов Х.Исследования по казахскому языку. – А., 1966.
   
3. 
   Историческое развитие лексики тюркских языков. –М. 1961.
   
4. 
   Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті (хрестоматия). – А., 2006.
   
5. 
   Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. –А., 1966.
   
6. 
   Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері.- А., 1988.
   
7. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Тарихи морфологияның зерттеу нысаны, мақсаты, мәні. Зерттеу тарихы. Сөз-лингвистикалық зерттеудің негізгі нысаны. Лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның тарихи қарым-қатынасы, даму сипаты, қазақ тілінің грамматикалық құрылымы, дамуы. Тіл дамуындағы заңдылықтардың, сөздің морфологиялық құрамына тигізетін әсері.

Морфологиялық құрылыстың дамуында ұшырасатын тілдік процестер, олардың сөздің морфологиялық құрамына әсері.

Байырғы түркі сөздерінің бір буындылығы жайлы мәселе, ол туралы пікірлер. Алғашқы түбірдің сипаты туралы мәселе. «Жайылыңқы түбірлер» сөздің буын соңының ұзарып, күрделенуі түркі тілдерінң құрылымдық ерекшелігі. Түбірлердің синкретизмі жайлы мәселе. Синкретизм – қазіргі тілдегі омонимдес түбірлердің едәуір бөлігінің қалыптасуын тарихи тұрғыдан түсіндірудің негізі. Дмитриев түбірлердің грамматикалық дамуының үш кезеңі туралы.

1. 
   Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка –А. 1997.
   
2. 
   Жұбанов Х.Исследования по казахскому языку. – А., 1966.
   
3. 
   Қайдаров А.Структура односложных корней и основ в казхском языке –А., 1986.
   
4. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   

Зат есім. Жалпы есімдердің жасалуының қалыптасқан түрлері. Ономастикалық, топонимикалық атаулар – тілдің басынан өткен тарихи жағдайлар.

Септеу категориясының дамуы. Ескі түркі, орта түркі тілдеріндегі септіктер жүйесі, ол дәуірлерлегі түркі тілінде септіктердің сан жағынан молдығы. Септік жүйесінің дамуында байқалатын ерекшеліктер. А) бірнеше тұлғаға тән грамматикалық мәндердің бір тұлғаға шоғырлануы, ә) септік тұлғалары варианттарының азаюы, б) септік жалғауының әрқайсысының грамматикалық мәні мен қызметінң саралануы. Септеудің екі түрі (тәуелді, жай септеу).

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
2. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Сын, сапаны білдірудің лексикалық, грамматикалық тәсілдерінің қалыптасуы. Аффиксация. Негізгі сын есімдер.сын есім жасайтын аффикстер. Есім түбірден сын есім жасайтын аффикстер. Етістіктен сын есім жасайтын аффикстер. Сын есімдердің дамуындағы адъективация мен трансформация. Шырай формалары.

1. 
   Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
2. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
3. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Тіліміздегі сан, санақ, мөлшер жайлы ұғымды білдіретін сөздер бірнеше түрлі және олар құрамы жағынан әр түрлі екендігі. Сан есімдердің қалыптасу тарихы. Түрлері.

1. 
   Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
2. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
3. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Есімдіктердің генезистік бірлігі. Жіктеу есімдіктері. Сілтеу есімдіктері. Сұрау есімдіктері. өздік есімдігі.

1. 
   Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
2. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
3. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Етістіктің дербес грамматикалық топ ретінде жіктелу тарихы. Түбір етістіктің тұлғалық және мағыналық дамуы. Зат есім мен етістіктің генетикалық тектестігі. Көне түркі тілдеріндегі етістік жүйесі мен ерекшелігі. М.Қашқари еңбегіндегі бір буынды түбірлер мен негіздердің көрінісі., грамматикалық құрылымы. Қазіргі қазақ тілімен салыстыру. Күрделі етістік. Тарихы, номинативтілігі. Салт және сабақты етістіктер. Орхон-Енисей жазбаларындағы болымды-болымсыздық мағынаның көрінісі.

Етістіктің грамматикалық және функциялық категориялары. Қимыл есім тұлғаларының даму жүйесі. Есімше мен көсемше тарихы. Рай тұлғаларының тарихы. Шақ тұлғаларының тарихы. Етіс тұлғаларының грамматикалық және мағыналық құрылысы. М.Қашқари етіс туралы. Етістіктің қызметі.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. 
   Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
2. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
3. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Үстеу. Негізгі белгілері, сипаты, ерекшелігі. Үстеудің сөз табы ретіндегі қалыптасу жолы. Үстеу-екіншілік атау. Негізгі үстеу мен туынды үстеу. Үстеудің арғы негізі туралы ғылыми пікірлер.

1. 
   Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
2. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
3. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Еліктеуіш сөздердің семантикалық және грамматикалық сипаты. Еліктеу теориясы туралы ілім. Еліктеуіш сөздердің семантикалық және грамматикалық сипаты. Еліктеу теориясы туралы ілім. Еліктеуіш сөздердің түрлері. Көне түркі тілдеріндегі еліктеуіш сөздердің түрлері.

1. 
   Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
2. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
3. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Көмекші сөздердің пайда болу, қалыптасу жолы. Десемантизация және грамматикалану процестері. Зерттелуі, түрлері. Шылаудың пайда болу жолдары, грамматикалық мағынасы.

1. 
   Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
2. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
3. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Синтаксистік құрылыстағы тарихи өзгерістердің тілдің басқа салаларына әсері мен ықпалы. Синтаксистік байланыс тәсілдерінң дамуы. Байланыс түрлерінің қалыптасуы.

1. 
   Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – А., 1965.
   
2. 
   Қашқари М. Түркі сөздігі. – А., 1998.
   
3. 
   . Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
4. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
5. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Сөз тіркесінің дамуы. Ескі түркі тіліндегі есімді тіркестердің қалыптасқан түрлері және құрамы, тіркесу тәсілдері. Кейінгі дәуірлерде есімдер тіркестер аумағының ұлғаюы. Изафеттік тіркестер. Олардың үш түрінің түркі тілдері дамуының үш кезеңіне тәндігі.

Түркі тіліндегі сөйлем номинативті екендігі, оның тарихи себептері. Баяндауыш – сөйлемді ұйымдастырушы мүше. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің қалыптасуы.

Оқшау сөздердің құрамы мен түрлерінің дамуы.

1. 
   Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – А., 1965.
   
2. 
   Қашқари М. Түркі сөздігі. – А., 1998.
   
3. 
   . Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
4. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
5. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Жай сөйлемдердің ескі түркі тіліндегі түрлері, құрылымдық ерекшеліктері. Қазақ тілі синтаксисінің көне заманғы даму тарихында негізінен ауызекі тіл мен фольклорлық шығармаларға тән аз сөзді, қарапайым сөйлемдердің басым болғандығы, ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Жазба нұсқалары мен іс-қағаздарында, мерзімді баспасөзде шұбалаңқы сөздердің кездесе бастағандығы.

Оқшауланған мүшелердің қалыптасуы. Оқшау сөздердің жеке түрлерінің қалыптасуы. Бұл процестің сөйлем құрылысының дамуымен, жазба тіл құрамындағы жіктеліспен ұштасып жататындығы.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. 
   Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – А., 1965.
   
2. 
   Қашқари М. Түркі сөздігі. – А., 1998.
   
3. 
   . Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
4. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
5. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Құрылымдық типтері жағынан жай сөйлемдердің бөлінуі: 1) жақты және жақсыз сөйлемдер; 2) жалаң және жайылма сөйлемдер; 3) толымды, толымсыз сөйлемдер; 4) атаулы сөйлем. Олардың жасалу жолдары, айырмашылықтары және ара қатынастары.

Айтылу мақсатына қарай жай сөйлемнің хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті болып бөлінуі.

Тұрлаулы мүшелер –сөйлем құраудың негізі. Бастауыш пен баяндауыш. Дара, күрлеі, үйірлі бастауыштар. Есім баяндауыштар мен етістік баяндауыштар. Құрама баяндауыштар мен күрделі баяндауыштар. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері: анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш. Олардың дара, күрделі түрлері. Үйірлі анықтауыштар мен үйірлі толықтауыштар. Толықтауыштар мен пысықтауыштардың мағыналарына қарай бөлінуі.

1. 
   Ахметов Ә., Жүнісбекова Қ., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1995.
   
2. 
   Қ.Есенов. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы, 1995.
   
3. 
   Ф.Ш. Оразбаева. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2005.
   
4. 
   Т.Сайрамбаев. Сөз тіркесі мен жай сөйлемдер синтаксисі. Алматы, 1991.
   

Құрмалас сөйлемдердің жеке топтарының дамуында жазба тілдің рөлі. Құрмалас сөйлем жүйесінің дамуы. Құрмалас сөйлемнің алғашқы салаласа байланысқан түрі жай сөйлемдердің мағыналық ішкі жақындықтарына қарай бірігуінен пайда болды деген пікір. Құрмаластырушы грамматикалық тәсілдердің қалыптасуы, оның құрмалас сөйлем жүйесін дамытудағы рөлі. Сабақтас сөйлемдердің жеке түрлерінң қалыптасуы туралы пікірлер.

1. 
   Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – А., 1965.
   
2. 
   Қашқари М. Түркі сөздігі. – А., 1998.
   
3. 
   . Мұсабаев К. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – А., 1966.
   
4. 
   Салқынбай.А.Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (практикалық курс). - А., 2005.
   
5. 
   Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988.
   

Құрмалас сөйлемнің түрлері: 1) салалас құрмалас, 2) сабақтас құрмалас, 3) аралас құрмалас.

Салалас құрмалас сөйлем. Оның өзіндік айырым белгілері. Мағыналық түрлері: ыңғайлас, себеп-салдар, қарсылықты, шартты, салыстырмалы, кезектес, талғаулы, түсіндірмелі салаластар. Олардың жалғаулықты және жалғаулықсыз болып бөлінетіндігі.

Сабақтас құрмалас сөйлемдер. Олардың салаластардан айырмашылықтары. Сабақтастардың құрамы: бағыныңқы және басыңқы сыңарлары. Сабақтас құрмаластың түрлері: шартты, қарсылықты, қимыл-сын, себеп, мезгіл, мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмаластар. Олардың айырым белгілері, бағыныңқы сыңарлардың баяндауыш формалары. Көп бағыныңқылы сабақтастар. Олардың түрлері: бірыңғай көп бағыныңқылы, сатылы көп бағыныңқылы сабақтас құрмаластар. Аралас құрмалас сөйлем.

1.Ахметов Ә., Жүнісбекова Қ., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1995.

2. Қ.Есенов. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы, 1995.

3.Ф.Ш. Оразбаева. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2005.