Халықаралық миграцияны статистикалық органдарда есепке ал

Қазіргі кезде барлық ішкі мигранттардың 60%-ке жуығы үйленбеген 16 жастан 29 жасқа дейінгі жастарға тиеді.Осы жастағы топтар қазақ жастары арасында үлкен орын алады.Бұлардың тұрмыс құруымен бала тууды кейінге қалдырады бұған жұмысқа тұруды және тұрғын проблемалары әсер етіп отыр.

Мигранттардың арасында үйленбеген еркектердің көп болуы көшіп келген региондағы тұрғындардың жыныстық-жастық құрылымдарының бұзылуына әкеп соқтырады.Бұл аудандарда семья құрудыңмүмкін емес болғандығынан тұрғындардың қайта қайту ағыны болады.Миграцияның жыныстық құрылымының территориялық бөлінуі кезінде ескерген жөн,себебі бұл сол региондағы демографиялық процестердің келешекте даму ағынына тікелей әсер етеді.

Мысалға-Қазақстанның ірі қалаларында жас бала туу жасындағы әйелдер саны көп Алматының өзінде әйелдер 100 мыңға көп оның ішінде 22 мыңы қазақ әйелдері.

Сонымен қатар ішкі миграция жұмыссыздыққа әкеліп соқтырады.

Жастар арасында қарқынды өсіп жатқан жұмыссыздықты жою үшін арнайы құрылған және кең торабты кәсіби техникалық училище (ПТУ),СУЗдар және ВУЗ сиақты оқу орындарының көп болуы қажет.Бірақ қазіргі кезде біз мұндай торабтардың азайып кетуін байқап отырмыз.Айта кететін жай миграция процестерінде ең басты орынды прописка мен тұрғын үй мәселелері алып отыр.Сондықтан негізінен мигранттар өздерінің таныстарының немесе туыстарының үйінде тұрып жатыр.»Қазақстандағы миграцияны басқару туралы»қаулы жергілікті халыққа жағымды жағдай жасай отырып пропискаға тұру және одан шығуды реттейтін және бақылайтын процедуралары туралы заңдарды қамтуы тиіс.

Миграциялық ағымдардың құрылуына басты орындардың бірін бұқаралық ақпарат құралдары алады.Мигранттардың жаңа тұрғын орындарына ағылып келуіне әсер ететін факторлардың бірі-ол жаңа орын туралы ақпараттармен қамтылуы.Нарықтық экономикалық жағдайдағы миграциялық прогресс нарықтық шарттармен реттелінеді.Мұндай жағдайларда да миграциялық процестерді басқарудың бүтіндей жүйесі қажет.Бұл негізінен сыртқы миграцияға байланысты ,яғни республиканың келушілерге квота белгіленуі тиіс.Қазақстанның миграциялық саясаты экологиялық келімсектерге арнайы статус берілуі керек.Ол келімсектерге Арал маңынан келгендер,Семей ядролық полигоны аймағынан келгендер,сонымен қатар мүмкін болатын жер сілкінісі аймағынан келгендер және ауыр экологиялық салдары болатын ірі авариялар болуы мүмкін болатын аудандардан келгендер жатады.Егер мұндай процестерді реттемей өзінің табиғи ағымын жіберсек,ол кіру жерлерінде әлеуметтік-экономикалық проблемаларды әбден туғызуы мүмкін.

Мүмкін болған жағдайда Қазақстан қалаларында эммиграцияны шектеу қажет.Себебі,мұндай процестер ауыл жастарының қалаға ағылып келуіне байланысты әлеуметтік тығыздылыққа өмірлік және еңбекпен қамтылу ауырлығына әкеліп соқтырады.Орта Азиядағы және Кавказдағы ұлтаралық қкқтығыстар салдарынан қашқандар Қазақстан Республикасының қалаларында баспана табуға тырысады.

Қазақстан Республикасында еңбек нарығының құрылуымен эммигранттар оның бір бөлігі болып табылады.Сол арқылы эммигранттардың жұмыс күші туралы ақпараттар базасын құрып,мұндай ақпараттармен әр түрлі региондармен алмасын жұмыс күшін қажет ететін аймақтарға мигранттарды бағыттау мүмкіншілік туады.Миграциялық қызметтің мүмкін болатын миграциялық қақтығыстары туралы болжамдары болу керек.Кез келген тілдік,территориялық,психологиялық экстрелизм жергілікті халықтармен мигранттар арасында қақтығыстарды туғызады.Республикадағы саяси тұрақтылық елдегі екі негізгі этностардың(орыс және қазақ)арасындағы қатынастарға байланысты.

Адамдардың жаппай миграциясы территорияда тұрғындарды қайта бөлуге әкеліп ірі әлеуметтік проблемаларды туғызып ұлттық шаруашылықты шығындандырады.Қазақстандық ауылдық демографиялық құрылымы бірте-бірте есеіріп нашарлап барады.Күшті ауыл шаруашылық базасызҚазақстандық қалалар өзінің дамуында күрделі урбанизациялық жолымен кетуі мүмкін.Басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесі өзінің кез келген сатысында жергілікті халықтың қалалар арасындағы миграциясына кедергі жасап ақырында туылуға әсер етті.Кейбір қалаларда қазақ тұрғындарының туылуы жекеленген жастық көрсеткіштер бойынша орыстарға қарағанда төмен.Бұл жоғарыда айтылып кеткен әкімшіл-әміршіл жүйенің қолданған шараларының нәтижесінде қазақ ұлтының өкілдеріне уақтысында тұрмыс құра алмағандықтарынан немесе осы тұрмыс құруға қажетті әлеуметтік жағдайлардың болмағандықтан бала тууын шектеу,үш баладан артық тумау менталитеттің қазақ отбасыларды қалыптасуында болады.

Реттелмеген миграция тұрғылықты халықтың жыныстық-жастық құрылымын бұзып,жыныстық теңсіздікке әкеліп,нәтижесінде кейбір аймақтарда әйелдердің саны көп болып,ол кейбір аймақтарда еркектердің саны көп болып жаңа отбасылардың құрылуына кедергі жасайды.Қазақ халқы өзінің демографиялық қатынастағы тарихи және әлеуметтік дамуының жоғарыда аталып кеткен кезеңінде болып отыр.Оның жастық құрылымы жас(қазақтардың орташа арифметикалық жасы қазіргі деректер бойынша 26-28жас)сондықтан олар миграциялық қозғалысты,әлеуметтік мобильді және экономикалық белсенді.

Миграцияның және миграциялық ағын туралы ақпараттың жеткілікті болуы,миграцияны дұрыс басқарудың ең негізгі,әсерлі элементі.(Қазіргі кезде нақты мәліметтер,ағынның дұрыс бақылануына,тенденцияны түсіну,яғни бағдарлама мен саясаттың құрылу базасына ықпалын тигізеді.,келісімдердің негізі-стстистикалық және документалды ақпараттардың дұрыс шешімдерді шешуге көмек береді.Халықтың миграциясы туралы негізгі ақпарат көзі-мемлекеттік статистика ,ол халық санағы және ағымдағы миграцияның есеп беруі.Сонымен қатар,таңдамалы тексерулер жүргізіледі.Оның себебі,көшу себептерін іздейді.Халықтың миграциялық қозғалысын көрсеткіштер жүйесі арқылы іздейді.Ол құбылыстың белгілі бір жағын анықтауға әсерін тигізеді.Мысалы:мигранттардың құрамын,көлемін,көшудің бағытын,көшу интенсивтілігін және нәтижелігін анықтауға болады.

Миграцияның есеп беруі,арнайы мемлекеттік статистиканың статистикалық зерттеуге арналған толон толтыру(келу,кету) қағаз арқылы жүргізіледі:

Келу адресі бойынша толон толтырылатын статистикалық есеп беру қағазы-миграцияның ағымдағы есеп беруін толтыратын ең бірінші құжаттардың бірі.Бұл толон Қазақстан Республикасының заң ұйымдарымен құрастырылған,тіркеу,яғни көшіп кету,көшіп келу тағы сол сияқты адресті –анықтамалық жұмыстарға арналған.толонда келгендердің саны көрсетіледі,

сондай-ақ 16 жасқа дейінгі балаларда жазылады,және миграциялық ағын-

ның көмекші мәліметтері: азаматтығы,келген жері,қайдан,қайда,жынысы,

жасы,ұлты,жұмысбастылығы,мақсаты,білім деңгейі,мамандығы,некедегі

жағдайы,келгендердің статусы (эммигранттар үшін) тағы басқа көрсеткіштер көрсетіледі.

Кету адресі бойынша толон толтырылатын статистикалық есеп бе-

ру қағазы-келу толоны секілді мәліметтерді қажет етеді,және сол сияқты ақпараттар жиынын қамтиды.Алайда,онда мигранттардың келген жерін,кет-

кен жерін және қанша уақыт болғанын көрсетеді.Статистикалық есеп беруде

белгілі бір категориялар орын алады.Қалаға келгенде,ауылды жерге кеткен-

дер немесе қарама-қарсы ,сонымен қоса,шетелден келгендер мен кеткендер,

тұрақты қоныс аударуға немесе жұмыс бабымен,оқуға(яғни шетелге,керек десеңіз,жаздық демалуға,каникулға,курортты жерлер мен санаторияларда дем алуға емделуге келгендер,жұмыстар мен съездер,конференцияларға,жұ-

мыс бабымен іс-сапарларға кеткендер саны тіркеледі.

Статистикалық есеп беру толоны,яғни келу кету,жағдайларын толтыру келгенде немесе кеткенде(тұрақты тұрғын жерлерінде алты айдан астам уақыт) заңнамалық ұйымдарда бір даналап жазылады.Статистикалық есеп беру қағазы толтырылмайды:

-16жасқа толып,паспорт алғандарға

-паспортын ауыстырушыларға

-фамилиясын,аты-жөнін ауыстырушыларға

16жасқа толғандар егер өз ата-анасынан(асыраушыларынан) бө-

лек кететін,көшетін болса,тіркеледі немесе тіркеуден алынып,жалпы туу куәлігін алу негізінде есепке алынып отырады.Есеп беру толондары(келу,ке-

ту)мемлекеттің статистикасы ай сайын құрастырылып,өзінің реквизиттерімен қаитамасыз етеді.Ол мемлекеттің миграциясының сандық көрсеткішін анықтап қана қоймай,сонымен қатар жоғарыда айтқандай,білімнің,нәсіл,жы-

ныс ұлттық неке жағдайларын,мигранттардың санын көрсетіп,ауылдық,қала-

лық,облысаралық,аудан аралық көшіп-қонуларды анықтайды.Алынған мәлі-

меттердің дұрыстығын,бақылаудың дәлдігін аудандық статистика тексерсе,

тексерілген мәліметтерге код қою,бақылау,сорттау облыстық статистикалық бөлімдер атқарады.Мәліметтер базасының жүйелік ақпараттарын,(әрине барлық тексерулер мен бақылаудан кейін)Қазақстан Республикасының агент-

тігіне жіберіледі.Халық миграциясын есептеу,сондай-ақ халық санағын жүргізгенде,таңдамалы бақылаулардың арқасында,халықтың әр түрлі әлеу-

меттік-демографиялық жағдайларын білуге болады.Мигранттардың есеп бе-

руі,елге амалсыздан күштеп көшірілген босқындар санын анықтап береді.Ол есеп Қазақстан Республикасыныңеңбек пен әлеуметтік жағдайын сақтау министрлігінің комитеті жүргізеді.Миграциялық статистикасына мінездеме беру үшін,көшіп-қонудың механикалық толықтырудың абсолютті және қатысты көрсеткіштері қолданылады.Миграция көлемінің көрсеткіштері мигранттардың абсолютті сандық көрсеткіштері болып табылады.Бұл сандар бір-бірімен тең келмеуі мүмкін,себебі,бақыланған кезде бір адам бірнеше рет көшіп-қонуы мүмкін.Сондықтан,миграцияның саны мигрантталған адамдардың санынан үлкен немесе тең,бірақ одан кіші болуы мүмкін емес.Қазіргі кезде,келгендер мен кеткендер саны есептеледі де,әңгіме келу мен кету жайлы болады:яғни миграция көрсеткіштері болып саналады.

-келгендер саны(келулер)

-кеткендер саны(кетулер)

-миграциялық өсу(кему)

-миграция сальдосы

-таза миграция

-миграция көлемі

-таза миграция

-жалпы миграция

-брутто миграция

Келгендкр саны-есепті кезеңде,шектелген территория бойынша белгілі бір жерге келушілер саны.

Кеткендер саны-есепті кезеңде,шектелген территория бойынша белгілі бір жерден кеткендер саны.

Миграция сальдосы-белгілі бір территорияға келгендер санынан кеткендер санын алып тастағандағы сандық көрсеткіш.Ол оң болуы немесе теріс және нольдік мәнді көрсетуі мүмкін.

Жалпы миграция-әр түрлі жекеленген бағыт бойынша мигранттал-

Ғандардың саны жалпы келгендер саны және жалпы кеткендер саны болып табылады.

Миграция көлемі бірнеше мағыналық бөлімдер бойына жіктелуі мүмкін.(территория,уақыт,әлеуметтік-демографиялық жағдайлар бойынша). Талдау қатысты көрсеткіштер арқылы жүзеге асырылады.Миграция интенсивтілігі,ол белгілі бір уақыт аралығындағы көшіп-қонудың жиі болатынын көрсетеді.Көбінесе,миграцияның жалпы көрсеткіштерінің бір жылдық мәнінің 1000 немесе 10000 тұрғындар санына қатынасымен беріледі. Бұл кезде,халық саны мен мигрантталғандардың орташа мәні алынады.Бұл коэффиценттік көрсеткіштер,әр түрлі бағыт бойынша есептеледі.

»Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес статистика органдары:

-статистикалық көрсеткіштердің тұтастығын,дұрыстығын және жеткіліктілігін;

-Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық және әлеуметтік процестердің және олардың даму үрдістерін жан-жақты және дұрыс зерделенуін,қорытындылануы мен талдануын;

-статистикалық ақпараттың Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген шектерде қол жетімділігі мен анықтығын

-қолданылатын әдіснаманың және есептелетін негізгі көрсеткіштердің

Жұмыстың ұйымдастырылуы:

1.Бөлімді бөлімнің бастығы басқарады,бөлімге берілген жұмыстардың орындалуын қамтамасыз етеді,бөлімнің атқарушылық және еңбек тәртібін қадағалайды;

2.Бөлім бастығы:

2.1.бөлім қызметін басқарады,бөлімге берілген жұмыстардың орындалуын қамтамасыз етеді,бөлімнің атқарушылық және еңбек тәртібін қадағалайды;

2.2.бөлімнің жұмыс жоспарын құрастыруға,Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің бұйрықтарын,нұсқауларын сапалы және уақытылы орындалуына бөлім қызметкерлерінің кең көлемді қатысуын қамтамасыз етеді;

2.3.өндірістік жиналыстар ұйымдастырып,шешімдер қабылдап,оның орындалуын қадағалайды;

2.4.бөлімге жүктелген жұмыстардың тиімді және сапалы орындалуын,оған әр жұмысшының қатысып,жауапкершілікті арттыруына көңіл бөледі;

Қазақстанның егемендік алуымен,әлеуметтік-экономикалық қалыптасуының өзгеруі және әлеуметтік,ұлттық қиыншылықтардың өсуі постсоветтік кеңістікте көші-қон процестерінің жағдайын қиындатты.Көші-қонның негізгі себептері болып мемлекеттің ұлттық құрылыстары болып саналады.Орыстар-Ресейге,өзбектер-Өзбекстанға,немістер-Германияға тағы басқадай кетіп жатты.Көші-қон процестерін реттеу мен бақылаудың кешенді проблемаларын шешу мақсатында,осы процеске заңдық негіз беру үшін Қазақстанда Қазақстан Республикасының «Көші-қон туралы»Заңы 1992 жылы қабылданды.Онда азаматтардың көші-қонға құқы анықталған,яғни республика ішінде тұрғылықты жерін өзгертуге,басқа елге көшу немесе қайта көшіп келуге құқы.Отандастар,яғни шет елдегілер өздерінің тарихи мекені-Қазақстан Республикасына еркін түрде қайтіп келе алады.

1997жылы әлеуметтік сфераны оптимизациялау үстінде көптеген ауылды аз кешенді мектептер,медициналық пунктер және басқа да әлеуметтік мекемелер табылады.Халық ағымы күшейді,көшіп кеткендер саны 504 мың адамға өсті.Өмірлік маңызды құрылымдарды одан ары қарай орнына келтіру халықтың орнын ауыстыруға деген ойын төмендетті.

Мемлекеттер арасындағы халық айырбасы сандық және сапалық әлеуметтік салдарға әкеледі.Қазақстан үшін,жеке алғанда халық санының төмендеуі-еңбек күшінің орнын толтырмайтын жоғалту болып табылады,өйткені елдің өз күшіне сенімді экономикалық белсенді азаматтар-творчестволық интеллигенция,мамандандырылған техникалық кадрлар,яғни оларды дайындауға үлкен қорлар кетті.Халықаралық көші-қонның қазіргі құрылымын жасына,тұрғылықты мекен-жайына және тұратын еліне қарай бөледі.

Экономикадағы жетістіктері,ұлтаралық келісім Қазақстанды көші-қонға тартымды ел етті.Елде халық ағымын төмендетуге шаралар қолданылуда.Болжамдарға қарағанда жақын уақытта халық санының деңгейі 15 млн. Адамға жеткізілмек,яғни табиғи өсім арқасында және теріс сальдоны 13,7 мың адамға жеткізу алға қойылған.Еліміз тәуелсіздігін алғанынан кейін Монғолия,Қытай,Ауғаныстан және басқа да жақын және алыс шет елдерден оралмандардың қайтіп келуіне жол ашты.1991-ден 2000 жылдар арасында республикаға 43 мың қазақ отбасылары көшіп келді,олардың саны 183 мың адамды құрады.Жыл сайын отандастардың шет елден көшіп келуіне квоталар өсіріліп келеді.Егер республикалық бюджетте 2003 жылы оралмандарды тұрғын үймен қамтамасыз етуге 2414 млн.теңге сомасында құралдар қаралды,көшіп келушілер квотасына бюджетте 2004 жылы бұл 4599 млн. Теңгеге немесе 1,9 есеге өсірілді.

Енді Қазақстан Республикасындағы халықтың 2000-2004 жылдардағы көші-қонына тоқталамыз.

Енді осы көрсеткішті көрнекті түрде көрсету үшін графикте бейнелейміз

Сонымен 2000-2004 жылдардағы Қазақстанға көшіп келгендер саны орташа шамамен 58626,8 адамды құрады.1-суретте көріп отырғанымыздай көшіп келгендер саны жылдан жылға өсіп отыр.2000 жылы-47472 адам болса,2001 жылы-53548 адамды құраған.Ал 2002 жылы-58211 адам,2003 жылы-65584 адам,2004 жылы-68319 адамға өскен.Келесі қарастыратынымыз Қазақстаннан көшіп кеткендер саны.

2-кестенің көрсеткіштеріне талдау жасай отырып,мынадай қорытынды жасауға болады:уақыт өткен сайын,яғни 5 жыл аралығында (2000-2004 жылдар)Қазақстаннан көшіп кеткен халықтың саны ғана өзгеріп қоймай,сонымен бірге динамикалық қатарлардың көрсеткіштері де өзгеріп отырады,яғни әртүрлі себептер әсерінен әр жылдары дәрежелері әртүрлі болған 2-кестенің көрсеткіштерінің кему динамикасын көрнекі түрде көру үшін келесі 2-суретке көз саламыз:

Сонымен 2000-2004 жылдар аралығында Қазақстаннан шет елге көшіп кеткендер саны орта есеппен 111420,4 адамды құрады.Графиктен көріп отырғанымыздай,5 жыл аралығында елден көшіп кетушілер саны саны біршама азайған.Егер 2000 жылы көшіп кеткендер саны 155749 адамды құраса,2001 жылы 141710 адамға азайған.Одан ары 2002 жылы120223 адамға азайса,2003 жылы 73890 адамға қысқарған.Ал 2004 жылы 65530 адамды құраған.Әрине бұл тенденция еліміздің демографиялық жағдайына оң ықпал етеді.Өйткені халықтың жылдан-жылға жағдайының жақсаруы,өзінің тұрғылықты мекеніне қалып қойуына әсер етеді.Демек халық санында теріс сальдо болмайды.

Қазақстан Республикасының көші-қон процестерінің құрылымына тоқталсақ.

3-кесте Халықаралық көшіп-қону

адам

	2000	2001	2002	2003	2004
Қазақстанға көшіп келгендер-барлығы Соның ішінде елдерден	47472	53548	58211	65584	68319
ТМД	43460	49932	54206	60781	61831
Ресей	23941	23497	21758	21565	18565
Белорусия	427	383	364	323	300
Қырғызстан	1673	2145	2566	2818	2612
Украина	1381	1190	771	691	555
Өзбекстан	12810	18783	24628	31191	35795
ТМД-дан тыс	3982	3616	4005	4803	6488
Германия	548	599	603	776	764
Греция	44	28	31	28	14
Израиль	85	103	84	94	91
Монғолия	658	407	476	1177	1607
Қытай	189	655	1059	2080	3463
Канада	10	12	53	31	31
АҚШ	27	36	140	46	38
Қазақстаннан көшіп кет- кендер-барлығы соның ішінде елдерге	155749	141710	120223	73890	65530

	2000	2001	2002	2003	2004
ТМД	116707	101009	85317	49260	46929
Ресей	108724	94917	80052	45451	44215
Белорусия	3265	2340	1829	1086	753
Қырғызстан	736	548	584	461	304
Украина	2172	1801	1568	1046	764
Өзбекстан	1277	1032	961	982	678
ТМД-дан тыс	39042	40701	34906	24630	18601
Германия	35938	38469	32832	22520	17221
Греция	152	91	56	22	18
Израиль	1278	713	508	328	248
Монғолия	207	126	23	43	50
Қытай	1	11	159	407	121
Канада	236	305	324	398	309
АҚШ	528	459	396	422	335

Қорытынды пайызбен

Сонымен Қазақстандағы халықаралық көші-қонның соңғы 5 жылдағы жағдайына қарасақ,Қазақстанға көшіп келушілер ішінде ең көп үле- сін 2004 жылғы мәлімет бойынша 6183 адам немесе 90,5% ТМД елдерінен болады екен.Оның ішінде 57,9%-і көршілесӨзбекстаннан,30%-і Ресейден,қалған 8,4%-і ТМД-дан мемлекеттерден,11,8%-і Германиядан келеді екен,53,4%-і Қытайдан,24,8%-іМонғолиядан келеді екен.Ал Қазақ- станнан көшіп кеткендерге келер болсақ 2004 жылы елге көшіп келгендердің ең көп үлесін 46929 адам немесе 71,6%-і ТМД елдерінен көшуде .Соның ішінде 94,2%-інемесе 44216 адам Ресейге кетуде,1,6%-і Украина,Белорусьқа көшеді екен.Ал қалған 28,4%-і немесе 18601 адам ТМД-дан тыс мемлекет- терге кетуде.Оның ішінде 92,6% немнсе 17221 адам Германияға,1,8%немесе 335адам АҚШ-қа, 1,7%-іКанадаға, 0,7%-і Қытайға кетуде.