1 сот жүйесіндегі судьяның ТӘуелсіздігі

оның маңызы _______________________________________________8-15

басқа принциптерімен ара қатынасы ____________________________16-34

қатысушы тұлғалар________________________________________35-48

көмектесуші тұлғалар_____________________________________48-59

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес, адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының сақталуы мен заңды мүдделерінің қорғалуы заңның үстемдігі қамтамасыз етілетін мемлекетте ғана мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық көлемінде істей шығуы және сот билігіне тән ерекше рөлдің атқарылуы арқылы іске асырылады.

Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім қабылдағанда ешбір ықпал-кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздынығы орасан зор. 2001 ж. 6 маусым күні Астанада болып еткен Қазақстан Республикасы судьяларының кезекгі III съезінде Мемлекет басшысы бұдан кейін бүкіл сот жүйесі шешуге тиісті мынадай міндеттерді атап көрсетті:

"Бірінші-сот сатылары арасында соттылықты шектеу процесін түбегейлі қисынына жеткізу керек. Сотта көпе-көрінеу қылмыс туралы қылмыстық істерді тергеу мен қарау тәртібін бұрынғыдан да қаншалықты мүмкін болғанынша оңайлату керек.

Екінші-сот қаулыларын орындау жөніндегі жұмысты түбегейлі жақсарту қажет.

Үшінші-Конституцияда көзделген сот әділдігін алқа заседательдерінің қатысуымен атқару принципін іс жүзіне асыру. Өлім жазасы көзделген ауыр қылмыстардан бастау керек.

Төртінші-мамандандырылған соттар жүйесін-бірінші кезекте экономикалық және әкімшілік соттарды кезең-кезеңмен құру жұмысы жалғастырылсын.

Бесінші-дауларды шешудің баламалы әдістерін, мәселен, төрелік соттарды ендіру мүмкіндігін зерттеу кажет.

Алтыншы-тергеу әрекеттерін сот бақылауы институтын пайдаланудың шетелдік тәжірибесін зерттеу керек. Батыста ол кең таралған. Ресейде де осы жолмен жүруге езірленіп жатқан сыңайлы. Біз басқалардың істегендерін көзсіз көшіріп ала бермеуіміз керек. Алайда, біздің сот-құқық жүйесінің ерекшеліктерін ескере отырып, назар аударуға тұратын нәрселерді пайдаланған жен.

Жетінші-сот кадрларын даярлау мен біліктілігін арттырудың тиімді жүйесін жасау шаралары қолданысын. Бұл ретте сот әділдігінің біздің қоғамның ең лайыкты мүшелері ғана атқаруы үшін судьялардың адамгершілік және этикалық болмысына деген талаптарды күшейту қажет.

Сегізінші-соттардың жұмысын халық үшін барынша ашық және ұғынықты ету керек. Соттардың бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмысы түбегейлі өзгертуді талап етеді".

Осы міндеттерді шешу азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін қорғау, ел Конституциясы мен заңдарының орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі өзінің конституциялық функциясын толыққанды жүзеге асыруға кажетті тәуелсіз сот жүйесін құруға мүмкіндіктің болуы тақырыптың басты өзектілігі.

Себебі, конституциялық ереже сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болмасын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады деп бекітеді. Ал судьяның сот тәрәлігін іске асыру кезінде Конституция мен заңдарға ғана бағынышты болуы, басқадай айтқанда, оның тек заңға тәуелді болуы сот әділдігінің шынайы көрінісін айқындайды.

Істерді қарау барысында судья (немесе сот құрамы) тараптардың ешқайсысын жақтамай, тек қана заңды басшылыққа алып, бейтарап халде, өзінің ішкі нанымына иланып, қаралған дәлелдемелерді тиісті деңгейде бағалаудың нәтижесінде заңға сәйкес шешім қабылдауы қажет. Айта кетерлік жағдай, соттар Конституцияға қайшы емес нормативтік-құқықтық актілерді ғана қолдануға тиісті.

Сот билігінің мемлекеттік биліктің бір тармағы ретіндегі маңызы мен мәнін ашу, әуелі оның түсінігін және оның маңызын зерттеумен ұштастырылды.

Жалпы, билік феноменін, оның белінуі теориясын ежелгі уақыттан зерттеумен бұл меселелерге байланысты Аристотельдің, Ш.Л.Монтескьенің көзқарастары мен еңбектерінде айтылған ой- пікірлері келтірілді.

Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы сот жүйесіндегі сот билігінің функциялары ретінде сот әділдігі, конституциялық бақылау, тәрбиелеу және заңдар, нормативтік құқықтық актілер түсіндірумен мемлекеттік тұрғыдан талдау жасау.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның негізгі көздейтіні мемлекеттің құқықпен санасуын талап ету болса, соттың да тек қана заңға бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға жетелейтін басқаруціы норма болып саналуға тиісті екендігі жұмыстың басты мақсаты.

Тәуелсіздік мәселесі судьяға қатысты болғандықтан, судьяның түсінігі мен құқықтық жағдайы қарастырылды. Осы екі ұғымның байланысы негізінде судьяның тәуелсіздігі ережесіне түсінік берілді.

Судьяның тек заңға бағындырылуы оның тәуелсіздігін қамтамасыз ететін басты шарт ретінде қаралды. Осыған байланысты судьяға заң қоятын талаптар мен міндеттерді анықтау.

Теориялық және практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың теориялық негізін заңгер ғалымдардың сот билігі, жүйесі және судьяның тәуелсіздігі мен сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар туралы тұжырымдамалыры мен ұсыныстарын құрайды.

Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы сонда жұмыстағы тұжырымдар қорытынды мен ұсыныстар сот жүйесінің жұмысын ұйымдастырудың құқықтық негіздерін одан әрі ғылыми зерттеуге негіз болады, оның теориялық қорын кеңейтеді.

Сот әділдігі сот билігінен туындалатын, онымен сабақтас ұғым болғандықтан принциптерді сот билігінің немесе сот әділдігінің деп атау өзгешелікті білдірмейді, керісінше, бұл екеуі бір мағыналы ұғымдар.

Әрине, бұған дейін айтылып кеткендей, сот билігінің түсінігі сот әділдігі ұғымынан әлдеқашан кең және көлемді. Бұған, тіпті, сот әділігі сот билігінің бір (басты да, әрі негізгі) нысаны деп көрсетудің өзі дәлел. Сондықтан кең мағынасында қарастыра келе, тақырыпты судьяның тәуелсіздігі — сот билігінің демократиялық принципі деп атау сот әділігі сот билігі түсінігінен туындайтындығымен, екіншіден оны жүргізуші басты тұлға судья болғандықтан, судьяның тәуелсіздігі деп қарастырумен байланыстырып, уөж етуге болады. Демек, дәстүрлі терминологиялық атаудан аса бір ауытқу болмайды деген сөз.

Осымен қатар, судьяның тәуелсіздігі принципін біз қынмыстық іс жүргізу құқығының басты әрі негізгі принциптерінің біреуі ретінде қарастырамыз. Әрине, бұл принциптің азаматтық іс жүргізу саласында да орасан зор рәлі мен орны бар екендігінде сөз жоқ. Бір сезбен айтқаңда, сотта іс жүргізу мәселелеріне байланысты судьяның тәуелсіздігінің өзектілігі мен қажеттілігің қарастыруды мақсат етеміз.

Қазақстан Республикасының Констшуциясында (оның 75, 77-баптарында) сот төрелігі деп аталады. Осыған орай, бұған дейін және жалпы осы жұмысымызда сот төрелігі, сот еділдігі, сот билігі ұғымдарын алма-кезек, немесе қабаттастырып айтуымыздың себебіне тоқталатын болсақ, өкінішке орай, әлі де заңдарымызда, пайдалануға ұсынылған құқық әдебиеттерінде кездесетін заң терминдерінің айтынуының (жазылуының да) кемшіліктері мен жетіспеушіліктеріне сілтеген болар едік. Бұл басты себеп болса, одан тыс аталмыш терминдердің біркелкілендірілмеуі, ягаи, әр түрлі (синонимдес сөздер) аударылуының да салдары бар. Еліміздің Ата Заңын, т.б. норматавтік құқықтық актілерін мемлекеттік тілде жазушы қауымның еңбегін құрметтей отырып, осы мәселеге байланысты пікірімізді келесідегідей етіл көрсеткіміз келеді. Біздіңше, сот төрелігі дегеннен гөрі сот әділдігі деп айтылғаны жөн. Тіпті көпшілік заңгер қауым (ғалымдар, тәжрибелі қызметкерлер де) "сот әділдігі" терминін пайдаланын келеді. Елбасы өзінің республика судьяларының ІІІ-съезінде айтқан алғы сөзіңде де "сот әділдігі" терминін көп қолданып сөйледі .

Бұл екі сөздің (сот төрелігі, сот әділдігі) синонимдестігінде дау жоқ. Бірақ, құқық (заң) саласына тиімділігі сот әділдігі болуы керек. Төрелік деп айтқанда, бұл сөздің үстемдік (билік) мағынасына тартатыны керініс табады. Ал сотты халық әділдік, әділеттілік түсініктерімен үғынады. Былайынша айтқан-да, оділ сот, әділ сот шешімі деп түсінумен ұштасады.

Орыс тілінен аудару жағына келсек, правосудие -правильно судить, с правом судить — деген мағыналарын білдірсе , қазақ тілінде дұрыс соттау, соттау құқығы мағыналарын берген болар еді. Сондықтанда заң терминологиясында дұрысы сот әділдігі деп қолдануды ұсынған болар едік.

Сот билігінің принциптерінің мазмұны мен мәні заңдарда көрінісін табады.

Принциптер зерттеудің бастаушы нысанасы емес, оны қорытындылайтын нәтижесі болып саналады. Бұл түсінік ғылымның барша саласында қолданылады.

Сот билігіне қатысты принциптер деп Конституция мен Конституциялық заңда және өзге де нормативтік-құқықтық актілерде бекітілген соттың ұйымдасуының және сот әділдігі мен басқа да өкілеттіктерін жүзеге асыратын қызметінің мәні мен маңызын белгілейтін негізгі ережелер (қағндалар) мен басқарушы идеяларды айтуға болады.

Бұл принциптер азаматтық іс жүргізу құқығына да тән және осы салада кеңінен қолданылады.

Сот еділдігі принциптерінің нормативтік мазмұны объективтік тұрғыдан олардың құқықтық норма екендігін бітдіреді.

Осыған байланысты, профессор К.Х.Халиқов оларды (принциптерді) соттың ұйымдастырылуы мен қызметін тікелей реттеп отыратын құқықтық норма болып табылады - деп әділ есептейді.

Оған дәлел, конституциялық принциптердің ең жоғарғы заң күші болады. Осыған байланысты құқықтардың түрлі салалық принциптері конституциялық негіздерден туындалады. Сот қызметіндегі, әсіресе, сот әділдігін іске асыру барысында бұлжытпай басшылыққа алып, орындауды міндеттейтін бұл негіздердің құқықтық мақсаты бүкіл басқа заң нормаларының өздерімен сәикес болуын талап етуінде. Конституциялық нормалардың бұзылуы сот әділдігіне жатпайтын сот актілерін шығарута әкеп соғады, ал олардың күшін жоғарғы тұрған сот сөзсіз жоюға тиіс болады.

Демек, принцип - норма, құқық шығармашылық қызметте заң базасын реттеуші, оның төңірегінде құқық жүйесінің басқа да элементтері шоғырланатын конструкция (каркас) ретінде танылуға жатады.

Сот әділдігінің конституциялық принциптері соттың құрылысы мен қызметін реттейтін құқық салаларының принциптері мен бүкіл мазмұнында - сот құрылысында, азаматтық іс жүргізу құқығында өз көрінісін тауып, дамытылған. Сот құрылысы мен іс жүргізу құқығы нормаларында сот әділдігі принцилі заңдардың нақты баптарының тұжырымдары түрінде берілуі мүмкін. Алайда, бұл мұндай принциптердің бүкіл мазмұны осы тұжырымдармен шекгеледі деген сөз емес. Кез келген принциптің мәні сол құқық саласының көптеген нормалары мен институттарында көрінеді, әйтпесе принцип белгілі бір құқық саласы үшін өзінің негізгі мәнін жоғалтар еді.

Кейбір принциптер салалық заңдарда жекелеген нормалар немесе заңдардың баптары түрінде тұжырымдалған. Бұл ретте олардың мазмұны құқық саласының түрлі ережелерінде ашылады, ал мұндай принциптің ұғымы ғылыми зерттеу процесінде және тиісті саланың көптеген құқықтық нормалары мен институггарын іс жүзіне асыру барысында айқындалады. Сот билігі принциптерінің ерекшелігі мынада: олардың бәрі Конституцияда және салалық заңдарда сот құрынысы мен іс жүргізу құқығының нақты нормалары түрінде берілген.

Принциптер мынадай екі бағыт бойынша жүйеленеді: ең алдымен конституциялық, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітіліп, баяндалған принциптер және Конституцияда тікелей көрсетілмеген, алайда оның ережелерінен туындайтын принциптер.

Сонымен бірге, сот әділдігінің конституциялық принциптерін (негіздерін) бөлу қажет болатын себебі, олар салалық заңдарда баяндалған басқа да барлық принциптердің дамуы мен жетілдірілуін анықтап береді, өйткені Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық құқық салаларын, оның барлық принциптерін дамытудың заң жүзіндегі негізі болып табылады.

Судьяның (соттың; істер алқалы құрамда қаралған жағдайларда) тәуелсіздігі, сот билігінің езекті және ерекше маңызды мәселелерінің қатарына жатқызылатындықтан, оған ең жоғарғы заң күшінің дәрежесі беріліп, еліміздің Ата Заңының 77-бабында баянды етілген басты бір принцип ретінде қарастырылады.

Жұмыста судьяның тәуелсіздігі туралы жазылғанда соттың тәуелсіздігі деп те қарастырылатын себебі, іс жүргізу туралы заңдарға сәйкес, (ҚІЖК, АІЖК) соттарда қаралуға тиісті істердің көпшілік басымын судья жеке дара қарайды, ал кейбір жағдайларда, мысалы әлім жазасын тағайындау мүмкіндігі қарастырылған істер бойынша алқалы құрамда (үш судья болып) қарайды, яғни сот құрамы қарайды. Сондықтанда сот тәуедсіздігі деп сот құрамына кіретін барлық судьялардың тәуелсіздігі жөнінде айтылады.

Осыған сәйкес, судья сот әділдігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады.

Демек, ол заңнан басқасының ешқайсысына мойынсынбауға, бағынбауға тиісті.

Сондықтаң, конституциялық ереже сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынща жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді деп бекітеді.

Ал, судьяның (соттың) сот әділдігін іске асыру кезінде Конституция мен заңға бағынышты болуы, басқаша айтқанда, тек заңға ғана тәуелді болуы сот әділдігінің шынайы көрінісін айқындайды.

Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның көздейтіні мемлекеттің құқықпен санасуын талан ету болса, соттың да тек қана заңға бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға жетелейтін басқарушы норма болып саналуға тиісті.

Аталған конституциялық принцип — норманың мәні судьяның (соттың) сот әділдігін іске асыру қызметіне, әсіресе оны қорытындылап, жауапты әрі билікті шешім қабылдар кезінде ешкімнің араласпауы, қандай да болмасын ықпал етпеуі мәселелерін қамтып, оның нақты тәуелсіз болуына мүмкіндіктер туғызу мен оларды іске асыру болып табылады,

Жоғарыда айтылғандай, сот әділдігінің тәуелсіздігі оны жүзеге асырудың басты шарты болып танылады. Бұл үшін ең бастысы сот әділдігін іске асырушы — судьяны Конституция мен заңдарға ғана бағындырып, оның жеке тәуелсіздігін қамтамасыз ету қажет.

Бұл принциптің маңызын түсіндіретін тағы бір мәселе, сот билігінің дербестігін баяндайтын конституциялық ережемен байланысты. Сот билігінің маңызды нысаны сот әділдігі ешкімге есеп бермейтін, сот істерін қарап шешетін судьяның тәуелсіздігінің бастамасында іскс асырылуы қажет.

Судьяның тәуелсіздігі бұған дейін айтылғандай, конституциялық деңгейде баяндалган мәртебесімен салалық принциптердің алдыңғы қатарында турып, салалық ереже ретінде де қарастырылатыны сөзсіз.

Тәуелсіздік мәселесі судьяға (сотқа) байланысты айтылған соң, өз кезегінде судьяның түсінігін, яғни онын мәртебесін анықтамай мағыналы болмаса керек.

Конституциялық заңның 23-бабына сәйкес, Республика Конституциясында және Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен судьяға сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктер беріледі, ол өз міндеттерін тұрақты негізде орындайды және сот билігін жүргізуші болып танылады. Ал, осы Конституциялық заңның судьяның тәуелсіздігіне тікелей бағышталған 25-бабына сай, судьяның тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен қорғалады.

Демек, судья тәуелсіз, тек қана заңға бағынышты, мемлекет атынан жеке езі немесе алқа құрамында, процессуалдық тәртіпте, құқықты қолданып, қажетті жағдайларда заңда қарастырылған мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын пайдаланып, сот істерін қарап шешетін биліктің өкілі.

Сот билігін атқарушы судьяға қатысты берілген осы анықтаумен толық келісуге болады.

Қорыта келгенде, судьяның тәуелсіздігі принципіне мына келесідегі анықтауды беруге болады. Яғни, судьяның тәуелсіздігі деп Конституция мен заңдарда бекітілген, сот билігінің өкілі судьяның, биліктің басты нысаны — сот әділдігін іске асыруы үшін, Конституция мен заңдарға ғана бағынышты болуын, ешкімнен және басқа қандай да болмасын әсерлерден тәуелсіз болуын баяндайтын құқықтық нормаларды есептеген жөн.

Мұның өзі судьяның өзіне заңмен берілген өкілеттіктерін жүзеге асыруы барысында қандай да болмасын басқа биліктер мен олардың лауазымды тұлғаларына бағынбайтынын және жоғарғы сот сатыларына есеп бермейтінін білдіреді.

Істерді қарау барысында судья (немесе сот құрамы) тараптардың ешқайсысын жақтамай, тек қана заңды басшылыққа алып, бейтарап халде, өзінің ішкі нанымына иланып, қаралған дәлелдемелерді тиісті деңгейде бағалаудың нәтижесінде заңға сәйкес шешім қабылдауы қажет. Айта кетерлік жағдай, соттар Конституцияға қайшы емес нормативтік-құқықтық актілерді ғана қолдануға тиісті.

Судьяларға өте жауапты міндеттерді атқару тапсырылған, Бұлардың қатарына, азаматтар мен ұйымдардың елеулі құқықтары мен заңды мүдделеріне қатысты жалпыміндетті шешімдерді қабылдау кіреді. Олардың өздерінен, қабылдаған шешімдерінен адамның тағдыры, жағдайы және қоғамдағы заңдылық пен құқықтық тәртіпте тікелей байланысты болады.

Судьялар іске асыратын мақсаттар, олардың, яғни судьялар корпусының басқа мемлекеттік мекемелер мен олардың лауазымды тұлғаларынан ерекшеленетін жағдайыы көрсетуі керек.

Бұл процесс біркелкі және бір күнде шешілуі мүмкін емес. Судья туралы ұғым, оны бастығының еркін қарсылықсыз орындайтын жәй чиновник деп түсіну мәселесіне байланысты әлі архивке өткізілгені жоқ, дегенмен, мұндай инерцияның күші күннен күнге біртіндеп жойылуда.

Судьяға тән құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы оның мәртебесін сипаттайды.

Судьялардың мәртебесін сипаттағанда, оның жалпы барлық судьялар үшін, олардың қай сотта қызмет істейтіндігіне қарамастан бірыңғай болатынын атап кеткен жөн. Алайда, мұны судьялардың сот жүйесіндегі орындарының біркелкі болмауына байланысты оларды бір теңдіктегі деңгейге қоюға мүмкіндік бермейді. Демек, олардың ерекшеліктері бар. Әрбір судьяның сот жүйесіндегі орны мен соған лайық өкілеттіктерінің шенбері болады. Міне, осының өзі судьялардың бірыңғай мәртебесі болатыны туралы ережеден ауытқу мүмкіндігін туғызуы әбден ықтимал. Бірақ мұндай ауытқу біреудің еркіне байланысты емес, тек заңның талабының негізінде істелсе керек.

Судьялардың мәртебесін анықтайтын, оларға тән құқықтары мен міндегтерін бірнеше топқа жіктеуге болады:

• 
  сот корпусын қалыптастырумен байланысты құқықтары мен міндеттері (кандидатқа қойылатын талаптар, оларды іріктеу принциптері мен судья өкілеттігін беру тәртіптері);
  
• 
  судьялардың өздерін басқару мәселелеріне белсенді араласуына мүмкіндік беретін құқықтары мен міндеттері;
  
• 
  өздерінің өкілеттіктерін тәуелсіз іске асыру мүмкіндіктерін және судья орнынан түскен жағдайда белгілі бір жеңілдіктермен қамтамасыз етуді қарастыратын құқықтары мен міндеттері.
  

Екіншіден, заң судьяны езінің еркіне бағындыра отырып, қызметінің басты мақсаты сот әділдігін іске асыру арысында оған жан-жақтан әсерін тигізуі мүмкін тұлғалармен (органдарды, лауазымды тұлғаларды айтамыз) мәселелерден (мән-жайлардан) тасалауы, қорғауы керек.

Принциптік түрде қарастырғанда, судья тәуелсіздігінің Ата Заң мен заңдарда көрінісін табуы, олардың нормаларымен бекуі, оның нормативтік табиғаты төмеңдегі қағидалармен сипатталуы керек:

1) заңда судьялардың бірыңғай мәртебесін баянды етумен;

2) судьяға заңда көзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттерді жүктеуге, оны қылмысқа қарсы күрес, заңдылық пен құқық тәртібін сақтау мәселелері жөніндегі мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың құрамына енгізуге болмайтындығымен;

3) сот әділдігін іске асыру барысында судьяны тек заңға ғана бағындыра алу мүмкіндігімен;

4) ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыру ісіне араласуға және судья мен алқа заседателіне қандай да бір болмасын ықпал ету құқығының жоқтығымен және мұндай әрекеттердің заңмен қудаланатындығымен;

5. 
   судьяның қаралған немесе қаралып жатқан сох істерінің мәні жөнінде қандай да бір түсінік беруге міндетті еместігімен, кеңесу бөлмесінің құпиясы барлық жағдайларды қамтамасыз етілуге тиістілігімен;
   
6. 
   соттарды қаржыландыру, судьяларды материалдық қамтамасыз ету, сондай-ақ оларға тұрғын үй беру сот әділдігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру үшін жеткілікті мөлшерде республикалық бюджет қаражатының есебінен жүргізілетіндігімен.
   

Судьяның Конституция мен заңдарға бағындырылуы, заңның тарапынан оған белгілі міндеттемелерді жүктеуімен ұштасады.

Атап айтқанда, судьялардың құқықтық жағдайы Конституциялық заңмен және өзге де заңдармең белгіленеді.

Судьялар қызметке Конституцияға және Конституциялық заңға сәйкес сайланады немесе тағайындалады және тұрақты негізде өкілеттіктерге ие болады.

Судьяның өкілеттігі тек қана Конституциялық заңда көзделген негіздер мен тәртіптер бойынша тоқтатылуы немесе токтатыла тұруы мүмкін.

Судьяның сот әділдігін заңда көзделген рәсіммен ғана жүзеге асыруын қарастыруымен, т.б.

Судьяға заңның тарапынан белгілі талаптнр қойылады.

Атап айтқанда, олар Конституциялық заңның 28-бабында қарастырылған:

1. 
   судья Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын бұлжытпай сақтауға;
   
2. 
   сот төрелігін іске асыру жөніндегі өзінің конституциялық міндеттерін орындаған кезде, сондай-ақ қызметтен тыс қарым-қатынаста судья әдебі талаптарын сақтауға және судьяның беделі мен қадір-қасиетін түсіретін немесе оның әділдігі мен алаламаушылығына күмән туғызатын барлық нәрседен аулақ болуға;
   

4) судьялар кеңесінің құпиясын сақтауға міндетті. Судьяның лауазымы депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерді қоспағанда, өзге де ақы төленетін жұмысты атқаруымен, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруымен, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруімен сыйыспайды.

Қарапайым халықтың ұғымында сот, судья түсініктері жоғарғы әділетшік, заңдылық санаттарымен сезініледі. Сондықтан, судьяға қойылатын талаптар тек заңмен ғана қарастырылып, қоймай, Қазақстан Республикасы судьяларының 1996 жылғы 19 желтоқсандағы бірінші съезінде қабылданған кодексінде де бекуін тапқан.

Мұнда, судьяның мінез-құлқының негізгі принциптері орныктырылған, оларға сәйкес:

Судья, мінез-құлықтың жоғары үлгілерін көрсету мен сот тәуелсіздігін және оған деген құрметті нығайтуға үмтылуы тиіс.

Әрбір судья құқықтық қоғамның мызғымас құрамы болып табылатын сох билігінің тәуелсіздігі мен ар-намысын сыйлауға тиіс.

Судья сот билігін құрметтеуші және оның мәртебесін сақтаушы болып табылады.

Судьялар қауымдастығының ең жоғарғы органы — съезінде қабылданған бұл кодекетің аталған ережелері оның бар мазмұнын айқындай түседі.

Әсіресе, судья лауазымына халықтың көзқарасын, оның өз қызметінде адал болуы, заңды бұлжытпай ұстануы, оларды қадірлеуі және сотта өзін сотқа деген қоғамдық сенімді ақтайтындай танытуы, процеске қатысушыларға сабырлынық, әдептілік және кішілейілділік білдіруі керектігін міндеттеу арқылы қалыптастырады.

Аталған талаптарды судьяның мұлтіксіз сақтауы мен орындауы, оның бейтараптылығы мен шыншылдығына ешбір күмән келтіргізбеуге тиіс.

Судьяға қойылатын мұндай жоғарғы талаптар дәрежесінің аса жауаптылығы қоғамдағы заңгер кесібінің ішіндегі олардың абырой-беделі биік мәртебесімен анықталуы қажет.

Мұндай шаралар қазір мемлекет көлемінде іске асырылып, жетілдірілуде. Ол тұрғыдағы өңгіме әлі алда айтылады.

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, төмендегідей тұжырым жасауға болады:

1. 
   Принцип сөзінің этимологиясы негіз, бастама, ереже ұғымдарын білдіреді, бірақ ол зерттеудің бастаушы нысанасы болмай, керісінше, оны қорытындылайтын нәтижесі болып саналады.
   
2. 
   Принцип Конституция мен заңдарда көрінісін тауып, олардың нормаларымен бекіп, принцип — норма деген атауға ие болады.
   
3. 
   Айтылғандардың негізінде, сот билігінің (әділдігінің) принциптерін соттың өзінің ұйымдасуы мен қызметінің мәні мен маңызын белгілейтін Конституция мен заңдарда, әрине, құқықты норма ретінде бекитігі негізгі ережелері мен идеялары тұрғысында түсінуге болады.
   

4. 
   Судьяның тәуелсіздігі принципінің конституциялық дәрежесі бар, сондықтанда оның басқа салалық принциптерден өзгешелігі оның ең жоғарғы заң күшінің болуында. Оның мұндай мәртебеге ие болуы, бұл мәселенің яғни, судьяның тәуелсіздігінің елеулі, өзекті және ерекше маңызыдылығында. Сот саясатын іске асыруда оның орасан зор орны бар екендігін де атаған жөн.
   
5. 
   Аталған мәртебесімен судьяның тәуелсіздігі принципі, әрине конституциялық бола тұра, осы дәрежесін жоғалтпай, салалық ретінде де қарастырылады.
   

7. Судьяның сот билігінің өкілі екендігі мен тәуелсіздігі мәселелері, оған заң тарапыңан елеулі, жауапты талагггарды қоюымен ұштасады. Ондай талаптар заңның шеңберінде ғана белгіленіп қоймай, судьялар қауымдастығының өздеріне сот әділдігін іске асыруға байланысты ете жауапты міндеттерді жүктеуін сезіне отырып, кабылдаған судья әдебінің Кодексінде де жетілдірілген.

Осылайша, судьяның, (соттың) тәуелсіздігі принципін, конституциялық дәрежесі мен жоғарғы заң күші бар мәртебесі арқылы сот әділдігінің шынайы көрінісін айқындайтын сот билігінің дербес, өрі маңызды принципі ретінде түсінуге болады.