Техногенді  органикалық  ксенобиотиктер

Фенол суда таралуы оның химиялық құрылысына, қоршаған орта жағдайына байланысты.УК сәулелер,  микроағзалар  және  оттегінің таралуы факторлары  әсерінен суда  тез  таралады.  Қарапайым   фенолдар   аэробты жағдайда микроағзалар  әсерінен 7 күнде таралады, бастапқы көлеміне қарағанда        96-97   артады. Фенол қосылыстары ауыз суында ШРК  0.5мкг/л  мөлшерінен   аспауы  қажет.

Фенол қосылыстарын дезинфексиялау үшін, кеңсе тауарларын, желімдерді және түсті қағаз жасауда, фенолформальдегид шайырларынан пластмасса өндірісінде  қолданылады. Ағашты  және көмірді  жаққанда, сонымен қатар олар двигательді дизель отындарын және бензинді жаққанда улы газ қоспалары  түрінде  ауаға  тарайды.

Фенол   қосылыстарының  галоген  туындылары

Кеңінен таралған полихлорланған бифенилдер фитостирол, андроген уытты заттары   жатады.Андроген-диоксиндерге  жатады.Фитостирол-бифенилдерге  жатады.  2,4,5-трихлорфеноксисірке қышқылы фотолизге ұшыраған уақытта өте қауіпті экополютант    2,3,7,8тетра-хлорбензопаради оксин түзеді.

Су ортасы үшін гидролиз процесі тән. Бұл процесс фосфор және  тиофосфорқышқылының эфирлерінде жақсы жүреді. Гидролизге тек қана эфирлер  ғана емес,  гидрокарбонаттар,  карбарил   және  амидтерде түседі.

Алкил фосфаттар  ацетилхолинстеразада    өте-күшті ингибиторлық(тежегіш) қасиет  көрсетеді. Ацетилхолин ағзада ферменттер активтілігін төмендетіп, қан қысымының азайып, көздің   нашарлауына, талма ауруының және тыныс жолдарының  бекітіліп  қалуына   әкеліп  соқтырады.

Дипиридил  қосылыстары  мысалы: паракват адам терісімен жанасқанда асқазан жарасын тудырады.  Бұл  қосылыс организмге түссе, жоғары токсикалық эффект  көрсетіп,   адам  өліміне     алып  келеді.

Қоршаған   ортаны    ластайтын   уытты    заттардың   тірі  организмге  зиянды  әсері.

Осы заттар қатарына фталь қышқылының күрдел эфирі,полихлорланған бифенилдер (ПХБ),диоксиндер,  пентахлорфенол,   ароматты  көмірсулар   жатады.

Фталаттардың     адам   организміне  қоректену   циклі   арқылы  түседі.2-этилгексилфталат немесе диоктифталат жануар ағзасында 10мг/кг асып кетсе канцерогенді    ауру  туғызады.

Фталаттады  ферменттер әсеріарқылыжойыпжіберугеболады.Микроағзалар арқылы жоятын   болсақ,   фтальқышқылы  түзіледі. Осыдан  пируват  және  сукцинат  түзіледі.

Фталаттардың өсімдік ағзасына зиянды әсері хлороза  түзілуінен  байқалады.Жапырақтары   қоңырқай  тартып, сабақтары  жіңішкереді.Атмосферада  фталаттардың   ыдырау  уақыты 10-100жыл уақытқа созылады. Бұл заттарды тоңазытқыш жабдықтарында, жылутасымалдағыш заттар  ретінде   қолданылады.

Тетрахлорметан

Хлорланған алкандар және алкендер  еріткіш  түрінде  материалдарды синтездеуде қолданылады.  Хлорлы   көмірсулардың  бүйрекке өте күшті әсер  ететін  тобына-тетрахлорметан  жатады. Бұл қосылыстарды фторхлорлы көмірсуларды    синтездеуде   қолданылады.Тетрахлорметан  су  ортасында, қоймаларда 14-16  күнге   дейін  таралады.

1-кесте.

Бауырға органикалық экотоксиканттардың   күшті   әсері
Тетрахлорметан 1,1,2,2-тетрахлоэтан 1,1,2-трихлорэтан	CCl4 Cl2 HC-CHCl2 Cl2HC-CH2Cl
Бауырға  органикалық   экотоксиканттардың орташа  әсері
Трихлорэтилен Тетрахлорэтилен 1,1,1-трихлорэтан Дихлорметан	Cl2=CHCl Cl2C=CCl2 Cl3-CH3 CH2Cl2

Қоршаған ортада  өтеқауіпті   экотоксикант 2,3,7,8-тетрахлордибензодиоксин (ТХДД).  ТХДД  және дибензофурандар токсикалық эффект көрсетеді.ТХДД организмде май қабаттарында жинақталып, липофильді қабілет көрсетеді. Жануарларда  ЛД50  өлім дозасы  кеміргіштерде-280мкг/кг,тышқандарда-20мкг/кг,су мысығында   0,5-2мкг/кг құрайды.

Полихлорланған  бифенилдер  және  дибензофурандар

Полихлорланған   бифенилдер  химиялық   инертті, 500   жоғары  диэлектрлік тұрақтылығымен сипатталады. ПХБ конденсаторда электроизоляциялық  сұйықтық ретінде қолданылады.  ПХБ микробилогиялық  фунгицид  ретінде қолданылады.  ПХДД және ПХДФ заттары  қоршаған  ортада,   әсіресе  топырықта   жинақталуға  бейім.

ПХДД  және  ПХДФ   пересистентті  және  билогиялық  күшті  әсер  етеді.Сондықтан  олар суперэкотоксиканттар қатарына  жатады. Метаболизм процесіне  қатысып,  қанның   құрамына еніп, эритроциттер құрылысын бұзады.  Бұл экотоксиканттардың уыттылығы соғыс кезінде қолданылған зарин   затының  уыттылығымен   пара-пар.

Осы   экотоксиканттардың  антропогендік  таралу  көздері  мыналар:

1)ластанған  химия өнеркәсібінің өнімдері ПХБ(полихлорланған бифенилдер)

2)хлорды  ағарту  үшін  қолданылатын  қағаз-целлюлоза  өнеркәсібі

3)галоген көмірсутектері қосылған этилденген бензиндерді қолданатын автомобиль  көліктері

4)тұрмыстық-өнеркәсіптік  қалдықтарды өртейтін   өнеркәсіптер

Химия өнеркәсібі шығаратын  хлорорникалық өнімдердің барлығында ПХДД және  ПХДФ  болады. Ең көп мөлшері 85-90 жуық  болатын пентахлорфенол.Оның құрамындағы полихлорланған бензолдар 95 дейін жетеді.

Полихлорланған дибензо-n-диоксиндер және дибензофурандар адам ағзасына, және   топыраққа,су  айдынында биотикалық айналымға түсіп, уыттылығы арта түседі.

БҰҰ 1998ж. тұрақты органикалық 12 химиялық қосылыстарды өндіріс орындарында   қолдануға  тыйым салынған.(2кесте.)