1-тақырып. Қазіргі әлемдегі журналист және журналистика Дәріс жоспары: «Журналистикаға кіріспе»
- ТАҚЫРЫП. Журналистиканың тарихи алғышарттары
жүктеу/скачать 193.42 Kb.
|
| 2- ТАҚЫРЫП. Журналистиканың тарихи алғышарттары
Дәріс жоспары: 1. Журналистиканың тарихи алғышарттары 2. Шешендік өнер 3. Алғашқы газеттер Адамдар арасындағы ақпарат алмасудың бастапқы процестері ежелгі дәуірден бастау алады. Шын мәнінде, қарым-қатынас, ақпарат алмасу және адамзат қауымдастығын қоғамға айналдырды. Ежелгі уақытта қолданылған өзекті, әлеуметтік маңызды ақпаратты берудің әртүрлі тәсілдерін біз журналистік құбылыстар деп санауға құқымыз бар. Шамасы, журналистиканың метафоралық тұрғыдан екінші ежелгі мамандық деп аталатыны оның хронологиясы болса керек. Үндістер тамтамдардың мазасыз дыбыстарымен, ал ежелгі инкалар бір-бірінен көрінетін аймақта жанып тұрған оттардың жалынымен жаудың жақындағаны туралы айтарлықтай қашықтыққа хабарлағандарының өзі коммуникативті акт емес пе? Сонымен қатар, бұл сол тайпа үшін өте маңызды (әлеуметтік маңызды) ақпарат болды. Бұл жағдайларда ақпарат шартты сигналдармен берілді. Осылайша қарапайым белгілер жүйесі пайда болды. Бірақ бастапқыда ақпараттың маңызды тасымалдаушысы (және сақтаушысы) сөз, адамның сөйлеуі болды. Сондықтан біз Ежелгі Греция мен Рим империясында пайда болған және дамыған шешендік өнерді пражурналистік құбылыстарға жатқызамыз. Шешендік өнердің дамуы мемлекеттің қоғамдық ұйым институты ретінде пайда болуымен және нығаюымен байланысты деп айтуға толық негіз бар. Бұл ретте Демостеннің (Греция, б.з. д. III ғасыр) және Цицеронның (Рим, б. з. д. I ғасыр) есімдерін ерекше атауға болады. Бұл тамаша саяси спикерлер өздерінің шеберліктерін кімге (аудитория сол кездегі масштабта өте ауқымда болған), нені айтуға (әлеуметтік маңызды ақпарат) және тарих көрсеткендей, өте тиімді болуымен байланысты дәлелдеді. Бір сөзбен айтқанда, біз мұнда журналистік қызметтің негізін құрайтын стандартты коммуникативті актінің барлық компоненттерін көреміз. Бұл уақытта саяси ақпаратты Еуропада хабар таратушылар, герольдтар, курьерлер мен хабаршылар таратқан, олар ақпаратты енді өз атынан таратпады, бірақ қалалар мен тараздарды аралап, патша мен патша жарлықтарын, реляциялар мен реципттерді дауыстап оқып жүрді. Бұл құбылыстардың жаңғырығы ретінде қазіргі журналистикада газеттер мен журналдардың атаулары сақталған – "ЮНЕСКО курьері", "Daily Herald" (герольд), "Московский вестник", "Washington Post" (пошта), "Чикаго трибунасы" (трибуна – сөйлеу орны), "Форум" (Халық жиналыстары өтетін Римдегі алаң) және т. б. Орта ғасырларда да журналистік қызметтің бұл түрі сақталған. Оған әлімнің және қазақтың бай әдеби мұрасы дәлел болады. Қазақтың шешендік өнерінің бір арнасы діни шешендіктен тарады. Ал діни шешендіктің түп бастауы сонау Араб құрлығына барып тіреледі. Өйткені ежелгі Араб елі шешендігінің негізгі арқауын діни шешендік құрайды. Халықтың əл-ауқаты, тұрмыс-тіршілігінің біте қайнасқан айнасы іспетті, наным-сенім негізінде пайда болған арабтың діни шешендігінің өзегінде ақ жүрек адалдық пен бəрін де қанағат тұтар қарапайымдылық сияқты халықтық абзал қасиеттерге толы келетін ықпалы күшті, əсері мол көркем тілмен əспеттелетін діни уағыздамалар жатыр. Діни шешендікті риторика ғылымында діни шіркеулік шешендік тұрғысынан «гомилетика» деп атайды. Зерттеуші-арабтанушы, бас мүфтиіміз Ə.Дербісəлі ежелгі араб əдебиетінің тарихын жазған атақты əдебиетші-ғалым Ханна əл-Фахуриден мынадай дерек келтіреді: «Шешендер өз шеберлігін жəрмеңке, той, ас кездерінде көрсеткен. Шешендер сөздерін баптап, белгілі бір сазбен айтады. Жұрт жиналған соң биіктеу жерге шыққан шешен найзасын немесе асатаяғын қолына алып, сөйлеуге кіріседі. Сөзін түрлі қимылмен сүйемелдеп отырады. Шешеннің даусы қомақты, қимылдары мығым, дəлелді болуы тиіс. Даусы дірілдеп, қобалжып сөйлейтін шешендерді бəдəуилер бағаламаған. Шешендер өз сөздерінде халық арасына кең тараған мақал-мəтелдерді, қанатты сөздерді, ақ өлеңдерді жиі қолданған. Өйткені оның сөзі тыңдаушыны ұйытып, терең сезімге, үлкен əсерге бөленуі тиіс» Алайда, ақпаратты құру процесінде өз міндеттерін сәтті орындайтын ауызша сөйлеу оны жаппай таратуда және әсіресе сақтауда кемшіліктерге толы (фольклор өзінің ұзақ өмір сүруін көрсеткенімен, ол негізінен тек халықтық өнер туындыларын сақтайды). Адамзат ақпаратты сақтау тәсілдерін іздейді және үнемі жетілдіріп отырады, өркениеттің даму тарихы осы саладағы жетістіктермен тікелей байланысты. Жазудың ең көне үлгілері тас планшеттерде сақталған - бірақ егер бір әріпті, белгіні, иероглифті қағу үшін көп уақыт қажет болса, ақпараттың таралу жылдамдығы туралы айтуға бола ма? Керісінше, бұл мәңгілікке жіберілген хабар (ол өз функциясын ішінара орындады да). Мәтінді тезірек бекіту үшін алдымен өткір таяқшамен (стило) жазылған сазды және балауызбен үгітілген тақталар қолданылды. Бірінші жағдайда, ылғал сазға жағылған із қатайғаннан кейін ұзақ уақыт сақтауға жарамды болды. Екіншісінде-жазбаша оңай жуылады, соның арқасында балауыз тақталарын бірнеше рет қолдануға болады. Ежелгі Римде император Юлий Цезарьдың нұсқауы бойынша (б.з. д. I ғ.) көрнекті жерлерде Сенаттың шешімдері – "Acta senatus", Халық Жиналысының қаулылары – "Acta diurna populi Romani"туралы хабарламалары бар гипс тақталар ілінді. Газета тасының бұл ерекше түрі б. з. д. IV ғасырға дейін өмір сүрді. Жапонияда 1615 жылы "Йомиури Каварабата" деп аталатын сазды "газет"сақталған. Аудармадағы атау "оқу және басқаға беру" дегенді білдіретіні таңқаларлық емес – демек, мұндай "газетті" жасаушылар, егер олардың "басылымының" даналары болмаса, онда, кем дегенде, ақпаратты тұтынушылар санын көбейтуге тырысты. Адамзаттың өте маңызды өнертабыстарының бірі, онсыз жаппай ақпараттық қызметті дамыту мүмкін емес еді, қағаз өнертабысы болды. Шамасы, бұл Қытайда б.з. д. I–II ғасырларда болған, сол жерден Жапония мен араб елдері арқылы X ғ. қағаз Еуропаға келді. Итальяндық bambagia (бамбук-бумага) сөзі-мақта, алдымен шүберектен, содан кейін ағаштан жасалған осы жазу материалын өндірудің мәнін білдіреді. Рас, Ежелгі Египетте қағаз пайда болғанға дейін олар папирус шиыршықтарында жазған. II ғасырда б. з. д. Кіші Азияда олар пергамент жасауды үйренді (Пергам қаласының атымен аталған) – жануарлардың терісі, жазуға арналған Мәңгілік материал. Ресейде бір кездері хабарлар қайың қабығына жіберілді-керісінше, өте қысқа мерзімді материал (соған қарамастан, Новгород жерінің археологиялық қабаттарында бүгінгі күнге дейін сақталған). Славяндарға жазу берген Кирилл мен Мефодий қасиетті деп саналады. XV ғасырдың ортасында баспа станогынойлап тапқан Иоганн Гутенбергтің адамзатқа сіңірген еңбегі аз емес. Қағаздың таралуы және Гутенбергтің басып шығару әдісі ғасырлар бойы тірі адам сөзін тарату және сақтау ісінде төңкеріс жасады. Бұл-журналистиканың пайда болуының маңызды алғышарттары. Алайда алғашқы газеттер қолмен жазылған-Англиядағы "News Letters", Ресейдегі "Куранттар", "Вести", "Столбцы". Әлеуметтік-экономикалық прогресс, капиталистік қатынастардың пайда болуы, халықаралық сауданың дамуы алғашқы нақты газеттердің құрылуына әкелді. "Газет" сөзі ұсақ венециялық gazzetta монетасының атауынан шыққан – шетелдік кемелердің портқа келгені туралы, олар әкелген тауарлар туралы хабарлаған баспа парақтарының бағасы дәл осындай болды. Осылайша, бірінші газеттің мазмұны экономикалық сипаттағы ақпаратпен шектелді. Бірақ қазірдің өзінде француз" Gassetta " – кардинал Ришельенің баспа басылымында саяси хабарлар пайда болды. "Памфлеттердің "тұрақты басылымдарын – журналдардың прототипі деп санауға болатын өзекті саяси мазмұны бар брошюраларды енгізді. Еуропада журналдар мен күнделікті газеттер пайда болады. Қоғамдық қызметтің жаңа түрінің алғашқы жетістіктері – сол кезде журналистиканың синониміне айналған саяси журналистика адамзат тарихындағы бетбұрыс кезеңдерімен байланысты. Бұл мағынада Мирабоның жарқыраған памфлеттерін, әйгілі робеспьердің "Конституцияның қорғаушысы" және Мараттың "халықтың досы"газеттерін шығарған Ұлы француз революциясының дәуірін еске алу жеткілікті. Еуропада журналдар мен күнделікті газеттер XVII ғасырдың екінші жартысында пайда болса, Ресейде алғашқы "Ведомости" газеті 1703 жылы 13 қаңтарда жарық көрді. Оны құру туралы Жарлыққа Петр Бірінші 1702 жылы 16 желтоқсанда қол қойды. Ал Қазақстанда тұңғыш қазақ тілінде аударма газет1870 жылы ғанашығады, ол - Түркістан Уәлаятының Газеті (Ташкентте Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде (). Әлеуметтік прогрестің диалектикасы әртүрлі (біркелкі емес) дамумен сипатталады. Бұл кейбір құбылыстар кейде ұзақ уақыт бойы қатып қалады (сандық немесе сапалық жинақтау процесі жүреді), ал кейбір сәттерде олар тез өсіп, өзгере бастайды және жаңа белгілерге ие бола бастайды. Тек XIX ғасырда. (Еуропада ғасырдың бірінші жартысында, Ресейде – екінші, Қазақстанда одан да кеш) газеттер, мерзімді басылымдар алдыңғы қатарға шығады. Дәл осы уақытта полиграфия, ақпаратты тарату және көбейту құралдары саласында айтарлықтай техникалық прогресс байқалады. Телеграфтың өнертабысы редакциядағы әртүрлі, кейде өте алыс нүктелерден жедел ақпаратты жеткізуді жеделдетті. Суретті басып шығару техникасын жетілдіруге, содан кейін фотографиялық суреттерді көбейтуге (цинк-графикалық клишелер) қол жеткізді. Линотип ойлап табылды – мәтінжол құю машинасы және айналмалы машина кез-келген басылымды шексіз данада тез көшіруге мүмкіндік береді. ХІХ–ХХ ғасырдың басында радио мен теледидардың негізін қалаған революциялық техникалық жаңалықтар – жаңа бұқаралық ақпарат құралдары жасалды. Бұл оқиғалар біртіндеп дайындалды, ғылыми прогрестің барлық бағыты-іздеу процесі қызықты болды. (Митчела Уилсона "Брат мой, враг мой".) жүктеу/скачать 193.42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|