2.2. Кәсіпорында өндірілетін өнімнің сапасын бағалау
Еліміздегі өндірілетін ауылшаруашылық өнімдерінің 90%-ы тамақ және текстильдік өнеркәсіппен тікелей байланысты екені бәрімізге белгілі. Ауылшаруашылығында өндірілетін өнімдер түрлері өте көп, олар атап айтқанда негізінен: мал, сүт, құс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар, бау-бақша өнімдері және т.б. Дипломдық жұмыс тақырыбына сәйкес басты мақсатымыз, өз таңдауымыз бойынша алынған ауылшаруашылығы саласында өндірілетін өнімнің сапасын көтеру. Жоғарыда атап өткеніміздей бұл салада өндірілетін түрлері өте көп. Сондықтан бұл жұмыста неғұрлым терең нәтижеге жету үшін мысалға алынып отырған шаруашылық етуші субьектінің өндіретін өнімдері ішінен зерттеу нысаны ретінде, Қазақстан Республикасының ЖІӨ-нің 163 300 млн.теңгесін құрайтын, «бидайды» аламыз. Жұмыс барысында ауылшаруашылық өнімдерінің басқа түрлеріне (ет өнімдері, бау-бақша өнімдері және т.б.) де қысқаша тоқталып өтеміз. Еліміздегі бидайдың сапасы ғана емес оның әлемдік өндірушілер өнімдері арасында бәсекеқабілеттілігіне да талдау жасаймыз.
Жалпы алғанда Республикамыз бидай өндіру көлемі жағынан әлемдік өндірушілер арасында 12-ші орын алады. Ал оны экспорттауда 5-ші орын алады. Жалпы мемлекетіміз бойынша бидай өндіру соңғы 4 жылға (7-сурет).
Биылғы жылы Республикамыз бойынша 2005 жылға жоспарланған жалпы егістік жерлер аумағы 13,7 млн.га. Бүгінгі таңда өңделген астықтың жалпы мөлшері 13,4 млн.тн. Қазақстан халқының 1 жылдық орташа тұтыну мөлшері 5,6 млн.тн. Жылдық орташа тұқымдық астық мөлшері 2,7 млн.тн. 1,7 млн.тн. астық мемлекеттік резервте сақталады. Ал өндірілген астықтың қалған бөлігі, яғни 3,7 млн.тн. экспортқа шығарылады. Айта кететін жәйт, Қазақстан астықты экспорттаудан әлемдік деңгейдегі басты астық өндірушілер (АҚШ, Евроодақ, Аргентина, Австралия және Канада) сапын толықтырды. Мұндағы басты критерий Қазақстан астығының сапасының сәйкестігі мен бағасының төмендігі.
7 сурет- Қазақстандағы соңғы 4 жылда өндірілген астық көлемі
Елімізде өндірілетін астық мемлекеттік стандарттар қорындағы қойылатын талаптар бойынша кластарға бөлініп, сұрыпталады. Дипломдық жұмыс тақырыбына сәйкес, астық өнімдері сапасы және оның сәйкестік стандарттары туралы мәліметтер ұсынғанды жөн көріп отырмыз.
Астық өндірумен айналысатын нарық субьектісі негізінен астықты 2-топқа бөледі, ол:
-
Дайындалатын астық - өңдеуге дайындалатын астық;
-
Ұсынылатын астық – белгілі өңдеу сатыларынан өткеннен кейін азық-түліктік, жем-шөптік және техникалық мақсаттарда пайдаланылатын астық;
Өңдеу үрдісі кезінде астықты өзіндік ерекшеліктеріне байланысты:
-
Сапасы қанағаттандыратын нан өнімдерін дайындауға жарамсыз және нан пісіру үшін құрамын жақсартуды қажет ететін – нашар астық;
-
Өзіндік көрсеткіштері өте күшті, нашар астық құрамын тиімді жақсарту үшін пайдаланылатын, жұмсақ астық сұрыптары – жақсы астық; болып 2-топқа бөлінеді. Астық класы – астықтың технологиялық және азықтық құрамын сипаттайтын, астық сапасының кешенді көрсеткіші. Араласпа заттар – барлық органикалық және бейорганикалық заттар, басқа да дақыл дәндері мен арамшөп дәндері сонымен қатар механикалық зақымдалған және бүлінген астық дәндері.
Араласпа заттар құрамы мен сипатына қарай мына топтарға жіктеледі:
-
Дәндік араласпа заттар, оларға: шағылған дән, кәтек дән, тапталған дән, өніп кеткен дән, үсіген дән, зақымдалған дән, пісіп жетілмеген дән және зиянкестермен зақымдалған дәндерді жатқызамыз;
-
Минералдық араласпа заттарға – құм, тас, топырақ түйіршіктерін, галька, шлак, руда және т.б.
-
Органикалық араласпа заттар – бұтақша, жапырақ, бидай масағының қалдықтары, зиякестер қалдықтары және улы емес арамшөптердің дәндері;
-
Зиянды араласпа заттар – адам және жануарлар үшін қауіпті өсімдіктер (головня, спорынья, горчак ползучий, вязель разноцветный, софора лисохвостая, плевел опьяняющий, гелиотроп опушеноплодный, триходесма седая, зерна, поврежденные нематодой);
-
Фузариозды астық – фузариум тектес грибтермен зақымдалған, қоңырқай кейде ақшулан күлгін, кәтек, тіршіліксіз және оңай бұзылатын астық түрі;
-
Бұзылған, жарамсыз астық – қоңырқайдан толық қара түске дейін, эндоспермасы бұзылғандығы анық байқалатын астық;
Негізгі астыққа мына топтарға бөлінген астық түрлері жатады:
-
зақымдалуы бойынша ластаушы (сорный) және дәндік (зерновой) араласпа заттарға жатқызылмаған зақымдалған және бүтін астық дәндері;
-
1,7мм х 20мм елеуішінен түскен, ұсақ дәндер;
-
Жұмсақ астықта 6 класс – барлық көрсеткіштері бойынша, дәнді дақылдар стандарттарына сәйкес, зақымдалу деңгейіне тәуелсіз, араласпа заттарға жатқызылмаған: шағылған, зиянкестермен бүлінген, тапталған бидай дәндері жатады;
Қазақстан Республикасы астық өнімдерінің сапа стандарттарына сәйкес қатты және жұмсақ бидай болып бөлініп, жекелеген талаптар бойынша 6-класқа жіктеледі. Жұмсақ бидайдың сапасын анықтауда қойылатын талаптардың кесте түріндегі нұсқасы.
12 кесте - Жұмсақ бидайға қойылатын стандарт талаптары
Көрсеткіштер
|
Жұмсақ бидайдың класс бойынша мөлшері және сипаттамасы
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
Типтік құрамы
|
I-IV типтер
|
I-IV типтер, VII тип жіберіледі
|
Табиғаты, г/л, көп емес
|
760
|
755
|
730
|
710
|
710
|
Шек қойылмайды
|
Ылғалдылық, %, көп емес
|
14,5
|
14,5
|
14,5
|
14,5
|
14,5
|
14,5
|
Араласпа заттар
|
Дәндік араласпа заттар, %, көп емес
|
5
|
5
|
8
|
10
|
15
|
15
|
Соның ішінде өніп кеткен дәндер
|
1
|
1
|
3
|
3
|
5
|
Дәнді араласпа заттар мөлшерінде
|
Сорная араласпа заттар, %, көп емес
|
1,5
|
2
|
3
|
4
|
5
|
|
Соның ішінде:
|
0,2
|
0,2
|
0,5
|
0,5
|
1
|
1
|
бұзылған дәндер
|
Фузариозды дәндер
|
0,3
|
0,5
|
1
|
1
|
1
|
1
|
Куколь
|
0,3
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
Минералды араласпа заттар
|
0,3
|
0,3
|
0,5
|
1
|
1
|
1
|
Соның ішінде:
|
0,15
|
0,15
|
0,2
|
0,3
|
Минералды араласпа заттар мөлшерінде
|
Галька, шлак, руда
|
Зиянды араласпа заттар
|
0,2
|
0,3
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
Соның ішінде:
|
0,05
|
0,05
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
головня и спорынья
|
Горчак ползучий, софора лисохвостая, плевел опьяняющий, термопсис ланцетный (барлығы)
|
0,05
|
0,05
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
Гелиотроп опушеноплодный
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
вязель разноцветный
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
триходесма седая
|
Жіберілмейді
|
Головневые (маранные, синегузочные) дәндер, %,көп емес
|
5
|
5
|
5
|
8
|
8
|
10
|
Құрғақ затқа шаққандағы белоктың массалық үлесі, %, аз емес
|
14
|
13
|
12
|
11
|
10
|
Шек қойылмайды
|
Шикі клейковина, %, аз емес
|
30
|
27
|
23
|
18
|
18
|
Клейковина сапасы<ик>Топ
|
I
|
I-II
|
I-II
|
I-II
|
I-III
|
ИДК приборының бірлігі
|
45-75
|
45-100
|
45-100
|
20-100
|
20-100
|
Түсу мөлшері, бастап
|
200 Астам
|
200 Астам
|
150 Астам
|
100 Астам
|
100 Аз емес
|
Бидайды ботаникалық, биологиялық белгілері, түсі, шынылылық белгілері бойынша кестеде көрсетілген типтерге бөледі (ДСТУ 3768-98-ға сәйкес).
13 кесте - Өндірілетін бидайды типтерге бөлу
Типтер
|
Жалпы шынылылығы, %
|
Басқа типті бидай, %, көп емес
|
жалпы
|
соның ішінле
|
Дәні қатты, жұмсақ, қызыл жаздық I
|
40 аз емес
|
10
|
5 – қатты
|
Дәні қатты, жұмсақ, қызыл күздік II
|
40 аз емес
|
10
|
5 – қатты
|
Дәні қатты, жұмсақ, ақ жаздық III
|
60 аз емес
|
10
|
Есептелмейді
|
Дәні қатты, жұмсақ, ақ күздік IV
|
Шек қойылмайды
|
10
|
Есептелмейді
|
Жаздық қатты V
|
Аз емес 40
|
10
|
10 – ақ
|
Күздік қатты VI
|
Аз емес 40
|
10
|
5 – ақ
|
VII Сұрыпталмаған
|
Жоғарыда келтірілген критерийлердің біреуіне де сәйкестігі жоқ (типтердің қоспасы)
|
Анықтама 1. Бидай типтері әлемде кең таралған түсініктерге негізделген: I - Hard red spring wheat; II - Hard red winter wheat; III - Hard white spring wheat; IV - Hard white winter wheat; V - Spring durum wheat; VI - Winter durum wheat.
|
Жетілу, жинау немесе сақтау кезіндегі қолайсыз жағдайлар нәтижесінде өзінің табиғи түсін жоғалтқан бидайды, қара нүктелердің барлығына қарай қарайған немесе түсін жоғалтқан деп танып, оның деңгейін анықтайды.
Сапа көрсеткіштерінің деңгейіне қарай ДСТУ 3768-на сәйкес, жұмсақ бидайды 6 класқа, ал қатты бидайды 5 класқа бөледі. Әр кластың сапа көрсеткіштері сәйкесінше кестелерде көрсетілген.
14 кесте - Бидайдың сапа көрсеткіштері
Көрсеткіштер
|
Қатты бидайдың класс бойынша мөлшері және сипаттамасы
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
Типтік құрылымы
|
V және VI типтер
|
V және VI типтер, VII тип жіберіледі
|
Басқа типті бидай дәндері, %, көп емес
|
10
|
10
|
10
|
10
|
Шек қойылмайды
|
Соның ішінде:
ақ дәнді бидай
|
2
|
4
|
8
|
10
|
мұнда да
|
Табиғаты, г/л, аз емес
|
750
|
750
|
730
|
710
|
|
Ылғалдылығы, %, көп емес
|
14,5
|
14,5
|
14,5
|
14,5
|
14,5
|
Шынылылығы, %, аз емес
|
70
|
60
|
50
|
40
|
Шек қойылмайды
|
Араласпа заттар
|
|
|
|
|
|
Дәндік араласпа заттар, %, көп емес
|
5,0
|
5,0
|
8,0
|
10,0
|
15,0
|
Соның ішінде:
өніп кеткен дәндер
|
1,0
|
1,0
|
3,0
|
3,0
|
Дәнді араласпа заттар мөлшерінде
|
Сорная араласпа зат, %, көп емес
|
2,0
|
2,0
|
3,0
|
5,0
|
5,0
|
Соның ішінде:
бұзылған дәндер
|
0,2
|
0,2
|
0,5
|
1,0
|
1,0
|
Фузариозды дәндер
|
0,3
|
0,5
|
0,5
|
1,0
|
1,0
|
куколь
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
Минералды араласпа зат
|
0,3
|
0,3
|
0,5
|
0,5
|
1,0
|
Соның ішінде:
галька, шлак, руда
|
0,15
|
0,15
|
0,2
|
0,3
|
Минералды араласпа заттар мөлшерінде
|
Қауіпті араласпа зат
|
0,2
|
0,3
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
Соның ішінде:
головня и спорынья
|
0,05
|
0,05
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
горчак ползучий, плевел опьяняющий, софора лисохвостая, термопсис ланцетный (всего)
|
0,05
|
0,05
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
вязель разноцветный
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
гелиотроп опушеноплодный
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
0,1
|
триходесма седая
|
Жіберілмейді
|
Головневые (маранные, синегузочные) дәндер, %, көп емес
|
5
|
5
|
5
|
5
|
10
|
Белоктың массалық үлесі, %, аз емес
|
15,0
|
14,0
|
12,0
|
11,0
|
Шек қойылмайды
|
Түсу мөлшері, бастап
|
200 астам
|
200 астам
|
151 астам
|
100
аз емес
|
Достарыңызбен бөлісу: |
