Рабочая программа по предметам алтай тил (алтайский язык), алтай литература

J а р т а м а л с ö с (5 класс)

Лексика деген бöлÿкте балдар сöстин кöп учурына, ол эмезе полиссемияга, синонимический тизÿге аjару эдер, бузулбас биригÿлер кижинин тилин байгызып турганына, эрмек – куучында табу ла эвфемизмдер барын темдектеер. Онойдо ок Алтай Республикада jадып турган öскö укту албатынын jарчаал тилин ле алтай тилди тÿндештирер иш öткÿрер.

«Сöстин учурлу бöлÿктери» деген темада балдар сöстöр канайда бöлÿнип турганын темдектеп, олорды тазыл, кожулта - морфемаларга бöлип, сöстöр синтетический, аналитический, синтетико – аналитический болуп турганын темдектеерге тазыктырынар. Бу темала тузаланатан кошмок литература:

1. 
   «Древнетюркский словарь»
   
2. 
   «Лингвистический энциклопедический словарь»
   
3. 
   «Табуированная лексика и эвфемизмы»
   

таскадар. Улустын тыш бÿдÿмин, кылык – jанын, jаткан туразын, тöрöл jерин, нöкöрин, школын аjарып, ого jартамал берерине ÿредер. Ар – бÿткенге, онын тöрт öйине jурамал берерине таскадар.

Эрмектер тургузып, сöстöрдин табыштарын фонетикала ылгаарына, лексический учурын табарына , сöстöрди учурлу бöлÿктерине чын бöлип ле толо jартаарына ÿредер.

Амадузы.

- табыштарды ла сöстöрди чокым ла jарт айдып билерине (орфоэпияга) аjару эдер;

- фонетический ээжилерди быжулаар;

- сöстин учурлу бöлÿгин - морфеманы – анылап билерине чокым ÿредер;

- сöстöги морфемаларды чын ла jарт билерин темдектеерине тазыктырар;

- jайым су- алтай тилле куучынданарга ла бичиирге сöстöрдин учурын jакшы билер керек, онын учун сöзлик ишти jаантайын öткÿрерге некелте эдер;

- диалект ( jарчаал) тилге аjару эдер;

- эрмек – куучын эптÿ ле сÿрлÿ болзын деп, бузулбас биригÿлерди эрчимдÿ тузаланарына темиктирер;

- jайым эрмек – куучынга темиктирер тöзöлгö эптÿ болзын деп, таскадуларда берилген бÿткÿл (целостный) тексттерле тузаланып билерине ÿредер;

- балдарды бийик кÿÿн – тапка, терен санаа – шÿÿлтеге таскадар.

1. «Алтай тилдин курч сурактары», Горно – Алтайск, 2004 jыл, стр.16, стр.22-26, стр.65-68.

2. К.А.Бидинов «Алтай тилле эрмек – куучынды темиктирери», Горно – Алтайск, 2005 jыл;

3. Н.Д.Алмадакова «Сöстин бÿдÿми, сöстин бÿдери, сöстин кебери», Горно – Алтайск, 2006 jыл.

Программа теренжиде ÿренер программа аайынча тургузылган. Оны ÿредерине 68 час берилген. Онын 10 чазы эрмек – куучын таскадарына. Бу программа 5 – чи класста ÿренгенин онон ары теренжиде апарарына керектÿ. Уренер бичик «Алтай тил» 6 класс, 2010, авторлоры Н.Д.Алмадакова. Н.Б.Тайборина. 6-чы класста «Синтаксис ле пунктуация» деген теманы онон ары теренжиде кöрöрин улалтып, анчада ла эрмек - куучынды байыдарына аjару эдет.

Куучын – эрмектин тос бöлÿктерин ÿренерин баштайт: адалгышты, jарталгышты, солуманы, тооломоны, кубулбасты. Морфологиянын jÿк ле глаголдон öскö тöс бöлÿктерин ÿренерине аjару салылган. Онон ары куучын – эрмектин тöс бöлÿгин глаголды ла куучын – эрмектин болушчы бöлÿктерин 7 – чи класста кöрöр.

Адалгышты ÿренер тушта адалгыштын тоо категориязына, тизÿзине, öскö куучын – эрмектин бöлÿктериле колбу тударына; jарталгышты ÿренерде редупликацияга ла синтаксический функцияларына; тооломоны ÿренерде бÿткен ле бÿтпеген болгонына; солуманы ÿренерде бÿдÿминин анылузына, фонетический ээжилерине; кубулбасты ÿренеринде лексический, синтаксический учурларына аjару эттирер.

- балдарды jайым ла эптÿ, су – алтай эрмек – куучынга темиктирер;

- тилдин грамматиказын терен, быжу билип, бичиир ле оос эрмек – куучынын чын тургузып билерге ÿренер;

- лингвистический билгирлерди эрмек – куучын ажыра кöрÿп, ÿредÿнин тöзöлгöзи коммуникативный айалга болорын кичеер;

- jаан аjаруны сöзлик иш öткÿрерине эдер;

- сöстöргö синоним тизÿ тургузып, антонимдер бедиреп, сöстöрдин лексический учурын ла семантический сезимдерин

jартадып ÿредер;

- сöстöрди бой – бойыла учуры аайынча эптештирип, сöсколбулар ла эрмектер тургузып билерине темиктирер;

- билгирлер аларыла коштой (образовательный амаду), онойдо ок бийик кÿÿн – тапту болорына (воспитательный амаду) ÿренер;

- ич – кöрÿм су – алтай болзын деп, öскöн – чыккан jерин баалап, jаандарды тооп, jаштарын кичееп jÿрзин деп, алтай ла öскö дö албатынын jÿрÿмдик этикеттерин билзин деп, кезик тексттерге аjару эдер.

1. 
   Н.Д.Алмадакова «Сöстин бÿдÿми, сöстин бÿдери, сöстин кебери», Горно – Алтайск, 2006 jыл.
   

2. 
   Н.Д.Алмадакова «Алтай тилди алтынчы класста ÿредери», Горно – Алтайск, 2009 jыл.
   

Глаголдын тоо категория, jÿзÿннин категориязы, залогтын категориязы, кеберлери, эренис адалгыштын учурын алынары (субстантивизация), ылганаачы, инфинитив деген ондомолдорло таныжары берилген.

Куучын – эрмектин болушчы бöлÿктериле 7 класста терен таныжар аргалу. Уланты деген куучын – эрмектин бöлÿгин ÿренерде, аjаруны онын учурларына, аналитический кубулткыштарда турарына, болушчы адалгандарла кожо турарына эдилет. Колбоочы деген куучын – эрмектин бöлÿгин ÿрензе, онын фонетический ээжилерине (сингармонизмге), учурларына аjару эдер. Бöлÿгешти ÿренерде онын учурларына аjару эдип, тÿндештирÿ бöлÿгешке ле модальный сöсти ылгаштырарына ÿредер.

«Модальный сöстöр» деген теманы ÿренерде, бу сöстöр кижинин аланзыганын, не – неменин кыйалта jок болорын, чокымдаганын кöргÿскенин темдектеер.

«Кыйгылулар» деген теманы ÿренгенде аjаруны кижинин сезимине (сÿÿнгенине, ачуурканганына, оморкогонына, кайкаганына ла онон до öскö сезимдерге) эдер. Не – неменин табышка ла оборына öткöнгöн кыйгылуларла таныштырар.

8 – чи класста эрмек –куучын таскадар уроктордо балдардын бичигенинин кемин jаанадар, кöптöдöр. Баланы не – немеге бойынын кÿÿн – санаазын толо чыгара айдарына, бичиирине темиктирер. Чÿмделге иш кандый ла темага келижер аргалу. Бу иш ÿренчиктерди санандырар, шÿÿдирер учурлу болор керек.

- куучындап турарына коштой, кÿÿн – санаазын чыгара бичиирине ÿренер;

- 5-чи класста ÿренгенин онон ары теренжидип, jаны ондомолдорло, jаны эп – аргаларла таныжарын улалтар;

- эрмек – куучыннын бÿдÿмдериле таныжып, кижи кÿÿн – санаазын, айдыныжын канайда ла кöргÿзер аргалузын ондоп алар керек.

1. 
   К.А.Бидинов «Куучын – эрмектин бöлÿктерин 6 – 7 класстарда ÿренери ле эрмек – куучын темиктирери аайынча ууламjылар», «Ϋч – Сÿмер» бичик чыгарузы, 2005 jыл.
   
2. 
   «Алтай тилле таскадулар»,2008.
   

5 – чи класста ÿренген «Чике куучын – эрмек» деген теманы 8 – чи класста теренжиде кöрÿп, чÿмделге ле бичиир ижинде токтой тÿжер темдекке jастыра божотпозына темиктирер.

Чÿмделге ижинде (сочинение, изложение) бичииринин кеми 8 класста чик jок jаанай берет. Бала бойынын санаа – кÿÿнин ачыгынча бичийт. Эрмек – куучынында сöзлигин байыдып, jÿзÿн – башка чечен сöстöрлö тузаланып билерине ÿредер.
Амадузы:
- Сöстöрлö (лексикала), эрмектин ÿниле (интонацияла), иштеерине jаан аjару эдер;

- башка – башка бÿдÿмдÿ колбулу куучын – эрмекти ÿренчиктер бойлоры тургузарына ла оны толо jартаарына темиктирер;

- ÿредÿ одор тушта технический ле кöргÿзер эидмдерди, тайанатан темдек – схемаларды, карточкаларды улай тузаланарына некелте эдер.

Тузаланар литература:

1. 
   А.А.Тыбыкова, В.Д.Сатлаева, Н.В.Тепуков «Алтай тил 7-8 класстарга»,1977 jыл;
   
2. 
   Н.В.Тепуков «Алтай тил аайынча дидактический материалдар», 1981 jыл,
   
3. 
   К.А.Бидинов «Ϋренчиктердин куучын – эрмегин темиктиреринде jуруктарла иштеери аайынча методический jартамал», 1981 j
   
4. 
   Н.В.Тепуков « «Алтай синтаксисти ÿредеринде болушту темдек – схемалар, темдек – jетирÿлер», 1987 jыл.
   
5. 
   А.А.Тыбыкова, Н.В.Тепуков «Алтай тил 7-8 класстарга», 1988 jыл,
   
6. 
   Н.В.Тепуков «Ϋредеринде баштанар методический эп – аргалар», 1988 jыл,
   
7. 
   А.Т.Тыбыкова «Исследования по синтаксису алтайского языка», 1991 jыл,
   

«Колболу эрмек» деген тилдин бöлÿги бир канча бöлÿктерден турганына аjару салар. Кажы ла бöлÿги бойы алдынан синтетический, аналитический, синтетико – аналитический бÿдÿмдерлÿ болгонын кöрöр. Колболу эрмек бир канча предикативный единицаларлу болгонын аjарар. Темдектер тургузып, толо ылгап jартаарын некеер.

Табышканду колболу эрмекти удурлаштыраачы ла ÿлештиреечи колбоочылар колбоп турганын кöрöр. Кöп саба частар камаанду колболу эрмектин бÿдÿмдерин ÿренерине берилет: öйин кöргÿзер, аайын кöргÿзер, jöпсинер кош эрмек, толтыраачы кош бöлÿк, jартаачы кош бöлÿк, амаду учурлу кош бöлÿк, шылтагын кöргÿзер, шылтуун кöргÿзер, бир канча кош бöлÿктÿ эрмектер, уурладылган колболу эрмектер. Jаан аjаруны колбоочызы jок колболу эрмекке эдип, олорды бичиир тушта ээжини jакшы билип, токтой тÿжер темдектерин билгир тузаланар керек.

9 - чы класста тöс аjаруны изложение бичиирине салар. Изложениенин башка – башка бÿдÿмиле тузаланып, олордын учурын чын ондоп, бичиирине ууламjылаар.

- балдарга лингвистический терминдер (ондомолдор) керегинде jетирÿ эдер;

- алтай тилдин колбоочылу ла колбоочызы jок колболу эрмектерди ÿренедине jаан аjару эттирер;

- колболу эрмектердин башка – башка бÿдÿмдерине (синтаксический, аналитический, аналитико – синтетический) аjару салып, бöлÿктердин колбожор эп – аргаларына ла олор ортодо кандый колбулар болуп турганы керегинде терен билгир берер;

- теоретикалык сурактарга ÿзеери колболу эрмектердин jÿзÿн - башка схемаларын тургузар эп – аргалар, теорияны быжулаарга берилген анылу таскадуларды бÿдÿрерге ле оны ого толо jартамал эдерине ÿредер.
Тузаланар литература:

1. 
   Н.П. Дыренкова «Грамматика ойротского языка» 1940 jыл;
   
2. 
   Н.В.Тепуков «Алтай тил аайынча дидактический материалдар»,Горно – Алтайск, 1981 jыл.
   
3. 
   Н.Д.Алмадакова «Колболу эрмек», Горно – Алтайск, 2004 jыл;
   
4. 
   Н.В.Тепуков «8 – 9 класстардын «Алтай тил» деп бичигиле ÿредеринде башкарынатан ууламjылар», (экинчи катап чыкканы).
   

Бой – бойыла колбулу теориялык сурактарды бириктире кöрÿп, практический ÿредÿлерде быжулаар. Бу класстарда бир канча öйгö улай – телей семинар ла практический ÿредÿлер öткÿрер ле олордон озо лекциялар öткÿрерге ченежери jозокту. Семинар ÿренчиктерди теориялык сурактарды темдектерле чокым быжулап берерине ÿредер. Тилдин урокторында балдар алган jетирÿлерге ÿзеери билим литературага тайанып, рефераттар, jаан эмес jетирÿлер эдип билерине ÿренер. Мындый бÿдÿмдÿ иш балдардын билгирин теренжидер, билим бичимелдерден керектÿ шÿÿлтелер чыгара бичип, эптÿ ле билгир тузаланып билерине болушту болор.

10 – чы класста тÿрк литературный тилдин тÿÿкилик jолы, тургуза öйдö тÿрк калыктар ла олордын тилдери керегинде билгирлер берилет. Ого ÿзеери телекейде тилдердин биле – бöлÿктери керегинде jетирÿ эдип. Тÿрк тилдер бÿдÿмиле агглютинативный болгонын jартаар. Бу öйдö орус тилле тÿндештирÿ де эдер.

11 класста синтаксистин единицаларын (сöсколбуны, тегин ле колболу эрмектерди) теренжиде кöрöр. Олордын анылу темдектерине аjару салып, башкаланганын ла тÿнейлерин чокым jартаар. Балдарга текстле иштеер ууламjы берилет. Бÿткÿл jаан тексттерле иштеп, бичимелдин марын чокымдаары, кандый бир марла бичимел бичип ÿредер.

Ϋренчиктерге алдында класстарда ÿренгенинен морфологиянын ла синтаксистин сурактарыла чын тузаланып, лингвистический ылгаш эдерине ÿредер.

Бу класста балдарды алтай калык керегинде, онын тили, литературный тилдин ле онын диалекттеринин öткöн jолын ла тургуза öйдö айалгазын билерине аjару эттирер.

10 – 11 класстарда балдарла jаантайын сöзлик иш öткÿрер. Сöстöрдин лексичексий учурына, онын анылузына jартамал эдип, jайаандык иштеринде тузаланарына темиктирер. Сöслö эптÿ тузаланып, онын учурын ондоп турганы балдардын эрмек - куучын тургузарында jаан болуш болор.


Jартамал сöс (6 класс)

Литератураны jыл туркунына ÿренерге 68 час, 10 час куучын – эрмек таскадарына берилген. Программа 4 бажалыктан турат: «Калыктын чÿмдÿ сöзи», «Jебрен тÿрк литература», «Алтай литература», «Őскö калыктардын литературазы». Уренер бичик «Алтай литература», 6 класс. Бичик кожон ло алкышты ÿренеринен башталат. Сооjын ла кеп куучындар деген жанрлар керегинде jетирÿ берилет. Уренчиктерди угы – тöзиле jилбиркеерине (генеологический) jанынан ондомол аларына тазыктырат. Jебрен тÿрк литературада Бильге –Каганнын эткен керектерине, албатызынын тÿÿкизин теренжиде билерине аjару салынат.«Алтай литература» деген бÿкте М.В.Чевалковтын jÿрÿмине ле баштамы бичимелдери керегинде jетирÿ эдилген. Бу программага 30 – чы jылдардын бичиичилеринин (Г.И.Чорос – Гуркиннин, М.В.Мундус – Эдоковтын, П.В.Кучияктын, Ч.А.Чунижековтын) чÿмдемелдери, эмдиги öйдин бичиичилеринен Л.В.Кокышевтин, Ш.П.Шатиновтын, А.О.Адаровтын, Э.М.Палкиннин, Б.У.Укачиннин, А.Я.Ередеевтин, П.Т.Самыктын бичимелдери кирген. Őскö калыктын литературазынан М.Пришвиннин, Ж.Дашдондогтын чÿмдемелдериле таныжар. Бичимелдер кемиле jаан эмес, балдардын jажына келиштирилген. Повесть деген жанрдан jÿк ле ÿзÿктер алынган. Кажы ла салылган чÿмдемел баланын кÿр – кöксин ойгозот ло эрмек – куучынын таскадат. 6-чы класста алтай литературанын урогында балдар текстти кычырып, иштеп, оны ширтеп билерине таскап, чÿмдемелдин учуры аайынча танынан куучын тургузарга ÿренер. Тöс аjаруны ÿнле анылап кычырарына, эске ÿренерине, чÿмдемелдин тургузылганына ла эрмек - куучыннын турган аайына эдер. Чÿмдемелде берилген тан ла орток куучынга аjару эттирер.6-чы класстын литературазын ÿренип тура, балдар чÿмдемелдин текстин, сюжетти ле геройлорды, олордын колбузын, ар – бÿткеннин jурамалын, литературалык ондомолдорды jакшы билер учурлу.6-чы класстын ÿренчиктерине геройлорго jартамал эдерине, тексттен литературалык эп – аргаларды таап, учурын jартаарына, темазын ла тöс шÿÿлтезин ондоп аларына, тÿрген кычырарына, кычырганына план тургузарына, кычырганына бойынын санаа - кÿÿнин чыгара айдарына таскаар керек.

- чÿмдемелдин текстин jакшы билери;

- чÿмдемелдин сюжедин ле геройлорын, олордын колбузын анылаары;

- ар – бÿткеннин jурамалы, гипербола деп ондомолдордын анылу темдектерин билип алары;

- геройлордын эткен керектерине jартамал эдери;

- тузаланган эп – аргаларын таап, jартаарына темигер;

- геройдын тыш – кеберин jураган ла ар – бÿткеннин jурамалын кöргÿскен jерлерди табарына темигер;

- чÿмдемелдин темазын ла тöс шÿÿлтезин jартаарына таскаар;

- кееркедим ле ÿредÿлÿ тексттерди ÿнле анылап ла тÿрген кычырарга темигер;

- оос куучынга план тургузарга ÿренер;

- чÿмдемел керегинде бойынын кÿÿнин чыгара айдарына таскаар.

Тузаланар литература:

1. Садалова Т.М. «Алтай калыктын чÿмделгезин ле чÿм – jандарын школдо ÿредери», Горно – Алтайск, 2001 jыл.

2. Чандыева Е.Д. «6-чы класстын «Алтай литература» деп бичик – хрестоматиязына методический ууламjы», Горно – Алтайск, 2007 jыл;

3. Т.К.Шутина «И.В.Шодоевтин чÿмдемелдерин школдо ÿренери», Горно – Алтайск, 2010 jыл.

7 –чи класста алтай литературала ÿренетен программага 68 час берилген, онызынын 10 чазы куучын – эрмек таскадарына. Бу программа 5, 6 класстарда чылап, тöрт бöлÿктен турат:

1. 
   Калыктын чÿмдÿ сöзинен
   
2. 
   Jебрен тÿрк литературадан
   
3. 
   Алтай литературадан
   
4. 
   Őскö калыктардын литературазынан.
   

Jе ÿренетен чÿмдемелдер кемиле алдында класстарга кöрö jаан. Бу класста тöс аjаруны анчада ла чÿмдемелдердин геройлорынын сÿр – кеберине салат. Баштапкы берилген «Оос поэзиянын жанрлары» деген бöлÿкте 7 класста сооjын ла кеп куучындар деген жанрларга аjару эдилет. Бу бöлÿктерди 6-чы класска кöрö, эмеш теренжиде ле jаанада шиндейт. Фольклорло танышканы – ол тöрöл тилдин jаражын сезери, сÿр – кеберлердин байлыгыла оморкооры, чÿмдемелде jажынган шÿÿлтени ондооры деген сезим берер.

Литературанын урогында Кижи ле Сöс тöс аjаруда болгонын чокымдап, текстти ширтеп, кееркедим сöстин ийдезине сÿр – кеберлердин jажыдына, ойгорлык шÿÿлтенин учурына анылу аjару эдер.

Берилген «Алтын – Тууjы» деген кай чöрчöк кемиле сÿреен jаан. Мында геройдын ич – кöрÿмине jаан аjару эттирер. Программада кееркемелдÿ чÿмдемелди кычырганыла коштой, онын теориязы база берилген: гипербола, басня, аллегория, куучын кеберлÿ ÿлгер, сатира, ар-бÿткеннин jурамалы, литературалык чöрчöк, мадак ла уйгаштыру. Őскö калыктардын литературазынан башкир бичиичи М.Каримнин ле татар бичиичи М.Джалильдин чÿмдемелдери берилген. 7 класстын балдарын литературанын урогында чÿмдемелдин тексти, öдÿп турган керектин аайын ла геройлорын, ÿлгерлештин анылузын, сатира деген ондомолдор керегинде билгир берер. Геройлорго харатеристика берерге, чуÿмдемелдин тургузылган аайын темдектеерге, автордын тузаланган эп – аргаларын, тилин анылаарына, эпикалык ла лирикалык чÿмдемелдерди анылаарына, оосло айдарына, сурактар берерине, чÿмдемелде айдылган санаа – шÿÿлтеге план тургузарына, кычырганына бойынын кÿÿн – санаазын чыгара айдарына таскадар.

- эпикалык чÿмдемелде öдÿп турган керектердин аайын ла геройлорына аjару эдер;

- алтай ÿлгерлештин анылузын кöрöр;

- юмор, сатира, композиция деген жанралрдын башказын анылаар;

- геройлорго характеристика берер;

- чÿмдемелдин тургузылган аайын темдектеерине темигер;

- чÿмдемелде тузаланган эп – аргаларын ла тилин темдектеерине ÿренер;

- эпикалык ла лирикалык чÿмдемелдерди анылап билер керек;

- кееркедим, билим ууламjылу, jар – куучынду тексттерди чын, jарт, чокым, ÿнле анылап, тÿрген кычырарына таскаар;

- сочинение бичиирине, характеристика берерге, сурактарга толо каруу берерге темигер;

- бойынын айдатан ла бичийтен санаа – шÿÿлтезине план тургузарына ÿренер.

Тузаланар литература:

1. Садалова Т.М. «Алтай калыктын оос чÿмделгезин ле чÿм – jандарын школдо ÿренери»

2. Н.М.Киндикова «Алтай литература».

Литературала иштеер программага 68 час берилген, онын 10 чазы куучын – эрмек таскадарына.

Бу программа эки бöлÿктен турат:

1. 
   Алтай литературадан
   
2. 
   Őскö калыктардын литературазынан.
   
3. 
   уренер бичик «Алтай литература», 8 класс, 2005, авторы Н.М.Киндикова.
   

8 класста ÿренчик чÿмдемелле танынан таныжар. Ϋренчик шинжÿлÿ ишке таскаар учурлу. Тöс аjаруны ÿнле анылап кычырарына, эске ÿренерине чÿмдемелдин тургузылганына ла эрмек – куучыннын турган аайына эдер. Программада ÿренерге эмдиги öйдин бичиичилеринин чÿмдемелдери берилген. Теориядан 8 класста сÿр – кебер, тÿÿкилик роман, баллада, драма, чындык керектер ле автордын табыныры, токтоду, сюжет, композиция, чÿмдемелдин тили деген ондомолдор берилген.

Ϋренчик тÿрген кычырарга, толо, кыскарта, талдап ылгаарга ла куучындаарга, кычырганына jетирÿ шÿÿлте эдерине, куучын ла статья бичиирине, бойынын шÿÿлтезин айдып ла куучын тургузып билерине, сочинение бичиирине таскаар керек.

Őскö калыктардын литературазынан 6 бичиичинин чÿмдемелдери берилген.

- алтай ла öскö укту бичиичилердин чÿмдемелдериле таныштырар, jилбиркеткенин танынан онон ары кычырарына ууламjылар;

- литературанын теориязын ондоорына, автордын тузаланган эп – аргаларына, чÿмдемелдин кееркедим кемине аjару эдер;

- ÿренчиктер алтай кижинин jилбÿлериле: тÿÿкизиле, фольклорыла, jандаган jаныла, культуразыла таныжып, öскö калыктардын литературазыла (кыргыс, тува, саха – якут, jопон) тÿндештирÿ эдип, ÿренер;

- алтайдын ар – бÿткенин чеберлеери, ан – кужын корыыры керегинде таскамал иш öткÿрерине темигер;

- тексттер башка – башка жанрларла (кеп куучын, роман, тууjы, баллада, элегия, публицистика, эске алыныш …) чÿмделгенине аjару эдип, олордын анылузын чике ылгаштырып алар учурлу;

- ÿренчиктер бÿткÿл сÿр – кебер деген ондомолды jартаарына таскаар;

- чÿмделген литература кееркемелдин бир бÿдÿми болуп турганын jартап ла оны шиндемел литературадан анылаарына ÿренер.

1. Н.М.Киндикова «Алтай литератураны ÿренери», Горно – Алтайск, 1995 jыл;

2. Н.М.Киндикова «Алтай литератураны ÿренерине болушту ууламjылар», Горно – Алтайск, 1998 jыл;

3. Т.К.Шутина «И.В.Шодоевтин чÿмдемелдерин школдо ÿренери», Горно – Алтайск, 2010 jыл;

Урок неделеде 2 катап öткÿрилер, jыл туркунына 68 час берилген. 10 час куучын - эрмек таскадарына келижет. Бу класста текши jетирÿ берилет. Őйликтин анылузы темдектелет.

1. 
   Jебрен тÿрк литература. (VI – XII)
   
2. 
   Монгол – ойрот öйликтеги литература (XIII – XVIII)
   
3. 
   XIX чактын jарымызы, X чактын башталганы
   
4. 
   XX чактын литературазы.
   

Бу öйликтердин баштапкы 3 öйлиги 9 класстын программазына келижет. Оос поэзиянын жанрларын быжулап тура, чÿмдеечилердин jÿрÿмин, толо ÿренет. Программа алтай албатынын Россияга киргенинин тÿÿкилик jолынан башталат. Jебрен тÿрк таш бичимелдер (Бильге – каган, Кÿльтегин, Истеми каан, Тоньюкук). Алтай фольклордын тöзöлгöни. Олорды шиндеген билимчилер керегинде сöс (орус билимчилер Г.Н.Потанин, В.И.Вербицкий, немец билимчи В.В.Радлов, алтай билимчилер П.В.Кучияк, С.С.Суразаков).

9 класстын программазында тöс аjаруны алтай албатынын фольклорынын жанрларына салган: сооjындар, кеп куучындар, чöрчöктöр, кай чöрчöк « Маадай Кара», камнын сöстöри, алкыштар ла онон до öскöлöри. Jаны öйдин бичиичилеринин jÿрÿмине ле олордын jайаан иштерине аjару эткен (баштапкы бичиичи М.В.Чевалковтын, Алтайдын улу jурукчызына Г.И.Чорос – Гуркинге, бичиичи И.М.Штыгашевке). Онойдо ок 9 класстын ÿренчиктери Сибирьдин бичиичилери Алтай керегинде бичиген бичимелдерле таныжар.

Литературанын урогында кычырарынын кеми 140 -150 сöс.

- калыктын чÿмдÿ сöзинин кажы ла фольклорлык жанрынын анылузын темдектеп алар;

- алтай литературанын jебрен тÿÿкилик тазылдары jебрен тÿрк ле монол – ойрот öйлöрдин литературазында салынганыла jилбиркедер;

- М.В.Чевалковтын, И.М.Штыгашевтин, Г.И.Чорос - Гуркиннин jÿрÿми ле jайаандык ижиле толо таныжары;

- Алтайла кöп катап jорыктап, XIX – чы чакта алтай калыктын jадын – jÿрÿмин тыш кöрÿмле аjаарып, алтай литературада анылу ууламjы артырган билимчилер ле бичиичилер керегинде толо билип алары.
Тузаланар литература:

1. 
   Н.М.Киндикова «Алтай литератураны ÿренери», Горно – Алтайск, 1995 jыл.
   
2. 
   Садалова Т.М. «Алтай литература», Горно – Алтайск, 2005 jыл;
   
3. 
   Садалова Т.М. «Алтай литератураны 9-чы класста ÿренери», Горно – Алтайск, 2007 jыл;
   

- кееркедим чÿмдемелдерле колбой, шинжÿчилердин шÿÿлтезиле таныжар;

- кижи ле телекей керегинде билип алары, чындык jÿрÿмди ондооры, кижи кÿÿндÿ Кижи болуп таскаары ÿренчиктин тöс аjарузында болоры;

- балдарды литературоведческий терминдерге ле сöзликтерге баштандырар иш öткÿрер;

- литературанын критиказыла таныжып, jаны бичикке рецензия, аннотация бичип темигер;

Тузаланар литература:

1. 
   Н.М.Киндикова «Алтай литература», Горно – Алтайск, 1984 jыл,
   
2. 
   «Алтай литература керегинде санаалар», 1989 jыл.
   
3. 
   Н.М.Киндикова «Алтай литератураны jаан класстарда ÿренери», Горно – Алтайск, 1994 jыл
   
4. 
   Н.М.Киндикова «Алтай литератураны ÿренери», Горно – Алтайск, 1995 jыл.