1 «Пәнінің мақсаты мен міндеттері, оқу процесінде орны» Пәннің мақсаты

студенттерді ботаниканның қазіргі ғылыми жетістіктері мен жинақталған білімге жүгіне отырып өсімдіктердің құрылыстық ерекшеліктерімен, өсу және даму| заңдылықтарымен таныстыру.

- өсімдік клеткалары мен ұлпаларының, тамыр және өркендер жүйесінің морфологиясы және анатомиясы сонымен қатар өсімдік генеративтік мүшелерінің құрылыстық ерекшеліктері туралы мәліметтер алыу;

- өсімдіктердің морфологиялық эволюциясының басты бағытгарын көбею мен ұрпақ жалғастырудың биологиялық негізін (мәнін), олардың жастық жөне маусымдық өзгерістерін білуі;

Студент нені білу керек:

- алған білімін және пайдаланған әдебиетгерін өздерінің теориялық деңгейін одан әрі тереңдету үшін пайдалана білуі керек

- пәнді терең менгеру үшін лекциялық курста, лабораториялык жаттығуларда және оқу-далалық тәжрибелерде, табиғи тірі өсімдіктерді, гербарий қорын, препараттарды, жоба суреттерді, слайдтарды, таблицаларды үйлестіре дұрыс пайдалана білуі қажет.

Экология

Зоология

Пәннің тақырыптық жоспары

ПМУ ҰС Н 7.18.2/07

Ботаника ғылымы туралы жалпы түсінік. Зат алмасу типтері. Өсімдіктердің адамдар өміріндегі маңызы. Өсімдіктер әлемін қорғау. Ботаниканың негізгі салалары. Ботаниканың дамуы. Өсімдік морфологиясының бағыттары. жөне төсілдері. Өсімдіктердің морфологиялық эволюциясы және онтогенетикалық дамуы. Төменгі және жоғарғы сатыдағы өсімдіктер. Өсімдіктер морфологиясында қолданылатын жалпы биологиялык маңызы бар проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін тәсілдер.

Өсімдік жасушасы жалпы құрылымдық бөлігі. Жасуша құрылымының биологиялық маңызы, оның мөлшері және пішіні. Цитоплазма. Цитоплазманың клетка тіршілігіндегі маңызы. Цитоплазманың жалпы сипаты мен қозғалысы. Вакуоль жүйесі, жөне оның клетка өміріндегі маңызы. Плазмолиз, деплозмолиз. Пластидтер, олардың құрылыстық ерекшеліктері жөне биологиялық маңызы, түрлері. Хлоропластардың құрылысы, лейкопластар жөне хлоропластар. Пластидтердің бір түріннің екінші түріне айналуы. Клеткадағы органикалық жөне минералдық заттардың жинақталуы. Алғашқы және екінші синтездеу туралы түсінік, Клетканың қорлық затгары. Алмасудың соңғы өнімдері, минералды қоспалар. Клетка қабықшасы. Клетка қабықшасының қызметі мен маңызы. Қабықшаның химиялық құрамы мен молекулалық ұйымдасуы. Плазмадесмалар. Клетка аралықтар. Саңылаулар және олардың түрлері.

Түзуші ұлпалар (меристемалар). Жалпы сипаттама. Меристема және оның туындылары. Меристеманың өсімдік денесіндегі орналасуына байланысты типтері. Меристема туындылары клеткаларының өсуі жөне қоректенуінің цитологиялық негіздері.

Тұрақты ұлпалар. Жабындық ұлпалар. Эпидерма, құрылысы және еті. Эпидерманың негізгі клеткалары. Устьицалар. Трихомалар. Олардың алғашқы жабындық ұлпасы. Екінші жабындық ұлпа. Жасымықшалар. Қыртыс (ритидом). Фотосинтездеуші ұлпалар кұрылысы және қызметі. Өсімдік денесінде орналасуы. Қорлық ұлпалар құрылысы және қызыметі. Ауалық ұлпалар. Сорушы ұлпалар: ризодерма, веламен, астық тұқымдастары ұрығындағы жарнақтың сорушы қабаты, гаусторилер, гидропоатар. Заттардың өтуін реттеуші ұлпалар: эндодерма, экзодерма. Бөліп шығарушы ұлпалар. Метаболизмнің алғашқы өнімдері. Екінші өнімдер. Бөлуші клеткалар. Экзогенді структуралар (безді түктер, шірнеліктер, гидатодтар). Эндогенді структуралар. Бір клеткалы (кристалды клеткалар, шырышты клеткалар, майлы клеткалар, басқа заттары бар клеткалар), сүт жолдар, көпклеткалы сүтжолдар, (схизогенді шайырлар, шырынды жолдар, лизигендік куыстар).

Арқаулық ұлпалар: колленхима, склеренхима. Колленхима типтері (борпылдақ, табақшалы, бұрышты). Склеренхима типтері (талшықтар, склереидтер). Өсімдік денесіндегі арқаулық ұлпалардың таралуы. Өткізгіш ұлпалар. Ксилема жөне оның басты элементтері. Флоэма және оның басты элементтері. Трансфузионды ұлпа. Өткізгіш шоқтар және олардың түрлері.

Тұқымның қоректік заттардың орналасуына қарай типтері және құрылысы. Тұкымның өнуі. Өскіндер құрылысы. Өскіндер типі.

Тамыр, оның шығу тегі, қызметі. Тамырдың морфологиялық құрылысының негізгі ерекшеліктері. Тамырдың анатомиялық құрылысы. Тамырдың төбелік меристемасы. Тамыр оймақшасы. Өсу аймағы. Заттарды сіңіруі жөне тұрақты ұлпалардың бөлшектену аймағы. Алғашқы құрылым аймағы. Тамыр стеласы. Жас өсімдіктің өткізгіш жүйесінің структуралық бірлігі. Тамырдың соңғы құрылысы. Жанама жөне қосалқы тамырлардың дамуы. Тамырлар жүйесін классификациялау принциптері (Саппоп, 1911, Гояубев, 1962, Байтулин, 1979), Тамыр жүйелерін зерттеу өдістері.

Жалпы түсінік. Өркеннің морфологиялық белшектенуі. Буын жөне буынаралықтар. Бүршіктер, олардың құрылысы, орналасу ерекшеліктері жөне есімдіктер тіршілігіндегі маңызы. Бұтақтану, оның типтері жөне биологиялық мәні. Өркеннің төбелік өсуі. Өркеннің меристемалық төбесінің құрылысы мен қызметі, жапырақтардың орналасу типтері және заңдылықтары. Жапырақтардың деңгейлік категориялары. Әртүрлі жапырақтылық (гетерофилия және анизофилия). Жапырақ мозайкасы.

Жапырақ тақтасының анатомиялық құрылысы. Эпидерма, мезофилл. Жапырақтың өткізгіш жүйесінің құрылысы. Жапырақ тақтасының арқаулық жүйесі. Жапырақтың түсуі жөне оңың биологиялық маңызы| Жапырақтын, ерекше құрылымдық типтері.

Тақырып 8. Сабақ өркен өсі, қызметі және морфологиялық ерекшеліктері

Сабақтың анатомиялық құрылысының жалпы ерекшеліктері. Алғашқы ұлпалардың орналасуы. Сабақ және жапырақ .өткізгіш ұлпаларының байланысы. Сабақтың алғашқы құрылысы. Стела теориясы. Стелалар класификациясы (прото-, актино-, сифоно-, диктио-, эу- және атактостелалар), олардың эволюциясының басты факторлары. Өткізгіш ұлпалардың орналасуы, перицикл жөне эндодерманың бөлшектенуі. Стеланың кұрылыстық ерекшеліктерінің қалыптасуындағы жапырақ жөне қолтық бүршектерінің ролі. Камбий жұмысы. Сабақтың соңғы құрылысына ауысуы. Соңғы өткізгіш ұлпалардың пайда болуы.

Көпжылдық ағаш есімдіктері сабағының құрылысы. Камбий қызметінің нәтижесінде сүрек жөне тіннің үстеме өсуі. Сүрек құрылысы. Ядролық сүрек, заболонь. Соңғы тіннің құрылысы сүрек жөне тіннің жастық өзгерістері, қыртыстың қалыптасуы. Сүрек жөне тінді халық шаруашылығында пайдалану. үдей өсу және бұтақтану. Өркен жүйесінің қалыптасуы. Бұтақтардың аналық өске орналасуына қарай түрлері: акротония, мезотония, базитония.

Тақырып 9. Вегетативтік мүшелердің түрлене өзгерулері.

Түрлене өзгеру (метоморфоз) туралы жалпы түсінік. Өркендердаң түрлене өзгеруі. Каудекс және партикула туралы түсінік, өркеннің жерасты түрленуі және өркеннің жер бетіндегі түрленуі.Жапырақтардың түрлене өзгеруі. Тамырлардың түрлене өзгеруі. Гомология және аналогия, редукция, конвергенция және параллелизм туралы түсік.

Өсімдіктер морфогенезінің жалпы заңдылықтары. Полярлық, симметрия, корреляция, регенерация жөне басқада ұғымдар туралы түсінік.

Тақырып 10. Өсімдіктердің репродуктивтік мүшелерінің жалпы сипатгамасы және олардың көбеюі.

Өсімдіктердің көбею типтері. Вегетативтік көбею. Генеративтік көбею. Архегониальды өсімдіктердің репродуктивтік құрылысының морфологиялық әртүрлілігі. Даму циклында гаметофиті басым есімдіктер.Мүктер Даму циклында спорофиті басым өсімдіктер. Плаундар, кырықбуындар,папоротниктер, ашықтұқымдылар, Жабықтұқымдылар. Жабықтұқымдылардың ашықтұқымдылардан айырмашылығы. Гүлдің шығу тегі туралы болжамдар. Псевдант (Веттштейін), Эвант (Арбер жөне Паркин) және телом (Циммерман) теориялары.

Гүлдің морфологиясы. Тостағанша, күлте, гүлсерігінің қызметі. Гүл серігі, оның құрылысы, дамуы жөне биологиялық маңызы. Қарапайым және қосарлы гүл серігі. Гүл симметриясы. Гүлшоғы - өркендер жүйесінің ерекше типі. Жалпы сипаттама.

Андроцей. Аталықтардың гүлде орналасуы, олардың құрылысының әртүрлілігі, микроспорофилдермен ұқсастығы. Аталықтардың шығу тегі және эволюциясы. Тозаңқаптың құрылысы мен дамуы. Микроспорогенез, микроспораның және аталық гаметофиттің (Тозаң дән) дамуы, оның ашықтұқымды өсімдіктер тозаң дәнінен айырмашылығы. Тозаң дәндердің морфологиялық әртүрлілігі. Тозаң дәндердің құрылымдық ерекшелігінің өсімдіктер систематикасы үшін маңызы.

Гинецей. Жеміс жапырақтарының мегаспорангийлермен біртектестігі. Гинецейдін құрылысы, шығу тегі, типтері: апокарпты, синкарпті паракарпты, лизикарпты, олардың өзара байланысы. Гүлдегі жатынның пайда болуы, оның орналасуы жөне биологиялық маңызы. Аналық мойны және стилодий. Тұқымбүршігінің құрылысы мен орналасуы, оның мегаспорофилдермен біртектестігі, ашық тұқымдылар тұқымбүршігінен айырмашылығы. Планцентация (қағанақ) типтері. Аналық гаметофит ұрық қапшығының құрылысы мен дамуы. Мегаспорогенез, оның дамуының әртүрлі типтері. Гүл диаграммасын жөне формуласын құрастырудың негізі.

Гүлшоғының морфологиялық белгілері. Гүлшоғырының класификациясы. Жай жөне күрделі гүлшоғы. Гүлшоғырының экологиялық типтері.

Өздігінен тозаңдану жөне автогамия. Айқас тозаңдануды жеңілдететін гүлдерді морфологиялық ерекшеліктері. Абиотикалық айқас тозаңдану. Биотикалы айқас тозаңдану. Әртүрлі тозаңдану жолдарына бейімделу. Дихогамия және гетеростилия, олардың биологиялық маңызы.Ұрықтану жөне тұқымның дамуы, қосарлы ұрықтану. Ұрықтың және зндоспермнің дамуы. Тұқымның дамуы. Апомиксис.

Жемістің жалпы сипаттамасы. Апокарпты, синкарпты, паракарпты және лизикарпты жемістер. Жемістердің және тұқымдардың таралуы.

Өсімдіктердін ылғалға, субстратқа, жарыққа қатысты экологиялық топтарға бөлінуі.Жоғары сатыдағы өсімдіктердің гетеротрофты қоректенуге бейімделуінің мысалдары. Өсімдіктердің тіршілік формаларның Раункиер ұсынған классификациясы. Өсімдіктер тіршілік формаларының эколого-морфологиялық классифакациясы (Серебряков). Ағаш, жартылай ағаш және шөптесін өсімдіктер классификациясы.

Өсімдіктердегі жастық жөне маусымдық өзгерістері. Монокарпті жөне поликарпті өсімдіктер. Үлкен тіршілік айналымы және көпжылдық өсімдіктердің жастық топтары. Өсімдіктердің маусымдық құбылыстары. Вегетацияның ұзақтығы.

Зертханалық жұмыстар мазмұны

Тақырып 3. Өсімдік жасушасы. Микроскоп құрылысы және жұмыс істеу тәсілдері.

Микроскоп құрылымын зерттеу, жұмыс ережелері. Пияз жұқа қабығын зерттеу. Пластидтер.Туынды заттар.

Алғашқы жабын ұлпасын эпидерманы зерттеу ,осы өсімдіктердің устицалық аппарат құрылымының ерекшеліктерімен танысу.

Екінші және үшінші жабын комплекстері – перидерма және қабықша.

Картоп түйінінің, бузин сабағының анатомиялық қиқымын микроскоп арқылы зерттеу және олардың өлі және доформацияланған эпидермасы мен перидермасын зерттеу.

Гүлді өсімдіктердің ұрығы мен зародышының құрылымы, олардың анатомиялық ерекшелігі. Ұрықтардың морфологиялық типтері, олардың шаруашылық мәні. Ұрықтың тыныштық күйі, олардың өсуінің жағдайы, функциясы.

Тамыр жүйелерінің формалары мен типтері. Арпа, жүгері, асбұршақ, бидай, фасольдің тұқымына морфологиялық анализ жасау. Зерттелген тұқымының формасын жєне олардың ішкі құрылымы мен ұрықтың құрылымын зерттеу.

Жапырақтың морфологиялық құрылымы- пластинка, черешок, негіз, прилистник, жайын, раструб, жай және күрделі жапырақтардың форма әртүрлілігі,олардың тамырлануы, гетерофилиясы және анизооргимиясы. Камелия, фикус, герань, ирис, хлорофитум жапырақтарының анатомиялық дамуы.

Қосжарнақты және даражарнақты жапырақтардың анатомиялық құрылыстарын микроскоппен зерттеу.

Тақырып 8. Сабақ өркен өсі, қызметі жөне морфологиялық ерекшеліктері.

Қосжарнақты және даражарнақты класстың сүректі және шөптесін өсімдіктерінің сабақтарының анатомиялық және морфологиялық құрылымы.

Ашықтұқымды өсімдіктерінің сабағының, сүректі өсімдіктерден айырмашылығы. Камбидің пайда болуы.

Тақырып 10. Өсімдіктердің репродуктивтік мүшелерінің жалпы сипатгамасы және олардың көбеюі.

Вегетативтік көбеюдің табиғи және жасанды тәсілдері, олардың мәні Гүлдердің әртүрлілігі. Олардың құрылымының жалпы заңдылықтары. Өрмелеуші лютик гүлінің құрылымын анализдеу және чашелистиков, аналық гүл, аталық гүл және жапырақшалардың дөңес цветольжеде орналасу заңдылықтарын түсіну. Гүлдің вегативті ұрық пен бүршік арасындағы ұқсастықтарын анықтау.

Гүл серігі, оның құрылысы. Гүлшоғырлардың түрлерін қарау. Гүлшоғырдың түрлеріне мысал келтіріп кеппешөптерден қарау. Олардың құрылымының жалпы заңдылықтары.

Өсімдік жасушасындағы органоидтардың түрлерінің бір бірінен айырмашылығы.Цитоплазма. Митохондри. Ядро. Клетка қабақшасы. Пластидтар. Вакуоль. Гольджи аппараты. Рибосома. Лизосома. Эндоплазмалық тор. Жасушадағы қор заттар.

Өсімдіктегі ұлпаларға түсінік. Түзуші ұлпа (меристемалар). Жабын ұлпа.(Алғашқы және соңғы ұлпалар) Фотосинтездеуші ұлпа.(борпылыдақ, бағаналы) Қорлық ұлпалар. Бөліп шығарушы ұлпа. (сыртқа бөлетін, ішке бөлетін) Арқаулық ұлпалар: колленхима, склеренхима. Өткізгіш ұлпалар. Ксилема.Флоэма. Өткізгіш шоқтар

Тамырдың морфологиялық құрылысы. Тамырдың анатомиялық құрылысы.Тамыр аймақтары.(тамыр оймақшасы, сору аймығы, бөліну аймағы, өткізу аймағы, өсу аймағы).

Өркеннің морфологиясы. Бүршіктер. Бұтақтану, оның типтері. Жапырақ тақтасының морфологиялық, анатомиялық құрылысы. Жапырақтың әртүрлілігі.

Сабақтың морфологиялық, анатомиялық құрылысының жалпы ерекшеліктері. Сабақтың алғашықы және соңғы анатомиялық құрылысы. Агаш сабағының анатомиясы. Тін. Тоз. Сүрек. Өзек.

Гүл серігі, оның құрылысы, дамуы жөне биологиялық маңызы. Қарапайым және қосарлы гүл серігі. Гүл симметриясы. Гүлшоғының морфологиялық белгілері. Жай жөне күрделі гүлшоғы.

Өсімдіктер дүниесінің шығу тегі. Ботаника тарихы. Жасушаның шығуымен микроскоптың пайда болуындағы байланыстар. Р.Гуктың өмірбаяны.

2. Ұлпалары. Ұлпалардың жалпы сипаттамасы және жіктелуі. Жіктелу принциптері.

Ұлпаның басқа вегетативті мүшелермен байланысына сипаттама беріңдер. Жануар ұлпасы және өсімдік ұлпасы арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар.

Өсімдік көбеюінің типтарі: изогамия, гетерогамия, оогамияға өсімдіктердің түрлерін нақты келтіріп сипаттау. Жапырақпен көбеюге сипатттама. Гүледердің тозаңдануының маңызы. Тропикалық жемістерге және субтропикалық жемістерге сипаттама, айырмашылықтары.

Өсімдіктердің экологиялық топтарына соның ішінде құрлықтағы, судағы өсетін өсімдіктерге өсу ерекшеліктеріне қарай сипатама беру. Олардың жеке суреттерін тауып морфологиялық сипаттау.

Кеппешөптер жинап ондағы гүлшоғырға өздігінен сипаттама жазу. Гүлшоғардың көптүрлілігі. Күрделі гүлшоғырларға мысал келтіріп түсндірме беру.

Мамандықтың жұмыс бабындағы оқу жоспарынан үзінді көшірме

ПМУ ҰС Н 7.18.1/10

2. Мухитдинов Н.М,, Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Алма-Ата, Изд. Рик, 1993.340 б

124

3. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясының практикумы. Алматы, 1994.48 б.

5. Рейвн П. и др. Современная ботаника. М., т. 1,2,1990.

6. Васильев А.Е и др. Ботаника. Морфология и анатомия растений. М, Просвещение, 1988. с.480.

.7. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г. Серебрякова Т.И. Ботаник. Анатомия и морфология растений. М., "Просвещение", 1978.

8. Курсанов Л.И. и др. Ботаника. т. 1, М., 1966.

9. Кудряшова З.И. Зубкевич Г.И. Курс лабораторных занятий по морфологии растений. Минск, 1970.

10. Барыкина Р.П. идр. Практикум по анатомии растений, М, 1978.

11. Агелеуов Е.А. жене т.б. Ботаника. Өсімдіктер морфологиясы жөне анатомиясы, Алматы. 1998 ж.368 б.

Қосымша:

1. Бегенов А.Б.,'Мухитдинов Н.М., Айдосойа С.С. Ботаника терминдерінің қысқаша орысша-казақша сөздігі. Алматы, 1996.

2. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С,С. Табиғат жағдайында еткізілетін өсімдіктану практикасы. Алматы, 1996.

3. Хржановский В.Г., Пономаренко С.Ф. Ботаника. М;, 1982.

4. Жуковский П.М. Ботаника. М., 1964.

5. Серебряков И.Г. Морфология вегетативных органов высших растений, М., 1952.