1 тарау. Негізгі қҰралдардың есебін ұйымдастыру негіздері

КІРІСПЕ …..................................................................................................................3

1.2 Негізгі құралдарды бағалау және қайта бағалау .............................................11

2. 
   ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
   

1. 
   Негізгі құралдар қозғалысын құжаттармен рәсімдеу ......................................20
   
2. 
   Негізгі құралдар түсуі мен шығуының синтетикалық және талдау есебі......24
   
3. 
   Негізгі құралдардың амортизациясын есептеу әдістері мен есебі..................34
   
4. 
   Негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдары .................................................47.
   

2. 
   ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ АУДИТІН ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІГІ
   

1. 
   Ұзақ мерзімді активтер аудитінің мақсаты және аудит бағдарламасын құру.............................................................................................................................64
   
2. 
   Негізгі құралдар қозғалысының есебінің аудиттік бақылауы ........................69
   
3. 
   Негізгі құралдар сапалы қолдану көрсеткіштерін талдау ...............................75
   

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ..............................................................93

ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ

Осы міндетті ойдағыдай шешу үшін еңбек өнімділігін арттыру және ғылыми - техникалық прогресті жеделдету, қолданылып жүрген негізгі құралдарды тиімдірек пайдалану және олардың қуаттарын арттыру, шаруашылыққа салынған әрбір теңгенің қайтарымын өсіру жолымен ел экономикасының барлық салаларының тиімділігін жақсарту қажет.

Экономиканың тиімділігін арттыру мемлекеттің осы заманғы экономикалық стратегиясының басты міндеті болып табылады.

Мұнда ерекше рөлді кәсіпорындардың кәсіпкерлік қызметін басқарудың маңызды құралы ретінде және барлық шаруашылық құралдарының оның ішінде негізгі құралдардың болуы, жағдайы, қозғалысы мен тиімді пайдалануына қатаң бақылау жасауды жүзеге асыратын бухгалтерлік есеп атқарады.

Нарықтық экономикаға көшу жағдайында көптеген кәсіпорындардың қаржы жағдайы оларды жаңа күрделі қаржыдан шектеп, қаржыны тек негізгі құралдардың ең қажетті объектілеріне бағыттауды мезгейді. Осыдан қолда бар негізгі құралдардың сақталуы мен тиімді пайдаланылуына, қатаң есеп пен бақылаудың объективті қажеттілігі туындайды.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың экономика дамуының барлық кезеңдерінде негізгі буын болып саналады. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастарға көшу кезеңі шаруашылық субьектілері ретіндегі кәсіпорындардың мәртебесін маңызды түрде нығайта түсуде, олардың алдынан көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді дербес шешудің кең мүмкіндіктерін ашып берді. Кәсіпкерлік қызметтерінің табысы басшылық деңгейіне, ақыр соңында оңтайлы болуы тиіс, қабылданатын шешімдердің обьективтілігіне, нақтылығына, жеделдігіне және ғылыми негізділігіне тікелей қатысты болады. Осындай шешімдер қабылдау белгілі материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын неғұрлым рационалды, тиімді пайдалануға, елдің ұзақ мерзімдік басымдылықтарын-экономикалық өркендеуіне жүзеге асыруға бағытталған.

Өндіріс үрдісінің негізгі элементтеріне жұмыс күшімен қоса материалдық факторлар немесе өндіріс құралдары - еңбек заттары мен құралдары. Негізгі құралдардың құрамында ең маңызды рольді еңбек құралдары атқарды. Еңбек үрдісінің олар белсенді элементі болып табылады.

Қазіргі кезде негізгі құралдар орасан зор мөлшерге жетті, ал олардың тиімді пайдалануы ең маңызды мәселеге айналды.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалауда негізгі құралдар аса маңызды көрсеткішке айналды.

Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру, есептің халықаралық стандарттары мен нарықтық жағдайлар талаптарымен байланысты өзгерістерді талап етті. Бухгалтерлік есептің қолданылатын стандарттарына сәйкес кәсіпорындармен ұйымдардағы негізгі құралдар есебінің ерекшеліктері осы жұмыс тақырыбының өзектілігі болып саналады.

Кәсіпорын және оның негізгі құралдар есебінің қолданатын тәртібін зерттеу осы жұмыстың мақсаты.

Алға қойған мақсаттарға сәйкес келесідей міндеттер айқындалды:

• 
  бухгалтерлік есептегі негізгі құралдардың маңызын ашу;
  
• 
  негізгі құралдардың жіктелуін сипаттау;
  
• 
  кәсіпорын мен ұйымдардағы негізгі құралдар бойынша қолданылатын есеп тәртібін зерттеу және оны дамыту жолдарын қарастыру;
  
• 
  негізгі құралдардың аудитін бақылау және сапалы қолдану көрсеткіштерін талдау.
  

Негізгі құралдар есебінің жүйесі қазақстандық бухгалтерлік стандарттары мен кәсіпорынның қабылданған есеп саясатына сәйкес келеді.

Жұмыстың жазылуының әдістемелік негізі болып оқу құралдары, аналитикалық экономикалық мақалалар, статистикалық мәліметтер, нормативтік құжаттар мен заңды актілер, сонымен қосатәжірибелік материал (АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» «ҚЭЖЗ») және басқа да ақпарат көздері табылады.

1 ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ТҮСІНІГІ, ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ

1. 
   Негізгі құралдардың түсінігі және жіктелуі
   

Негізгі құралдар әртүрлі кәсіпкерлік қызметтегі компаниялардың активінің зор үлесін құрайды. Олар туралы ақпараттан кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы шаруашылық қызметі туралы көрініс алуға болады. Бұл жұмыста халықаралық және қазақстандық негізгі құралдар бойынша тәжірибелер қарастырылған.

Негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есептің маңызды бөлімдерінің бірі болып табылады. Қазіргі таңда ол Қазақстан Республикасы Қаржы министірінің бекітілген 6 «Негізгі құралдар есебі» бухгалтерлік стандартымен және 16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар және құрылғылар» халықаралық стандартымен реттеледі.

Халықаралық тәжірибеде негізгі құралдар түсінігі: fixed assests (тұрақты активтер) рrорrtу, рlаnt аnd еquiрmеnt (мүліктер, ғимараттар және құрылғылар), tangible assets (материалды активтер). [2, б.58]

Қазақстандық тәжірибеде бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.

Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.

16 ХҚЕС-та орманды жайларға және басқада табиғатты пайдалану обьектілеріне, минералды қорлар құқығына және қайтарылмайтын табиғи ресурстарға, оларды іздеу мен өңдеуге таралмайды, бірақ 16 ХҚЕС бойынша осы активтер көмегімен іске асырылатын өндірістік қызметін қолдануға болады. [2, б.58]

Бірнеше жыл бойы қызмет көрсететін ұйымның қаржы - шаруашылық қызмет көрсететін еңбек құралдары мен басқада дүниесінің құны негізгі құралдардың экономикалық түсінігі болып табылады.

Көлеміне немесе бағасына (арзанды - қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның қоймаларындағы дайын бұйымдары (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.

Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес саласында да еңбек құралы ретінде іс-әрекет ететін материалдық активтер.

Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатынасуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқалар жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы басқа негізгі құралдар жатады.

Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы басқа салалар бойынша топталады.

Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.

Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын) болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.

Егер кәсіпорын балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.

Негізгі құралдар материалдық активтер олар:

а) компания немесе тауарлық-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылатын;

ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолдануды болжайды.

Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі құралдары халық шаруашылығының тұрғын үй шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет көрсету саласына жатады.

Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 2002 ж.18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі үлгі шоттар жоспарына сәйкес негізгі құралдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктелді. [3, б.113]

Негізгі құралдар ХҚЕС бойынша шоттар жоспарының «Ұзақ мерзімді активтер» 2-бөлімінің 2410 «Негізгі құралдар» шотында еспке алынады. Ал, негізгі құралдар амортизациясы 2420 «Негізгі құралдар амортизациясы және құнсыздануы» шотында есепке алынады. Бұлар активті шот болғандықтан дебеттінде негізгі құралдарының кірісі, ал кредитінде негізгі құралдардың азаюы, яғни есептен шығарылуы көрсетіледі.

Біздің ойымызша бұл жіктеу негізгі құралдар есебіне өте қолайлы жағдай тудырды. Неге десек, онда бұрын және жаңа ХҚЕС-қа есеп шоттар жоспарында негізгі құралдар жалпы түрде бір шотта есепке алынады, мысалы 2410 «Негізгі құралдар». Сондықтан кәсіпорын осы шотқа негізгі құралдар топтарын айқын жеке есепке алу үшін шоттар ашуы керек. Негізгі құралдарды бірнеше түрлерге бөлуге байланысты синтетикалық шоттар ашылады. Мысалы:

2410 Негізгі құралдар; 2411 Жер; 2412 Ғимараттар; 2413 Машиналық құралдар; 2414 Автокөліктік құралдар; 2415 Жиһаз; 2416 Кеңсе жабдығы; 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы; 2421 Негізгі құралдардың құнсыздануы. [4, б.113]

Актив ретінде бастапқы танылғаннан кейін жылжымайтын мүлік барлық жинақталған амортизацияны және құнсызданудан пайда болған барлық жинақталған шығындарды қоспай оның өзіндік құны бойынша немесе барлық жинақталған амортизацияны және құнсызданудан болған кейінгі жинақталған шығындарды қоспай қайта бағалау күніне дұрыс құны болып табылатын қайта бағаланған құны бойынша есепке алынады.

Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мынаңдай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал - жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал - жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен кұрал - жабдық; келік құралдары, құрал -сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.

Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының кұрамына енетіндер:

1. Жер - субьектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.

2. Үйлер - еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету және материалдық қорларды сақтауға жағдай жасау үшін белгіленген архитиктуралық-құрылыс обьектілері. Әрбір жеке тұрған үй түгендеу обьектісі болып саналады.

3. Ғимараттар - еңбекке керек жарақтардың емес (зат скважиналары, көпірлер және т.б) өзгеруіне байланысты емес міндетті іс-қызмет аясына атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыстық обьектілер.

4. Машиналар мен жабдықтар - әрбір машина егер ол басқа мүліктік обьектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал-аспаптармен, қоршаулармен, тірек-тұғырмен мүліктік обьект болып табылады. Негізгі құралдардың бұл тобы 5 топшадан тұрады:

• 
  күш-қуатты машиналар мен жабдықтар - жылу және электр қуатын өндіретін машина генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын машина-двигательдер (тракторлар және жеке өзі жүретін шассилер, бу двигательдері, трубиналар, электр двигательдері және т.б)
  
• 
  жұмыс машиналары мен жабдықтары - еңбек өнімін жасау процесінен керек-жараққа механикалық, термиялық және химиялық әсер ету үшін арналған машиналар, аппараттар мен жабдықтар (токарлық-винт, бұранда жасайтын станоктар, ағаш тілетін рамалар, насостар, электрмоторлар, экскаваторлар, грейдерлер (жол құрылысына пайдаланатын машиналар және т.б);
  
• 
  өлшеуіш және реттегіш құрал-аспаптар (приборлар, құрылғылар мен керек-жарақтар, лабороториялық жабдықтар) - өндірістік процестерді өлшеу, реттеу үшін құрал-аспаптар, құрылғылар мен керек-жарақтар (дозотарлар, амперметрлар, микроскоптар, су өлшеуіштер және басқалары);
  
• 
  есептегіш техника - процестерді түзету мен автоматтандыруға арналған машиналар, құрылғы, керек-жарақтар, құрал-аспаптар (компьютерлер мен басқа есептегіш техника);
  
• 
  басқа да машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа да (телефон станциялары, радио тораптарының жабдықтары, өрт сөндіру машиналары,);
  

5. Табыстау қондырғылары - электр, механикалық және жылу энергиясы (электр беру желесі, труба құбыры) қондырғылары;

6. Көлік құралдары - адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су, әуе, автомобиль көлігі) тасымал құралдары;

7. Басқа да негізгі құралдар:

• 
  аспап-қол еңбегінің механикаландырылған және механикаланды-рылмаған немесе металл, ағаш және тағы басқа өңдеуге арналған машинаға бекітілген керек жарақтар (кескіш, соққыгер, езуші, тығыздап нығайтылған-электр қол бұрғышлар, бояу сыр пульттары, вибраторлар, қысқыштар);
  
• 
  өндіріс мүлік пен олардың керек-жарақтары - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет етуге арналған заттар-жұмыс үстелдері, шкафтар, верстактар (ағаш ұсталарының ағаш шабатын, кесетін ұзынша үстелі);
  
• 
  шаруашылық мүлікі - кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер, шкафтар, кілемдер және т.б);
  
• 
  жұмыс малы және өсімтал мал. Жұмыс малы-аттар,өгіз,түйе және тағы басқа да жұмыс малы. Өсімтал мал - ірі қара мал, тұқымдық айғырлар және тұқымдық бие; тұқымдық нар мен аруана, бұғы, марал, ұрғашылыры мен еркектері, қабан шошқа, ешкі, саулық және қошқар. Мүліктік обьект-әрбір үлкен мал.
  
• 
  көпжылдық көшет егістері - қолдан егілген, жасына қарамайтын көпжылдық егістері (жеміс-жидек беретін, жүзімдік, көпжылдық егістері, роза плантациялары, бұтадан (өсімдіктер) жасалған қоршау, қаша, танапты қорғайтын егістер). Жас қасиеттер әбден толысқан (жеміс беру басы, ағаштың ұшар басының түйісіуі);
  
• 
  жерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар - ауыл шаруашылығына пайдаланатын жердің бетін көркейту жөніндегі мүліктік сипаттағы шығындар (жер учаскесін жоспарлап, жүйелеу, алаңды егіндікке арнап тамырмен жұлу, жерді тастан тазарту);
  
• 
  басқа да негізгі құралдар - кітапхана қорлары, спорттық мүлік, мұражай құндылықтары.
  

• 
  тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) – уақытша қолданылмайды;
  
• 
  қоймада тұрады (қорда) - жөнделген, тоқтатылған, апат жағдайында қолданыстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор құрайды; [5, б.38-42]
  

Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс сыртындағы «Жалға алынған негізгі құралдар» деп аталатын шотта есептейді.

Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар:

а) жұмыс істейтін; ә) жұмыс істемейтін; б) сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.

Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдірісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі құралдар жатады.

Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған, белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар жатады.

Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, ягни алдыңғы уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.

Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп есептеледі:

а) негізгі құралдар; ә) тауарлық-материалдық құралдар; б) қаржылық инвестициялар;

Негізгі қаражаттың обьектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі белгіленеді, бұл:

а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;

ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны. Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу болжанатын кезең.

Негізгі құралдардың жіктелуін мына кесте бойынша көрсетуге де болады [6, б.107]:
1 сызба.
Негізгі құралдар жіктеуі.

Негізгі құралдар

Функционалдық (қызметтік) тағайындалуы бойынша

Өндірістік емес

Табиғи – заттық белгісі бойынша

Пайдалану дәрежесі бойынша

Қолданыстағы

Кімнің меншігінде болуы бойынша

Меншік

а) компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алатынына сенімі болатын болса; ә) активтің өзіндік құны сенімді бағаланса. [3, б.113-115]

Сонымен, негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп №6 «Негізгі құралдар есебі» немесе №16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылар» стандарттарына сәйкес іске асырылады.

2. 
   Негізгі құралдарды бағалау және қайта бағалау
   

Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалау бірыңғай қажетті шарт болып табылады. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор болып табылады.

Халықаралық стандартқа сәйкес есеп беруді дайындаған кезде негізгі құралдарды бағалау мен есеп мәселесі Қазақстан ұйымдарына маңызды болып табылады. Актив құрамында негізгі құралдар үлесі көп болғандықтан, олардың дұрыс бағалануынан баланстық есеп беру тәуелді.

16 ХҚЕС-қа сәйкес негізгі құралдар төмендегідей бағаланады:

• 
  тарихи құн: негізгі құрал обьектісі, алғашқы актив ретінде қабылданғаннан кейін, құнсыздауынан жиналған шығындар және жиналған амортизацияны шегергеннен кейінгі оның алғашқы құны бойынша есептеледі;
  
• 
  қайта бағаланған құн (альтернативтік тәсіл). Егер компания альтернативті тәсілді ұстанса, онда ол жыл сайын өткізілетін негізгі құралдарды қайта бағалау үшін қосымша шығындалады және кез-келген жағдайда осы тәсіл бойынша негізгі құралдар құнын есептеу керек. Сондықтан бұл тәсіл көптеген қазақ компанияларына қызықты емес.
  

Негізгі құралдарды қайта бағалауды ХҚЕС-қа ауысу мерзіміне қалдыру қажетті емес, бірақ жоғарыда атап өткендей 1 ХҚЕС-та көрсетілген ерекшелікті қолдану мақсатымен мүмкін. Бұл ерекшелік мүмкін құнды қолдану қатынасына қарай жыл сайынғы негізгі құралдарды қайта бағалауға кететін шығынды азайтуға және де өзінің таза активін көтере отырып, шынайы құнға жақынырақ негізгі құралдарды көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл ерекшелік, ескі бағаланбаған активтері бар немесе деректері жоқ немесе толық емес компанияларға қолдану қолайлы.

Ерекшелікті қолданбаған компаниялар, ХҚЕС бойынша алғашқы есеп беру үшін, ҚБЕС бойынша бастапқы құнды модификациялау керек. Мұндай модификациялауды өткізу үшін ХҚЕС-қа және ҚБЕС-қа сәйкес бастапқы құн құрамына сәйкес зерттеу керек.

ХҚЕС бойынша бастапқы құнға келесілер кіреді:

1. 
   сатып алу бағасы, оның ішінде сауда шегерімдерін және артық төлемдерді қайтарып алуларды шегеріп тастағандағы шетел баж салығы мен қайтарылмайтын салық;
   
2. 
   қолдану үшін, активті жұмыс қабілетіне келтіру және қызмет орнына жеткізу мен байланысты кез-келген шығын;
   

Жоғарыда көрсетілген шығындар үлгісі: құрылыспен немесе негізгі құрылысты обьектісін қабылдап алумен байланысты, кызметкерлерге кеткен шығын; алаңды дайындауға кеткен шығындар; активті түсіру мен жеткізу бойынша кеткен шығын; құру және монтажға кеткен шығындар; мамандық қызметке кеткен шығын; [7, б.13-15]

ҚБЕС бойынша бастапқы құнға келесідей анықтама береді.

Негізгі құралдардың бастапқы құны - ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайларына келтірумен тікелей байланысты кез келген шығындардың жиынтығынан тұрады (құрылады).

Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып саналатын шығындар активтің бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі құралдың әр түрі бойынша оның бастапқы құнына мынадай шығындар кіргізіледі:

а) жер учаскесінің бастапқы құнына: жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агентікке төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісім шартты рәсімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол үшін төленетін салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзірлеуге кеткен шығындар (үйді бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді (табысты) алып тастағанда қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар, жерді тазалау, тегістеу, тағы басқа) енгізіледі.

ә) құрал - жабдықтардың бастапқы құнына: құрал - жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп -түсіруге кеткен шығындар оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру, монтаждау, құрал - жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында кеткен шығындар тағы басқалар енгізіледі.

Алайда, құрал - жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бүліңу нәтижесін жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарға жатқызылады егер негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз сомасы да ағымдағы шығын қатарына жатады және негізгі құралдың бастапқы құнына қосылмайды.

Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген еңбек ақы сомалары, еңбек ақы бойынша бюджетке жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелген пайыздар сомасы (проценттері), заңгерлерге архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты салу үшін рұқсат алу барысында жұмсалған сомалары мен басқа да кеткен шығындар енгізіледі.

Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен ғимараттарды бір тұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы обьектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әр бір обект бойынша бөліп көрсету керек. Себебі үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектелу және олар тозады, ал жердің пайдаланудың мерзімінде шек жоқ, яғни ол амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда жер учаскесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын болып келісілген болса, онда олардың құндары әр бір обьекті бойынша жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған ғана болып есептеледі, және де оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу бағасымен үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектілердің (жердің және ол жердегі объектілерді қоса) шығынының қосындысынан, бұзғаннан алынған материалдардың бағасын шегеру арқылы анықталады.

Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізі құралдардың бастапқы құны былайша анықталады: үлес қосушылар мен құрылтайшылар негізгі құралдарды жарғылық қорға өзінің үлесі ретінде салса, онда олардың құны құрылтайшылар мен арадағы келісім бойынша; ұйымдар негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығрағанда немесе сатып алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша; ұйымдар негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткзіу актісінің мәліметтері бойынша немесе эксперттік (сараптау) жолымен.

Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған күрделі салымдары немесе негізгі құралдардың жарым - жартылай жойылуы, обьектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса, онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе ұзартылуы мүмкін. [8, б.13-15]

Негізгі құралдардың бастапқы құны сатып алынуға және құруға кеткен нақты шығындарды өз құрамына кіргізеді. Олар:

• 
  сатып алу кезінде төленген салықтар және жинақтар (мысалы сатып алу шартын құрған кезіндегі төленетін мемлекеттік баж салығы және т.б)
  
• 
  тасымалдауға, дайындауға, монтаждауға кеткен шығындар;
  
• 
  құрылыс мерзіміне берілген несие пайыздары (несиенің қолдануының ұзақтылығына байланысты мұндай шығындар капиталданады);
  
• 
  активті жұмыс қабілетіне дайындауға кеткен тағы басқа шығындар;
  

Негізгі құрал - жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою, тозу және қалдық құндары болады.

Бастапқы (тарихи) құны - негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан (мысалға, ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген, баж салығы т.б.), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады.

Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:

• 
  жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы – актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілетін сыйақы, сатып алу - сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
  
• 
  құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін сатып алынған машиналар мен құрал - жабдықтар бойынша – сатып алу кұны, тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен құрал - жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б. тексеру мақсатымен өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал - жабдықтарды құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда төленген проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да объектінің бастапқы құнына қосылады;
  
• 
  үйлер мен ғимараттарды шаруашылық, әдіспен салу кезінде: құрылыс материалдары, кұрал – жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі үлесі, сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылысты салу кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар, құрылыс салу кезеңінде берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға жұмсалатын шығыстар, жобалық - сметалық кұжаттардың құны, т.б. – құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
  
• 
  жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл объектілердің бастапқы кұнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бұзуға (түбірімен жұлып алуға) жатады, демек кұнға шектеулер колданылмайды, ал жер сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны есептелінеді;
  
• 
  мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша – объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал - жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны тапсырыс беруші тарапынан теленген болса;
  
• 
  құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар - өздерінің келісілген бағасы бойынша;
  
• 
  субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі құралдар бойынша – сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша, жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал -жабдықтарды орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын қоса есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
  
• 
  тегін алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша – құжаттарда көрсетілген құны алынады (құрал – жабдықтарды жеткізіп беру, орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде);
  
• 
  айырбас операциясы нәтижесінде алынған объектілердің – бастапқы құны негізгі құралдардың алынған ағымдағы кұны бойынша анықталады, ал ол негізгі құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған (берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең болады. Айырбастауға бір мақсатқа пайдаланылатын объектілер де әртүрлі мақсатқа арналған объектілер де жатады. Мысалы, бір-біріне ұқсас негізгі құралдар: тракторды жүк автомобиліне айырбастау кезінде алынған объект сатылған объектінің құны бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе ақшалай салынған (түскен) сомасы ескеріледі;
  
• 
  жас малдарды негізгі табынға аударған кезде – малдарды өсірудің нақты өзіндік құны;
  
• 
  негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша – жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар және сатып алуға байланысты басқа да шыққан шығындар;
  
• 
  жас өсімдіктер бойынша - өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге дейінгі егу, күтіп-баптау, көбейту, тазартуға кеткен (алынған өнімнің пайдалану немесе сату құнын алып тастағаннан кейінгі) нақты шығындар;
  
• 
  толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша – олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
  
• 
  жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша – жүргізілген жұмыс бойынша шыққан нақты шығындар.
  

Ағымдағы құнымен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға бойынша негізгі қаражаттың құны. Негізгі құралдардың ағымдағы құны - бұл кәсіпорынның белгілі бір уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтық бағасы болып табылады.

Өткізу құнымен (әділ бағаның) - мәмілеге дайын және жақсы хабардар тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті арасындағы сома;

Жойылу құны - шыққан шығында тастап пайдаланынған мерзім соңында субьект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың қосалқы бөлшектердің көзделетін бағасы; Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны - негізгі құралдың пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға болатындарының) құнынан обьектінің есептен шығаруға байланысты жұмсалатын келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады. Негізгі құралдардың келісілген құны -бұл кез келген екі жақтың, яғни негізгі құралды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып табылады.

Амортизациялық құн - негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субьектінің шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:

• 
  пайдалы кезең қызметі – бұл кезең ішінде негізгі құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
  
• 
  нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
  

Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен кәсіпорын мен ұйымдар субьект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметтің 1997 ж. 24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі №03-1а-8 «Негізгі құралдардың құнын арттыру индекстері туралы» қатынас хаты) обьектілерде қайта бағалау өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың 2410 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің тиісті баланстық шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырылады және қатар бір мезгілде 5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» шоты бойынша көрсетіледі.

Алдағы уақытта, егер негізгі құралдарды қайта бағалау шығысқа 7420 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар», және осыдан кейін компания келесі кезеңдерде негізгі құралдарды қайта бағалауды жүргізуге және құнын өсіруге шешім қабылдайды, ал ол үшін кіріске 6240 «Құнсызданудан залалды қалпына келтіруден алынатын кірістер» шотына жатқызады, ал одан кейін қалған соманы 5420 «Есеп саясатындағы өзгеріс нәтижесінде пайданы (залалды) түзету» шотына есепке алу жүргізіледі. [43. б 12]

Осы қатынас хатқа сәйкес, жазу мерзімі аса көп емес, сондай-ақ едәуір тозу дәрежесі бар негізгі құрал обьектілерінің бастапқы индекстерін белгілегенде негізгі құралдардың қызмет ету мерзіміне байланысты индексті кешендету әдістемесі қолданылады. Бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша тозу дәрежесі бар негізгі құрылғылардың құнын ұлғайтушы алынған бастапқы индекстері 1 графасынан 30% - кем, 31-50% тозу дәрежесі 2 графадан. 51 ден 64%-іне дейінгі тозу дәрежесі 3 графадан, 65тен 79%-ке дейінгі тозу дәрежесі -4 графадан, 80 - нен жоғары тозу дәрежесі 5 графадан. [3. б. 115]

Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі: негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі қаржы жұмсалғанда (кеңейткенде, жаңартқанда тағы да басқа) немесе ішінара бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде; Қазақстан Республикасы Үкіметтің шешімдері бойынша негізгі құралдарды қайта бағалағанда.

Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек обьекті бойынша бүтін сомада жүргізіледі. Негізгі құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы құнымен қалпына келтіру құны тең болады, себебі оны пайдалануға берген уақытымен оны қайта бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ уақыт өткен сайын негізгі құралды өндіруге салуға жұмсалатын материалдың бағасы және ол үшін қолданылатын техниканың шығыны жұмысшылардың еңбек ақысы жалпы негізгі құралды өндіру, салу жағдайы белгілі бір себептермен өзгеріп отырады. Негізгі құралдарды оны бір кезде жасап шығаруға өндіруге, салуға кеткен, жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек пен анықталады. Осыған байланысты негізгі құралдарды оқтын-оқтын, уақыт өте қайтадан бағалап (индексациялап) тұрады.

Негізгі құралдарды қайтадан бағалау кезінде оның осы кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғанынан бастап оларды баланста қалпына келтіру құнымен есептейді.

Негізгі құралдардың бастапқы бағасын белгілі бір күндегі қолданылып жүрген бағаға сәйкес келтіру мақсатында объектілерді қайта бағалау жүргізіледі.

Қайта бағалау – бұл амортизациялық құнын және құнсызданған шығысты қайта бағаланған күнгі әділ құнынан шегеруінен алынған сома болып табылады. Қайта бағалау жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасы негізгі құралдардың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі. Қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай субъектіде қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске апарылады. Қайта бағалаудан барлық сомасы бөлінбеген кіріске актив есептен шығарылған сәтте ғана ауыстырылады.

16-ХБЕС-ның 32-тармағында былай делінген: «Жер учаскілерінің және үйлердің әділ құны, әдетте, бағалау жолымен нарықтық индикаторлардың негізінде анықталады, оны көбінесе кәсіби бағалаушылар анықталады, оны көбінесе кәсіби бағалаушылар жүргізеді. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны болып бағалау жолымен анықталатын нарықтық құны саналады». Туындайтын сұрақ – кәсіпорын қайта бағалауды өзі жүргізе ала ма, өйткені 16-ХБЕС-да машилалар мен жабдықтардың құнын бағалауды кімнің жүргізетіні тікелей айтылмаған ғой? Теория жүзінде, бәлкім, мүмкін болар, бірақ іс жүзінде болмайды. Оның себебі мынадай: материалдық активтерді бағалау әдістемесін білу қажет. Оны қысқаша былай айтуға болады: материалдық активтерді бағалау кезінде әдетте дәстүрлі үш тәсілі – нарықтық, шығындық және табыстық тәсілдері қолданылады.

Нарықтық (салыстырмалы) тәсіл кезінде объекті құнын есептеуге өзінің тұтыныстық қасиеттері бойынша жақын объектілермен жасалған мәмілелердің бағасы негіздеме болады. Егер осындай меншікті сату бойынша статистика жеткілікті болса, онда осы әдісті пайдалану қажет.

Шығындық тәсіл кезінде құн көрсеткіші ретінде объектінің тұтыныстық қасиетін алмастыруға қажетті шығындар көлемі пайдаланылады, яғни объектіні бағалау үшін мақсаты мен сапасы бойынша ұқсас басқасын салу немесе сатып алу құнынан көп болмайтын соманы төлемеу үшін қажет. Шығындық тәсіл бұрынғы қаржылық салымдарға негізделеді және өндірісті дамыту келешектерін айқындамайды. Бизнестің болашағы болмауы және оны дамытуға жұмсалған шығындарды нарықты жете бағаламайтын жағдайы болуы мүмкін.

Табыстық тәсіл мөлшері өзгертілмеген болып саналатын табысты капиталдандыруды,сондай-ақ күтіліп отырған болашаққа табыстың ағынының ағымдағы құнын анықтауды көздейді. Бұл тәсіл сатып алынатын бизнестен болашақта пайда табуды күту қағидатына негізделеді. Табыстық тәсіл кезінде ақша қаражаттарының ағынын дисконттау әдісінің қолданылуы да мүмкін.

Көріп тұрғанымыздай, үш тәсіл басқа олардың қандай жағдайларда пайдаланылатынын білу керек. Сондықтан менің ойымша: мүлікті өз бетінше бағаламау керек, ол үшін осы саладағы бағалаушы-мамандарды тарту керек. [10, б. 11]

Көптеген салық төлеушілер (шағын кәсіпкерлік субъектілерін қоса алғанда, заңды тұлғалар) негізгі құралдардың бастапқы құнын қолданыстағы нарықтық бағаларға сәйкестендіру мақсатында объектілерге қайта бағалау жүргізген.

Қайта бағалаудың нәтижесінде негізгі құралдар, соның ішінде жер учаскелері, аяқталмаған құрылыс есеп пен есептілікте ағымдағы құны бойынша көрсетілді.

Қайта бағалаудан кейін баланстық құн ағымдағы құнға теңестірілді.

Қазіргі кезде бағаның өсуіне байланысты жер учаскесінің (немесе басқа жылжымайтын мүліктің) баланстық құны оның бастапқы құны оның бастапқы құнынан (сатып алу құнын) едәуір асып түседі.

2007 жылғы 1 қаңтарға дейін құн өсімінен түскен табыс (ҚТТ) мынадай формула бойынша анықталды:

ҚТТ = ӨҚ – БҚ,

Мұнда ӨҚ - өткізу құны,

ал БҚ – баланстық құн, ол қайта бағалауды жүргізген жағдайда ағымдағы құнға (АҚ) теңестірілуі мүмкін.

Яғни негізгі құралдарды қайта бағалау жағдайында формула мынадай түрде болады: ҚТТ = ӨҚ – АҚ. [11, б. 4-5]

16-ХҚЕС-та ұйым қызметіне негізделген актив құны, әділ құны, құнсыздану құн сияқты бағалаулары да бар.

Ұйым қызметіне негізделген актив құны – бұл ұйымның белгілі активті қолданудан және оның падалы қызмет ету мерзімінде сатудан түсетін келешек ақша құралдарын жоспарлаған ағымдық құны.

Әділ құны - бұл жалпы шарттарда орындалатын, толық хабардар екі жақтың қалауы бойынша екеу ара мәміле барысында активке айырбас жасауға болатын сома.

Құнсыздану – бұл активтің баланстық құнынан белгілі жағдайлардан төмендеп кеткен құны.

Құнсызданудан шығындар – бұл активтің баланстық құнынан оның орын толтыратын сумманың асып кету сомасы.

Құнсызданудан болатын залалдар деп активтің баланстық құны оның өтелетін құнынан асып кеткен соманы түсіну керек. Баланстық құн бұл өз кезегінде – жинақталған амортизация мен құнсызданудан болған жинақталған залалдардың сомаларын шегергеннен кейін, ло бойынша актив балансқа қабылданатын сома. [25. б 12]

Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды 36 «Активтердің құнсыздауы» ХБЕС-ке сәйкес кезең-кезең құнсыздануға тексеріп отыру керек. 36-ХБЕС-қа келісе ұйым активтардың баланстық құнын қайта қарап, активтердің орын толтыру құнын анықтап және құнсызданудан болған шығындарды мойындап немесе қайтарып отырады.

Орынтолтыру төлемін талап етуге немесе оны үшінші жақтын төлеуге сәйкес жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылар шығыны немесе құнсыздану құнын немесе орнын баса тұратын активтер жинағын сатып алулар бөлек экономикалық жағдайлар болып табылады және олар сәйкес бөлек есепке алынуы керек. Төрт экономикалық жағдайлар келесі түрде бөлек есепке алынуы керек:

1. 
   жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылардың құнсыздануын 36 ХБЕС-қа сәйкес мойындау керек;
   
2. 
   жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылардың шығуын немесе есептен шығуын 36 ХБЕС-қа сәйкес мойындауы тиіс;
   
3. 
   құнсызданған, құртылған немесе тасталған жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылардың үшінші жақпен өтемін табыстар мен шығыстар туралы есеп беруге мойындалған кезде қосу керек;
   
4. 
   қалпына келтірілген, сатып алынған және орнын басу мақсатымен алынған активтердің бастапқы құны 16-ХБЕС-қа сәйкес анықталуы және көрсетілуі тиіс.
   

2 ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ

2.1 Негізгі құралдардың қозғалысын құжаттармен рәсімдеу
Негізгі құралдар негізінен өндірістік ғимараттарды және тұрғын үйлерді, құрылғыларды салудан; машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын сатып алудан; өз күшімен құрал-саймандар дайындаудан; малдардың төлдерін негізгі табынға ауыстырудан; жас өсімдіктер көп жылдық өсімдіктерге өткеннен; басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан ақысыз (тегін) алынған негізгі құралдардың келіп түсуінен; обьектілерді ұзақ мерзімге жалға алудан (келісімді құнын толық төлегеннен кейін); жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп түскендерден қалыптасады.

«Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі» (№НҚ-1үлгі) актісі негізгі құралдар құрамына жекелеген обьектілерді енгізу үшін; қолданып жүрген заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі-жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын ауыстыруын рәсімдеу үшін, сондай-ақ басқа да субьектілерге берілген кезінде (жарғылық капиталға қосқан үлестерді, сатуды, сыйлықтарды) оларды негізгі құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады. Негізгі құралдардың түсуі, құрылған комиссия жасайтын -«Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісімен» (№ОС-1-үлгі) ресімделеді. Акт әрбір инвентарлық объектіге толтырылады, оған аталмыш объектінің техникалық құжаттамалары тіркеледі. Тапсыру-қабылдау актісін, объектінің толық сипаттамасын, оның бастапқы құнын және жинақталған жарна сомасын (егер объекті бұрын пайдалануда болған болса) көрсете отырып, объектіні қабылдаушы және өткізіп беруші - екі тарап жасайды. Актіде объектінің техникалық жағдайы және сынақ нәтижелері туралы комиссияның қорытындысы беріледі. [12,б 111-112]

Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының және тапсырушының қолдары қойылған бірінші данасы бухгалтерияға тапсырылады, ал екіншісі тапсырушы цехта қалады. (Қосымша A.)

Негізгі құралдарды басқа субьектіге сату кезінде актінің үш данасы жазылады: алғашқы екеуі өткізуші субьектіде қалады (онда бірінші дана негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы туралы есеп беруге, екіншісі - есеп-айырысу төлем құжаттарына тіркеледі), үшінші дана негізгі құралдарды қабылдаушы адамға беріледі. [13, б. 15-16]

Негізгі құралдардың алыс - беріс (орнын ауыстыру) актісі келесі бетте келтірілді.[3.б 111-112] (Қосымша A)

A-қосымшада, «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» Lexsus RX-300 автөкөлігі түскенде «Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісі» (№НҚ-1үлгі) толтырылған. Ережеге сай түскен объектінің қысқаша сыйпаттамасы көрсетілген. Оған қоса көліктің бастапқы құны – 2520000 теңге және пайдалы қолдану мерзімі – 4 жыл екендігі көрсетілген. Актіде автомашинаның 1997 жылды шығарылғаны және 2007 жылдың ақпан айында қолданысқа берілгені жазылған. Соған қоса, қондырғының №24140015 инвентарлық нөмері, синтетикалық есебі дебеті – 2410.4 «Автокөлік құралдары», кредиті – 0671 көрсетілген.

Негізгі құралдар құрамына обьектілердің есепке алу пайдаланудың нормативтік мерзімі көрсетіледі. Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісімен (№НҚ-1ф.) рәсімдейді. Кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдалы қызмет ету мерзімін (негізгі құралдарды қолданудан экономикалық пайда алу көзделетін кезең) нормативтік қызмет мерзімін (кәсіпорын және ұйымның белгіленген нормаларға сәйкес негізгі құралдардың тозуы есептелетін кезең) және жойылу құнын (пайдалы қызметі мерзімі біткен соң, күтілген шығыны істен шыққан соң есептен шығарылып, негізгі құралдарды жоюда пайда болатын қалдықтар, қосалқы бөлшектердің болжанатын бағасы) өз бетінше белгілейді. Өндірістік қажеттіліктерге байланысты шаруашылық қызметте кейде ішкі қозғалыстар да болып тұрады. Онда да негізгі-жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын ауыстыруын «Негізгі құралдарды қабылдау - тапсыру (орнын ауыстыру) актісі» (№НҚ-1үлгі) рәсімделеді. (Қосымша Б.)

Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (ауыстыру) актісі негізінде бухгалтерия да мүліктік карточка ашылып, негізгі құралдардың таңдамалы есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір обьектісіне мүліктік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік-сериялық жүйе бойынша жасалады. Мысалы, үй үшін 0001-ден 0299 дейінгі нөмірлер, ал ғимараттар үшін 0300-ден 0399-ға дейін және т.б нөмірлер бөлінеді. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісінде келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы (бес жылға дейін) берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір данадан жүргізілетін «Негізгі құралдарды есептеу мүлік түгендеу карточкаларының тізімдемелерінде» (№НҚ-6) тіркеледі. Істен шыққан негізгі кұралдар бойынша категорияларды «Архив» картотекасы бөліміне қояды.

Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу нөмірін беріп, мүлікті Мүліктік тізімге алады, негізгі құралдарды алу туралы жазбасы жасалады.

Бұл мүліктерді бір ғана карточкада есепке алуға рұқсат етіледі. Барлық негізгі құралдар үшін Мүліктік карточкасының нысаны төменде келтірілген.

Бұл карточка бухгалтерияға келіп түскен негізгі құралдың актілері, техникалық төлқұжаттары және басқа құжаттар негізінде толтырылады. Карточкада объектілердің және олардың жекелеген құрылымдық элементтерінің қысқаша техникалық сипаттамасы беріледі, бірақ сол техникалық құжаттамадағы мәліметтері қайталанбайды. Негізгі құралды басқа субъектіге тапсыру (беру) кезінде негізгі құралдардың шығуы туралы белгі соғуға, сондай-ақ негізгі құрал объектілерінің субъект ішінде орын ауыстыруы кезінде "Негізгі құралдарды қабылдау - тапсыру (орнын ауыстыру) актісі", ескіру және тозу салдарынан негізгі құралдың объектілерін есептен шығаруға "Негізгі құралдар объектілерін есептен шығару актісі" негіз бола алады. Құрылысы салынып біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары біткен объектілер туралы жазбаларды карточкаға жазу үшін "Жөнделген, қайта құрылған және жаңалаған объектілерді кабылдау - тапсыру актілері" негізінде жазылады.

Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты болған қажетті шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар мен алымдарды төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген ҚҚС, сатып алу келісім шартты жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж салығы және т.б), жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде берілген кредит үшін проценттер, белгілеу бойынша қолдану жағдайға келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар кіретін бастапқы баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал-жабдықтар кіріске алынады.

Жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген сатып алу бағасы,
жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату шартын рәсімдеу жөніндегі заңгерлердің қызметіне төлеу, мұндайда туындайтын салықтар мен алымдар, жерді мақсатты пайдалану үшін дайындауға кететін шығындар (үйді бұзу кезінде алынған материалдарды өткізуден түскен кірістерді шығарып, шегерім, ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу және т.б) кіреді; сатып алынған жабдықтың бастапқы бағасы, тасу шығындары, соның ішінде тасымал кезіндегі сақтандыру, монтаж пайдалануға берілетін жабдықтың жорамалдылығын тексеру мақсатымен сынақ өткізу кіреді, үйлер мен ғимараттарды салғанда бастапқы құнға құрылыс жөніндегі шығындар: материалдар, еңбекті төлеу, қосымша шығындардың тиісті үлесі, архитекторлардың, заңгерлердің қызметіне төлеу сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылысқа берілет кредитке проценттер, құрылысқа рұқсат алу үшін шығатын шығындар. [7 б. 43-50]

Қажетті болып саналмайтын шығындар (тасымал кезінде алынған зиянды жоюға кеткен шығындар, монтаж кезінде жабдықты бүлдіру салдарынан жасалған жөндеу және т.б) бастапқы кұнға кірмейді, ал ағымдағы шоттағы шығындар ретінде ескеріледі. [5, б. 59]

Негізгі құралдар қоймада резерв ретінде тұрады, белгіленген тәртіппен тоқтатылып койылады. Баланста саналатын негізгі құралдар тәртібін іс жүзіндегі завдарға сәйкес шаруашылық жүргізуші кәсіпорын мен ұйымның басшысы белгілейді және бекітеді ұйымның басшысы белгілейді және бекітеді.

Негізгі құралдардың істен шығуын қарастырайық.

Негізгі құрал обьектілері кәсіпорын мен ұйымның бухгалтерлік балансынан мыналардың нәтижесінде есептен шығарылады: физикалық немесе сапалық тозу; шаруашылық қызметінде пайдаланылмайтын обьектілерді өткізуде; басқа субьектілерге негізгі құралды жарғы капиталына салым түрінде беру; басқа заңды немесе жеке тұлғаларға өтеусіз беру; обьектілерді ұзақ мерзімді (қаржыландыратын) жалға беру; кем шығу, табиғи апат және басқа себептер.

Негізгі құрал обьектілерін өтеусіз беру туралы шешім шаруашылық жүргізуші кәсіпорын мен ұйымға қатысушылардың жалпы жиналысында қабылданады.

Негізгі құралдардың жарамсыздығын, оларды қалпына келтіріп, жөндеудің мүмкін еместігін және тиімсіздігін анықтау үшін сондай-ақ есептен шығаруға қажетті құжаттаманы рәсімдеу үшін кәсіпорын немесе ұйым басшысының бұйрығы бойынша тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар құрылады.

Комиссия обьектіні қарайды, есептен шығарудың нақты себептерін белгілейді, мерзімінен бұрын істен шығаруға кінәлі адамдарды табады, пайдалану мүмкіндігін анықтайды және жарамды материалдық құндылықтарды бағалайды. Есептен шығаруды «Негізгі құралды есептен шығару актісі» (№НҚ-3ф.) және «Автотранспорттық құралдарды есептен шығару актісімен» (№НҚ-4 ф.) екі данамен рәсімделеді.

Жарамсыз болған және заттай, сапалық жағынан тозу, апат, стихиялық апат, пайдаланудың нормативті шарттардың бұзылуы, сондай-ақ құрылысқа, кеңеюге қайта құруға және тағы басқа себептер салдарынан жойылуға тиісті негізгі құралдарды кәсіпорын немесе ұйым балансынан есептен шығарылады.

Негізгі құралдардың жарамсыздығын, оның қалпына келтіретін жөндеудің мүмкін еместігін немесе экономикалық тиімсіздігін субьект басшысы, бас бухгалтер, қызмет мамандары құрамына кіретін, тұрақты жұмыс істейтін комиссия айқындайды.

Кәсіпорында немесе ұйымда жұмыс істейтін комиссия жойылатын обьектіні тікелей қарап, байқау өткізеді, оларды есептен шығару себептерін және бұған кінәлі жауапкершілікке тартылатын адамдарды анықтайды, кейбір тораптардың детальдардың, материалдардың қолдануға мүмкіндігін айқындап, оларға бағалау жүргізеді. Негізгі құралдарды есептен шығару жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін комиссияның қызмет нәтижесі болып «Негізгі құралдарды шығару актісі» (ф.№ НҚ-4) табылады, оның негізінде бухгалтерияда тиісті бухгалтерлік есеп бойынша есептелген тозу сомасы, обьектіні бөлшектегенде (демонтажда) алынған материалдық құндылықтарды құнын, тарату бойынша шығындар (бөлшектеу, демонтаж және т.б) мөлшерін, өткізудің ықтималдығы мен таратудың жалпы қорытындысы бағасын көрсетер.

Обьектіні таратуға тек ұйым басшысының актісі бекітілгеннен кейін ғана кіріседі. Стихиялық апат пен апат (авария) салдарынан таратылатын негізгі құралдар бойынша актіге құзырлы органның стихиялық апат туралы анықтамасы, не болмаса себептері мен айыптылары көрсетілген авария туралы актінің көшірмесі тіркелуі тиіс. Материалдық құндылықтарды сатудан түскен сома, сондай-ақ бөлшектеуден немесе түскен материалдар пайдаланылуы ықтимал бағамен кіріске алынады. Сатудан түскен қаржы шаруашылық жүргізілетін кәсіпорын немесе ұйымның қарауында қалады. [8, б.49]

Негізгі құралдарды түгендеу олардың сақталуын бақылау мен нақты бар екендігін анықтау мақсатымен есеп стандарттарына сәйкес жүргізіледі. Түгендеу басталмас бұрын техникалық құжаттардың бар-жоғын тексеру керек құжаттар жоқ болса, оларды алу немесе ресімдеу қажет. Субъект құрған комиссия міндетті түрде объектіге байқап қарайды және «Негізгі құралдарды түгендеу тізімдемесіне» олардың толық атауын, белгіленген міндетін, мүліктік нөмірін және негізгі техникалық және пайдаланылатын көрсеткіштерін жазады. Есепке алынған объектілер табылғанда, сондай-ақ бухгалтерлік есеп регистрін оларды сипаттайтын мәліметтер жоқ болса немесе дұрыс көрсетілмесе, комиссия түгендеу тізімдемесіне (опись) және мүлік карточкаларына жетіспейтін, сонымен қатар сол объектілер бойынша дұрыс мәліметтермен техникалық көрсеткіштер енгізуі тиісті. Түгендеу комиссиясының хаттамасын субъект басшысы түгендеу аяқталғаннан кейін 10 күннен кем емес мерзімде бекітіледі. Қорытындылары түгендеу біткен айдың есебінде көрсетілуі тиіс.

2.2 Негізгі құралдардың түсуі мен шығуының синтетикалық және талдау есебі

ХҚЕС-қа есеп шоттар жоспарында негізгі құралдар 2410 «Негізгі құралдар» шотында есепке алынады. Сондықтан кәсіпорын осы шотқа негізгі құралдар топтарын айқын жеке есепке алу үшін шоттар ашуы керек. Негізгі құралдарды бірнеше түрлерге бөлуге байланысты синтетикалық шоттар ашылады. Мысалы:

2410 «Негізгі құралдар»:

2411 «Жер»;

2412 «Ғимараттар»;

2413 «Машиналық құралдар»;

2414 «Автокөліктік құралдар»;

2415 «Жиһаз»;

2416 «Кеңсе жабдығы»;

2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы»;

2421 «Негізгі құралдардың құнсыздануы». [4, б.49]

Негізгі құралдарды әртүрлі тәсілмен иемденеді және иемдену түріне байланысты да әртүрлі жолдармен есепке алынады:

• 
  жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды төлем жасай отырып иемдену және кіріске алу;
  
• 
  жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды несиеге алу түрімен иемдену және кіріске алу;
  
• 
  жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды айырбас операциясы нәтижесімен иемдену және кіріске алу;
  
• 
  жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды үкімет субсидиясы арқылы иемдену және кіріске алу;
  
• 
  жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды шарушылық немесе мердігерлік тәсілдер түрімен иемдену және кіріске алу;
  
• 
  жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды өтеусіз иемдену және кіріске алу; [7, б.49].
  

2410 «Негізгі құралдар» шотындағы негізгі құралдардың түсуін есепке алу тәртібі:

күрделі қаржы салымының түріне, яғни құрылыс немесе сатып алуға; түсу жағдайына, яғни тегін немесе жасаған төлемге; келіп түскен негізгі құралдардың жай-күйіне, яғни жаңа немесе бұрын пайдалануда болғандығына қатысты болады.

В-қосымшасында – түскен негізгі құралдардың ведомосі. Бұл ведомость 2007 жыл бойғы түскен негізгі құралдардың актілерінен құралғандығын көрсетеді.

Ғимараттар мен құрылыс-жайларын салу бойынша құрылыс-монтаж жұмыстары мердігерлік және шаруашылық тәсілдермен жүзеге асырылады.

Мердігерлік кезінде ұйым тапсырыс беруші болып қатысады, ал құрылыс-монтаж жұмыстарын мамандандырылған мердігерлік құрылыс ұйымы жүргізеді. Мұндай жағдайда құрылыс салушылар: орындаған және тапсырған құрылыс-монтаж жұмыстары үшін мердігерлермен есеп айырысу; бастапқы құны бойынша аяқталған және комиссия қабылдаған объектілерді пайдалануға алу есебін жүргізеді.

Мердігерлермен өзара қарым-қатынас күрделі құрылысқа жасалған мердігерлік келісім шартпен реттеледі. Экономикалық тұрақсыздық жағдайында мердігерлік шарт құрылыс жұмыстарының белгіленген бағасымен немесе ашық баға бойынша жасалуы мүмкін.

Белгіленген баға бойынша жасалған шартта құрылыс жұмыстарының тұрақты бағасы (құны) немесе сырғымалы баға туралы қосымша ескертіле отырып, орындалған жұмыстардың құны, бірліктері көрсетіледі.

Ашық баға бойынша жасалған шарт, құрылыс жұмыстарын орындаумен тікелей байланысты, шартта қосымша ескертілген сыйақыларды қоса отырып, тапсырыс берушінің рұқсат ететін сомасында, мердігерге нақты шығындарды өтеуді болжайды.

16-ХҚЕС-та негізгі құралдардың түріне байланысты бағалау ерекшеліктері бар. Оны кесте түрінде көрсетіп кетейік.

16-ХҚЕС-та негізгі құралдардың түріне байланысты бағалау ерекшеліктері. [8, б.49]

Шаруашылық тәсілі кезінде бүкіл құрылыс-монтаж жұмыстары құрылыс салушының өз күшімен атқарылады. Бұл үшін кәсіпорындарда құрылыс учаскесі құрылады, қажетті құрылыс материалдары сатып алынады, құрылыс бригадасы жасақталады. Мұндай жағдайда құрылыс салушы: әрбір объекті бойынша жобалау-іздеу және құрылыс-монтаж жұмыстары шығындарын; аяқталған және бастапқы құны бойынша арнайы комиссия қабылдаған объектіні пайдалануға алу есебін жүргізеді.

Негізгі құралдарды алу кезінде бастапқы құнға:

сатып алу шығындары; жеткізіліп беру және орнату шығындары; ғимараттар және жеңіл автомобильдер бойынша қосымша құнға салынған салық қосылады, өйткені жабдықтаушының (жеткізіп берушінің) төлеуіне жататын, алынған негізгі құралдардың басқа түрлері бойынша қосымша құнға салынған салық сомасы бюджетке түсетін төлемдерді азайта отырып есепке алуға жатады, сондықтан да объектінің бастапқы құнын көтермейді. [15, б.64]

АҚ «ҚЭЖЗ» бойынша негізгі құралдардың түсуін есепке алу бойынша негізгі бухгалтерлік есеп жазулары кестеде келтірілген.

АҚ «ҚЭЖЗ»-на №0000000007/1 «Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру акт» бойынша 372807,02 тенгеге «Кейси-Трейд» АҚ-нан құрал сатып алған. Бұндай операцияларға келесідей бухгалтерлік жазулар беріледі:

Негізгі құрал обьектілері кәсіпорын мен ұйымның бухгалтерлік балансынан мыналардың нәтижесінде есептен шығарылады:

физикалық немесе сапалық тозу; шаруашылық қызметінде пайдаланылмайтын обьектілерді өткізуде; басқа субьектілерге негізгі құралды жарғы капиталына салым түрінде беру; басқа заңды немесе жеке тұлғаларға өтеусіз беру; обьектілерді ұзақ мерзімді (қаржыландыратын) жалға беру; кем шығу, табиғи апат және басқа себептер.

Негізгі құралдардың жарамсыздығын, оларды қалпына келтіріп, жөндеудің мүмкін еместігін және тиімсіздігін анықтау үшін сондай-ақ есептен шығаруға қажетті құжаттаманы рәсімдеу үшін кәсіпорын немесе ұйым басшысының бұйрығы бойынша тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар құрылады.

Комиссия обьектіні қарайды, есептен шығарудың нақты себептерін белгілейді, мерзімінен бұрын істен шығаруға кінәлі адамдарды табады, пайдалану мүмкіндігін анықтайды және жарамды материалдық құндылықтарды бағалайды. Жарамсыз деп танылған негізгі құралдар еаптен шығарылады.

Негізгі құралдарды тарату және есептен шығарып тастау бойынша кірістер мен шығыстар есебі үшін мынадай шоттар қаралған:

• 
  6210 «Активтердің шығуынан алынған кірістер»;
  
• 
  7410 «Активтердің істен шығуы бойынша шығыстар».
  

кредит бойынша сатылған негізгі құралдар үшін сатып алушылардың төлеуіне ұсынған сомалар; негізгі құралдарды таратудан алынған материалдық құндылықтарды кіріске алу, табиғи апаттардан жойылған негізгі құралдар үшін сақтандыру компанияларының өтеуіне жататын сомалар көрсетіледі; дебет бойынша, жыл соңында жиынтық кірісті көбейту үшін негізгі құралдарды өткізуден, таратудан және шығарып тастаудан алынған кірістерді есептен шығару көрсетіледі.

7410 «Активтердің істен шығуы бойынша шығыстар» активті шотында:

дебет бойынша – шығарылып тасталған негізгі құралдардың баланстық құны, объектілерді тарату бойынша шығыстар; кредит бойынша – негізгі құралдарды өткізу, шығарып тастау бойынша шығыстардың жыл соңында жиынтық кірісті кемітуге есептен шығару көрсетіледі. [17, б.49]

Қосымша – Е. Бұл қосымшада шығарылған негізгі құралдардың тізімі көрсетілген. Мұнда кәсіпорын бойынша 1 жыл бойғы шығарылған негізгі құралдардың ведомосі толтырылған. Онда әрбір негізгі құралдардың инвентарлық номері, шығарылған уақыт, баланстық шот, ағымдағы құны, тозуы, пайдалануға берілген уақыты, есептен шығару актісінің нөмері, шығару себептері, норма және нақты қызмет ету мерзімі және баланстық құны көрсетілген.

АҚ «ҚЭЖЗ» бойынша негізгі құралдардың істен шығуын есепке алу бойынша негізгі бухгалтерлік есеп жазулары кестеде келтірілген:

АҚ «ҚЭЖЗ»-да трансформатор құралы 458000 теңгеге жеке тұлғаға сатылған, оған мынадай бухгалтерлік жазулар береміз:
3 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ» негізгі құралды өткізу

№	Шарушылық операцияларының мазмұны	ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
		дебет	кредит
1	2	3	4
1	Негізгі құралдың баланстық құны	7410	2410
2	Бұрын есептелген амортизация сомасына	2420	2410
3	Сатып алушыларға ҚҚС-сыз (салық шот-фактурасы келісімімен)	1210	6210
4	ҚҚС сомасына	1210	3130
5	Қойылған шот бойынша сатып алушылардың берешегі өтелді	1050,1040, 1010	1210
6	Жыл соңында есептен шығарылды: а) шығындар-жиынтық кірісті азайтуға	5410	7410
7	ә) кірістер-жиынтық кірісті арттыруға	6210	5410

АҚ «ҚЭЖЗ»-да 30000теңгелік тоңазытқыш бұзылғаны үшін істен шығарылған, осы сияқты операцияларға мынадай бухгалтерлік жазулар береміз:

АҚ «ҚЭЖЗ»-да тарату нәтижесінде негізгі құралдардың (физикалық немесе сапалық тозу бойынша) істен шығуы:

АҚ «ҚЭЖЗ»-да жаңа үстелдерді жаңа үстелдермен айырбастағаннан кейін, ескі үстелдерді өтеусіз басқа кәсіпорынға көмек ретінде берген, оған мынадай бухгалтерлік жазулар береміз:

АҚ «ҚЭЖЗ» негізгі құралды өтеусіз беру

АҚ «ҚЭЖЗ»-на жарғы капитал ретінде 2500000теңге тұратын темір балқыту пешін берді, оған мынадай бухгалтерлік жазулар береміз:

АҚ «ҚЭЖЗ» басқа акцтонерлік қоғамына салым немесе құрылтайшылық жарна және жарғы капиталы ретінде берілуі нәтижесінде негізгі құралдардың істен шығуы

АҚ «ҚЭЖЗ» ішінде Пресс К-117 құралы №2 цехтан №7 цехқа ауыстырылған, осы сияқты операцияларға мынадай бухгалтерлік жазулар береміз:

АҚ «ҚЭЖЗ»-ның негізгі құралдарды ішкі ауыстыру

АҚ «ҚЭЖЗ»-ның табиғи апат шығуы салдарынан құрал істен шығарылған, осы сияқты операцияларға мынадай бухгалтерлік жазулар береміз:

АҚ «ҚЭЖЗ»-ның негізгі құралдардың табиғи апат шығуы салдарынан (сақтандыру жағдайында) істен шығуы

АҚ «ҚЭЖ» зауытында 2007 жылдың соңында негізгі құралдарды түгендеу жүмысы жүргізілді, сонда кем шыққан құралдар істен шығарылған, осы сияқты операцияларға мынадай бухгалтерлік жазулар береміз:

Негізгі құралдардың кем шығуы

Ал, егер АҚ «ҚЭЖЗ»-да тауарларды айырбастау нәтижесінде негізгі құралдарды істен шығарса, осы сияқты операцияларға мынадай бухгалтерлік жазулар береміз:

АҚ «ҚЭЖЗ»-да тауар айырбастау (бартер) нәтижесінде негізгі құралдардың істен шығуы

2.3 Негізгі құралдардың амортизациясын есептеу әдістері мен есебі

Негізгі құралдар өндіріс процесінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдарды алуға тура келеді.

Негізгі құралдардың тозуын «табиғи» және «сапалық» тозу – деп екіге бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу процесінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып, мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозғығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер етуіне байланысты. Яғни негізгі құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) оларды ұзақ пайдалану және оларға басқа факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.

Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму процесінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техника дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады.

Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс салаларында ғылыми-техникалық прогрестің өсуіне байланысты еңбек өнімділігінің өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды, құрал-жабдықты, тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды да, оның құны соғұрлым төмендейді. Сөтіп, еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың, машиналардың, яғни негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негзгі құралдардың бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдайда шаруашылық субъектілеріне қымбат және тозыңқыраған (пайдаланылған) машиналар мен көліктерінің, құрал-саймандарының тағы басқа негізгі құралдардың орнына арзан әрі жаңа, сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.

Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми-техниканың өркендеуіне байланысты толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Шаруашылық субъектілерде өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып табылады. Сондықтан өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланылып келген негізгі құралдардың сапалық тозуына әкеліп соқтырады. Барлық шаруашылық субъектілері қандай меншікте болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акйионерлік, тағы басқалары) өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады. Ескіртетін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменде аталған активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және оларға амортизация есептелмейді:

жерге; кітапхана қорларына; фильм қорларына; архитектуралық және өнер ескерткіштеріне; өнімді малдарға; музейлік құндылықтарға (заттарға); жалпылай пайдаланылатын көлік жолдарына.

Сонымен қатар амортизациялық аударым мынадай жағдайларда есептелмейді: қайта құру, жаңарту (реконструкйия) және техникалық қайта қорландыру (перевооружения) жұмыстарын жүргізген уақытта, сондай-ақ негізгі құралды уақытша тоқтатып қойған мерзімде.

Амортизациялық аударым әрбір кезеңде шығыс ретінде танылуы керек. [46 10бб]

Амортизация (латын тілінен аударғанда «өтеу» деген мағынаны береді) – тозуды қызмет ету мерзімі бойы активтің амортизацияланған құнын жүйелі бөлу түрінде құнмен көрсету (мүліктің ұсталу, тозу дәрежесіне қарай құнын бірте-бірте төмендету). Амортизацияланатын құн дегеніміз – бастапқы құн мен пайдалы қызмет мерзімі соңында пайда болатын қосалқы бөлшектердің, сынықтардың, қалдықтардың түскен кезде болжанатын бағасы арасындағы айырма. Амортизациялық аударымдар мөлшер бойынша атқарылады және әрбір есепті мерзім үшін шығын есебінде мойындалады, танылады.

Мөлшер (норма) – амортизациялық аударымдардың негізгі құралдардың орташа жылдық бағасына шаққандағы жылдық сомасының қатынасы.

Негізгі құралдар бойынша есептеу қайтадан пайдалануға берілгендеріне байланысты, ал істен шыққандары бойынша - бұл құралдардың құны өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына толықтай көшіріліп, берілген айдан кейінгі немесе соңғы айдың алғашқы күндерінде доғарылады.

Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеуді жал шарты формасына және шарт талаптарына сәйкес жалға беруші немесе жалға алушы атқарады.

6 «Негізгі құралдар есебі» және 16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар және құрылғылар» ҚЕБХС-на сәйкес амортизацияны есептеу үшін мынадай тәсілдер ұсынылады:

1. 
   құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі;
   
2. 
   құнды орындалған жұмыстың (өндірілген өнімнің) көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс);
   
3. 
   жедел амортизациялау әдісітері: қалдық құнының кемуі (қалдық азайту) әдісі; сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (куммулятивтік әдіс) әдісі.
   

Мысалы: қарастырылып отырған АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» 95760 теңгеге компьютер алынды, қызмет мерзімі 5 жыл, болжанатын жойылу құны 1850 теңге.

Амортизацияны тура сызықты тәсілмен есептеу бойынша шығарылатын есеп

11.2 кесте

Бұл кестеден үш жағдайды көруге болады:

1. 
   негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 жыл бойы оған есептелетін амортизациялық аударым сомасы бірдей (тұрақты);
   
2. 
   жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп) отырады;
   
3. 
   негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.
   

Жеделдетілген амортизациялық аударым әдістері негізгі құралдарды өздерінің мөлшерленген пайдалану мөлшерінен бұрын есептен шығару үшін қолданылады. Бұл әдістерді қолдану барысында негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланылатын жылдарындағы есептелінетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым асып түседі. Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану яғни жұмыс істеу жылдарындағыөнім өндіру қабілеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір жоғары болып табылады. Осыларды ескеретін болсақ амортизациялық аударым есептеудің жоғарыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген. Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны мейлінше жетілдіруге яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды жаңа өнімділігі жоғары басқа да жақтардың тиімді болып келетін құралдармен ауыстыруды көздейді.

Өндіріске ғылыми - техникалық жетістіктер енгізу түзету мен негізгі құралдарды жаңартуға қызығушылықты арттыру үшін қаржылық жағдай жасау мақсатымен кәсіпорындар немесе ұйымдар амортизацияны тездетіп есептеу, сандар (коммулятивтік тәсіл) сомасы бойынша құнды есептен шығару, кемітілген қалдық тәсілдерін қолдана алады.

Сандар сомасы бойынша (коммулятивтік тәсіл) құнды есептен шығару тәсілі есептік коэффициентті табудан тұрады. Коэффициент бөлгіші қорытындысы пайдалы қызмет мерзімі сомасына, ал алым қызмет ету мерзімінің соңына дейін қалған жыл соңына тең болады. Бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп айтылуының себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланылатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде болады:

Қалған жылдар саны бастапқы қалдық

А А=  –

Пайдаланылатын жыл құн құн

сандарының қосындысы

95760 теңгеге компьютер алынды, қызмет ету мерзімі 5 жыл, болжанатын жойылу құны 1850, онда компьютердің пайдаланылатын жыл сандарының қосындысы 15-ке тең, яғни (1+2+3+4+5). Бұл 15 саны – коммулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік көрсеткіш коэффициенті өзгеріп отырады, яғни осы мысалымызда:

бірінші жылы 5/15; екінші жылы 4/15; үшінші жылы 3/15 ; төртінші жылы 2/15; бесінші жылы 1/15-ге тең болады.

Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтау үшін мына формула қолданылады:

мұндағы: S – сандардың қосындысы; N – негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).

Біздің мысалымыз бойынша:

12.1 кесте.

12.2 кесте.

Амортизацияны кемігіш қалдық тәсілмен есептеу бойынша есепбін қарастырайық:

Бұл тәсілде амортизация сомасы обьектіні бірінші жыл қолданғанда бірден көбейеді және соңғысында төмендейді.

Кемігіш қалдық тәсілінде амортизацияны есептеу бастапқы емес, баланстық құннан жасалады.

Қосымша – Ж. 2007 жылдың желтоқсан айына амортизацияның баланстық құнының өзгеру ведомосі.

Түзу сызықты тәсілде амортизация мөлшері екі есе өсіріледі. Амортизацияны есептегенде жойылу құны ескерілмейді, бұған жойылуға дейінгі қалдық құнды кеміту, үшін қажетті шамамен амортизация сома шектелетін соңғы жыл кірмейді.

Компьютер - 95760теңгеге алынды, қызмет ету мерзімі 5 жыл,

Болжанатын жойылу құны - 1850 теңге,

Тура сызықты тәсілде амортизация мөлшері 20%, кемігіш қалдық тәсілінде екі есе (40%) өсіріледі.
13.1 кесте.
Амортизацияны кемігіш қалдық тәсілмен есептеу

Есепті кезең	Бастапқы құн	Жойылу құны	Амолртиза-цияланған	Қызмет мерзімі	Амортиза-ция мөлшері%	Жылдық амортизация
2002	95760	1850	93910	5	40	Есепті кезең соңында баланстық құннан есептеледі
2003	95760	1850	93910	5	40
2004	95760	1850	93910	5	40
2005	95760	1850	93910	5	40
2006	95760	1850	93910	5	40

13.2 кесте.

Теңдеулер қорытындысын шығару үшін кестеге үш тәсілмен есептелген компьютердің жылдық амортизациясы сомасын кіргіземіз.

Құнды орындалған жұмыстың (өндірілген өнімнің) көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісін (өндірістік әдіс) қарастырайық:

Өндірістік тәсіл (амортизацияны орындалған жұмыс көлеміне пропорциональды есептеу) амортизация обьектісі пайдалану нәтижесі ғана болуына, уақыттың бір бөлігі оны есептеу барысында ешқандай роль атқармайтынына негізделген.

Бұл тәсілді пайдалану мерзімі техникалық көрсеткіштермен не болмаса ұйымның шаруашылық қызметіндегі өзгерістермен шектелген жағдайда қолдануға болады.

Бұл әдіс бойынша құрал арқылы өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы құрал арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады:
Бастапқы құн – қалдық құн

 әр жылдағы өндірілген өнім саны

Жалпы өндіруге тиісті өнім саны

Құны 240000 теңгелік станок техникалық төлқұжатқа сай 6000 бұйым өңдеуге бейім, жойылу құны - 18000 теңге.

Амортизация мөлшері 1 бұйымға:

240000 - 18000/6000 = 37 теңге

Егер 2004 жылы майда 45 бұйым жасалса, онда амортизация сомасы:

45*37 теңге = 1665

Маусым 2004.: 52с*37 = 924 теңге

Маусым 2004.:48с*37 = 1776

Техникалық төлқұжат бойынша жұмыс істелген сағат саны мысалы, 10000 сағат қарастырылған. 1 сағат жұмысқа амортизация мөлшері

240000-18000/10000=22 теңге

Егер станоктың 2003ж. Май айындағы жұмыс уақыты 224 сағат болса, онда амортизация:

224с*22=4928 теңге

Бұл әдісті қолдануда әр жылға амортизациялық аударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің – яғни станок арқылы өндірілген өнім санының арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны амортизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді (пропорционалды) түрде азайып отырады. Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдәкпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.

Амортизацияны әр түрлі тәсілмен есептеген сомаларды салыстырғанда, қаралған тәсілдер кәсіпорын мен ұйымдар нәтижесіне ықпал ететін негізгі құралдардың жылдық амортизация саласына кемуіне немесе артуына мүмкіндік беретінін айқын аңғартты.

Амортизациялық аударым есептеудің қолдануға таңдап алынған әдісі шаруашылық субъектінің есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйіктілі түрде қолданылады. Егер негізгі құралдарға қолданылатын амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептерден болғаны қаржылық есептемеде айтылып көрсетілуі тиіс. Есептің журнал-ордерлік формасымен амортизацияны есептеу үшін әзірлеме сызбада алдын-ала қарастырылады.

16-ХҚЕС-да негізгі құрал объектісінің амортизацияланатын құны ұтымды пайдалану мерзімінің ішінде жүйелі түрде есептен шығарылуға тиіс деп белгіленген.

Негізгі құралдардың амортизациясы активті мақсаты бойынша пайдалану мүмкін болған айдан бастап есептеледі және шығып қалған немесе толық амортизацияланған кезде тоқтатылады. [45. 17-18бб]

Айтып кететін жайт – негізгі құрал объектісінің амортизациясының есептеу, негізгі құрал объектісі 5-«Сату үшін ұсталатын айналымнан тыс активтердің шығып қалуы және тоқтатылған қызмет» ХҚЕС-на (IFRS) сатуға арналған жағдайды қоспағанда, тұрып қалулар немесе пайдалану тоқтатылған кезде тоқтатылуға тиіс.

Стандарттың амортизациясының пайдаланылатын әдісі активтен алынатын болашақ экономикалық пайданы компания тұтынатын схеманы пайдалануға тиіс деген ережесі өте маңызды болып табылады. Мұндай анық және қисынды анықтаманы 6-«Негізгі құралдардың есебі» ҚБЕС-нан біз көрмей отырмыз.

16-ХҚЕС-на сәйкес амортизация мына әдістердің бірін пайдалану арқылы есептеле алады:

1. 
   Тікелей амортизация. Егер объектінің құны бүкіл қызмет мерзімі ішінде біркелкі тұтынылса, қолданылады. Әдетте, үйлер мен ғимараттар үшін пайдаланылады.
   
2. 
   Кемейтін қалдық әдісі. Көбінесе моральдық жағынан тозуға елеулі дәрежеде бейім және әсіресе қызметтің алғашқы жылдарда белсенді түрде пайдаланылатын негізгі құрал объектілері үшін қолданылады;
   
3. 
   Амортизацияны өндіріс көлеміне қарай есептеу. Әдетте, амортизацияның осы әдісін қолдану пайдалануы компания өндірістік жабдық үшін орынды болады.
   

Әрбір кезең үшін амортизациялық аударымдар, егер олар активтің баланстық құнынан қосылмаса, шығыс ретінде танылуға тиіс.

Сондай-ақ 16-ХҚЕС-ның мына қағидасына да назар аудару қажет: жылжымайтын мүлік объектілерінің, үйлердің және жабдықтардың әрбір елеулі бөлігі жеке амортизациялануға тиіс. Алайда ұтымды пайдалану елеулі бөлігі амортизация бойынша шығыстарды есептеу мақсатында топтарға біріктірілуі мүмкін.

Активтің амортизациясы актив пайдалануға дайын болған кезден бастап есептеледі және, егер тіпті актив белгілі бір уақыт ішінде қолданылмаса да ол шығып қалған кезге дейін есептелуі жалғасады.

Айтылғандарға байланысты 16-«Жылжымайтын мүлік, үйлер, жабдықтар» халықаралық бухгалтерлік есеп стандартын қолдану жөніндегі Әдістемелік ұсынымдарда келтірілген өте орынды мысал болады деп санаймын: айталық, ұйым жаңа технологияларды тамызда сатып алды, оларды орнату мен монтаждау қыркүйекте жүргізілді. Осы жабдықта жұмыс істеп үйрену үшін ұйымның қызметкерлері үш айлық оқытып-үйрету курстарына жіберіледі, бұл кезде жабдық пайдаланылған жоқ. Жаңа технологиялар қарашада қолданысқа енгізілді. Бірақ бұған қарамастан амортизация қыркүйектен, яғни жабдық пайдалануға дайын болған кезден бастап есептелетін болады.

Ұсыныстың мына ережесіне назар аудару қажет: жылжымайтын мүлік объектілерінің, үйлердің және жабдықтардың қалдық құны, амортизация әдісі және жылжымайтын мүлік объектілерінің, үйлердің және жабдықтардың пайдалы қызмет мерзімі ең болмағанда әрбір қаржы жылының аяғында қарастырылуға тиіс. 6-«Негізгі құралдардың есебі» ҚБЕС-да жоғарыда аталған өлшемдерді жыл сайын қарастыру көзделмейді.

Сөйтіп, негізгі критерийлер бойынша ХҚЕС бойынша негізгі құралдардың амортизациясы бөлігінде есепке қадамдар қазақстандық бухгалтерлік есептің стандаттарынан онша көп ерекшеленбейді.

6-«Негізгі құралдардың есебі» ҚБЕС-мен салыстырғанда ХҚЕС-да амортизация есептеу әдістерінің неғұрлым ашық анықтамалары көзделген, мұның өзі олардың мәнін түсінуді оңайландырады.

Ұтымды пайдалану мерзімін қайта қарау туралы айтсақ, 16-ХҚЕС-ның 49-тармағына сәйкес негізгі құрал объектілерінің ұтымды қызмет мерзімі кезең сайын қайта қарастырылуға тиіс және, егер ұсыныстар алдыңғы бағалаулардан елеулі түрде ерекшеленетін болса, ағымдағы және болашақ кезеңдердің амортизациялық аударымдарының сомасы түзетіледі.

Іс жүзінде кәсіпорындардың негізгі құрал объектілерін пайдаланудың ұтымды мерзімі өсу жағына қарай қайта қарастырылады. Ұтымды пайдалану кезеңінің ұзақтығын бағалау есептілікті халықаралық стандарттар бойынша жасайтын маманның кәсіби пайымдауына байланысты болады. Осыған байланысты кәсіби бухгалтерлердің оны сипаттау үшін де, қолайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін де пайдалы шаруашылық жағдай туралы әділ пікірін кәсіби пайымдау деп түсіну керектігін назар аударғым келеді.

Бірден айта кететін жайт – компанияның негізгі құралдардың күтілген қызмет мерзімі туралы шешімі маманның активті пайдалану процесінің бүкіл ерекшеліктерін біле алмайтынына орай бір маманның активті пайдалану процесінің бүкіл ерекшеліктерін біле алмайтынына орай бір маманның шешімі болып табыла алмайды.

16-ХҚЕС активті пайдаланудың ұтымды мерзімін анықтаған кезде негізгі құрал объектісінің ұтымды қолданыс мерзімінің ұзақтығына ықпал ететін мынадай факторлардың кешені назарға алуды ұсынады:

• 
  активті пайдаланудың күтілетін қарқындылығы (активтің қуаттылығы және оны пайдалана отырып өндірудің жоспарлы көлемі);
  
• 
  күтілетін физикалық тозу (ортаның жайына, жөндеу кестесіне байланысты);
  
• 
  жоспарлы моральдық тозу (өндріс технологиясының күтілетін өзгерісі);
  
• 
  заңды шектеулері (лицензияның қолданыс мерзімі).
  

Амортизацияны есептеудің тағы бір түріне толқталып, қарастырайық:

Прогрессивті (баяулатқан) амортизация әдісі – бұл негізгі құралдарды қолдану мерзім барысында соманы біртіндеп ұлғайту.

Бұл әдістер әдетте белгілі бөлек жылжымайтын мүлік операцияларын орындайтын коммуналды шаруашылық және кәсіпорын сияқты салаларда қолданылады.

Прогрессивті (баяулатқан) амортизация әдісіне мына екі әдіс түрі жатады:

• 
  амортизациялық қор әдісі;
  
• 
  аннуитет әдісі.
  

Дисконт мөлшері әдетте компанияның капитал құнына тең немесе осыған негізделіп есептеледі.

Амортизациялық қор әдісіне тоқтатылайық:

Бұл әдісте кезеңдік амортизация есептеулер сомасы мен амортизация аударымдар сенімді бағалы қағаздарға салынады немесе бөлек шоттарда айналады.

Инвестициялардан немесе салымдардан алынған пайыздар амортизация қорына аударылады.

Сонымен амортизациялық қор екі жолмен құрылады: амортизациялық аударымдар және инвестиция мен салымдар және инвестиция мен салымдардан алынған пайыз түріндегі табыстар.

Бұл әдіс нәтижесінде ақша құралдарын жайылап жинауды қамтамасыз етеді, бұл ақша қоры тозған объектті ағымдық қаржы ресурсын тиіспей жаңасына ауыстыруға пайдаланылады. [21, б.4-5]

Мысалыға, станок амортизациялық қор құру әдісімен амортизацияланады, оның салым қоры 5%-ті бағалы қағаздар. Объекттің өзіндік құны – 20000теңге, жою құны – 2000теңге.Аннуитеттің келешек құны 4,3101теңге. Инвестиция пайызы жылына бір рет төленеді. Амортизациялық қорға жылдық аударым саласы мына формуламен есептеледі:

Амортизациялық Объектің өзіндік құны – жою құны

=

аударымдар Аннуитеттің келешек құны

Бұл формулаға біздің мысалымыздың мәліметтерін қояйық:

аударымдар 4,3101

Амортизациялық қорға аударым есебі 16-кестеде көрсетілген.
15 кесте.
Амортизациялық қор құру жағдайында амртизациялық аударымды есептеу.

Жыл	Амортизация-лық қорға аударымдар	Қор қалдығына пайыз (5%)	Амортизация-лық қордың ұлғаюы (2+3)	Амортизация-лық қордың қалдығы(2+4)	Амортизация-лауға шығындар (2+3)	Тозу жиынтығы (2+4)	Баланстық құны
1	2	3	4	5	6	7	8
2002	-	-	-	-	-	-	20000
2003	4176	0	4176	4176	4176	4176	15824
2004	4176	209	4385	8561	4385	8561	11439
2005	4176	428	4604	13165	4604	13165	6835
2006	4176	659	4835	18000	4835	18000	2000

16 кесте.

Бұл әдісте жылдық амортизация аударым сомасы мына формуламен есептеледі:

аударымдар Аннуитет бірлігінің нағыз құны

аударымдар 3,546

Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың амортизациялау әдітерімен есептелсе, ал салық есебінде амортизация бекітілген шекті нормаларымен есептеледі. [22, б.58-63]

1. 02. 2008 ж. бастап салықтық амортизацияны есептеу мақсатымен тіркелген негізгі құрал объектілері мынадай салықтық топтарға топтастырылған
17 кесте.

Тіркелген негізгі құрал объектілері салықтық амортизацияны есептеу топтары

Пайдалануға алғаш берілген кесімді белгіленген активтер бойынша пайдаланудың алғашқы салықтық кезеңінде амортизациялық аударымдар кесімді белгіленген активтер мәліметтерін кемінде үш жыл (Салық кодексінің 61б. 2т.) жиынтық жылдық табыс алу мақсатында қолданған жағдайда амортизацияның қос мөлшері бойынша атқарылады.

Негізгі құралдар объектілерінің салықтық есебі есепті жыл қорытындылары бойынша салық мақсаттары үшін негізгі құралдардың амортизациясын есептеу тізімдемесінде жүргізіледі.

ХҚЕС шоттар жоспарында негізгі құралдардың тозуы 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің 2420-«Негізгі құралдардың амортизациясы» шоттар тобында жүргізіледі. [4, б.4-5]

Сонымен бірге шаруашылық субъектілері бұл шоттардың әрқайсысына өздерінің қалауынша аралық шоттар ашуларына болады. Мысалы:

- 1 «Меншікті негізгі құралдардың тозуы»

- 2 «Ұзақ мерзімге жалға алынатын негізгі құралдардыңғ тозуы»

«ҚЭЖЗ»-да ғимараттың амортизациясы есептелген 2807,02 теңге. Бұндай операцияларға келесідей бухгалтерлік жазулар беріледі:

2.4 Негізгі құралдар есебінің жетілдіру жолдары

Халықаралық стандарттарды қабылдау мақсаты ұлттық бухгалтерлік есеп айырмашылықтарын жою. Халықаралық есеп стандарттары бухгалтерлердің халықаралық тілі. Халықаралық стандарттар – бұл жалпыға қабылданған бухгалтерлік есеп пен есептілік принциптері, бұл қаржылық есепберуде қаржы-шаруашылық мәмілелерін ашып көрсетудің, бағалаудың және танудың қағидалары. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары халықаралық тәжірибені жинақтап есепті жүргізудің бірнеше вариантын ұсынады. Олар есептің тек негізгі, жалпы проблемаларын қарастырады және жалпы сипатта болады. Бұл стандарттардың негізінде ұлттық есеп жүйесінде әр ел өз стандарттарын және есепті жүргізу саясатын қабылдайды.

Халықаралық стандарттар бүгінгі күнде сұранысқа ие, бұл мынадай жағдайлармен байланысты:

- ХБЕС әлем бухгалтерлерінің жинақтаған тәжірибесі мен білімдерін қолданады;

- ХБЕС кезкелген елде қолдануға болады;

- ХБЕС әлемдік масштабта бухгалтерлік құжаттардың салыстыру қабылетін қамтамасыз етеді, сыртқы пайдаланушыларға қажетті мәліметтер беруге мұмкіндік тудырады;

- ХБЕС компанияларға шоғырландырылған есептілікті құрастыру шығындарын азайтуға жол ашады;

- ХБЕС үнемі дамуда, оларға мезгіл-мезгіл өзгерістер және толықтырулар еңгізілуде.

Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары құрамы мынадай :

• 
  Концепция –ол қаржылық есептілікті дайындауға негіз болушы құжат, бұл стандарт емес, онда қаржылық есептің концептуалды негізі және принциптері берілген.
  
• 
  30-дан астам ресми қолданылатын стандарттар.
  
• 
  Әдістемелік түсініктемелер.
  

қаржылық есепберуді ұсыну; қорлар; шоғырландырылған қаржылық есеп беру; пайдаға салық салу; компаниялардың бірігуін есепке алу; ауылшаруашылығындағы есеп; материалдық емес активтер, т.б.

Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес есеп беретін компаниялар саны өсуде.

Халықаралық экономикалық байланысты орнатқысы келген барлық кәсіпорындар қаржылық есепті Халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сәйкес болу керек екенін анық түсінеді және де бұндай жағдайда аса үлкен талаптар қойылмайды. Себебі Халықаралық қаржылық есеп стандарттары бухгалтерлер мен экономисттердің халықаралық тілі. Олардың білімдері әлемдік деңгейдегі экономикалық және ақпараттық қарым – қатынастың талабы болуда.

Қаржылық есеп беруде Халықаралық қаржылық есеп стандарттарының басқару ақпараты ретінде болуы бірте – бірте қалыптасты.

Неғұрлым ұлттық есеп жүйесі ХҚЕС-ке жақын болған сайын, соғұрлым ХҚЕС-ке сәйкес есеп құрушы бухгалтерлердің еңбегі жеңілдей түседі. ХҚЕС-тың құрылымы тәуелсіз жоғары класты мамандардың арқасында жүзеге асады. Экономикалық процестердің өзгеруін ХҚЕС Комитеті жылдам түрде көңіл бөледі.

Осыған байланысты ХҚЕС-ры сыртқы басқарушы ақпараттарында неғұрлым дамушы жүйені ұсынады.

ХҚЕС-ның негіздері және Қазақстан стандарттарымен сәйкестігі ХҚЕС-рының Қазақстан Республикасына енуі 1997 жылы Қазақстандық бухгалтерлік есебі жүзеге асқан кезде пайда болды. Бұл ену сауда экономикасының дамуына байланысты қажеттілігіне негізделді. Қазақстан стандарттары экономикаға негізделген жағдайларды ұсынды. Республика экономикасының әрі қарай дамуына, құнды қағаз сауда белсенділігіне бағытталған заң актілерінің қабылдануына байланысты, банк және сақтандыру ісіне, инвестициялық іскерлігіне байланысты Қазақстан есебінің Халықаралық қаржылық есеп стандарттарына өтуі жөнінде шешім қабылдады.

Бухгалтерлік есептің реформалануы (1997жылы) Халықаралық қаржылық есеп стандарттарын Қазақстандағы бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкестендіре отырып жаңа тәсілдерді қолдану мақсатында жүзеге асты. Қазіргі таңда Қазақстан есебінің құрылым принциптері ХҚЕС-ның жағдайын қайталауда. Дегенімен Бухгалтерлік есеп стандарттарында көрсетілгендей бұл жағдайлар қатары мен принциптері практикада әлі қолданбайды. Құнды қағаздар мен акционерлік қоғамдар бойынша жаңа заңдар қаржылық есептілікті қолданушылардың қызығушылығын тудыру қажет. Сәйкесінше бұл бухгалтерлерден ХҚЕС-рын иемдену деңгейін жоғары болуын талап етеді.

Енді ХҚЕС-тың Қазақстандағы бухгалтерлік есеп стандарттарынан айырмашылығына тоқтала кететін болсақ.

Компания меншігі мен активтері ХҚЕС бойынша өткен жағдайлардың нәтижесінде компаниялармен бақыланады және болашақ экономиканың табыстарды қорытындылайды деп тұжырымдайды. ҚБЕС-ры осы жағдайларды қайталайды, бірақ олар оның факторлармен жеке меншік құқтарына немесе кәсіпорын активтеріне қызмет етеді.

Халықаралық стандарттар қаржылық есепті дайындауды бағалауға құрылған. Стандарттарды қолдануда жалпы айырмашылықтардан басқа, ұйымдық есептерде сәйкессіздіктер болады.

Мысалы, ХҚЕС компания үшін белгілі бір уақыт аралығының біртекті есебін орнатпайды.

Қазақстан стандарттары анық түрде 1 қаңтардан 31 желтоқсанға дейінгі есепті жылдың есепті уақыт аралығын құрайды. Сондай-ақ ҚБЕС меншік иелеріне есепті жылда аралық есептілікті орнатуға мүмкіндік береді.

ХҚЕС қорларды (ҚБЕС-ТМҚ) өзіндік құнның немесе сауда бағасының ең төменгі бағасымен бағаланады, ал гиперинфляция жағдайында қорлардың бағалануы мүмкіндігі туады. ҚБЕС-ры ТМҚ-ны бағалауды нақты өзіндік құнмен немесе сатудың таза бағасымен анықтайды.

Концептуалды негіздердің элементтері өзімен стандарт принциптерін ұсынады, бірақ ол стандарт болып есептелмейді. ХҚЕС Комитетінің белгілеуі бойынша ХҚЕС концепциясы ХҚЕС болып келмейді және де бағалау жөнінде нақты сұрақтар мен ақпараттарды алу туралы стандарттарды орнатпайды. Осы концепцияның негізі Қазақстан республикасының қаржы министрлігінің бұйрығымен 29.10.02 жылы №542 нөмірімен бекітілген.

Сондай-ақ бұл концепция барлық стандарттардың негіздерін анықтайды.

Концепцияда қаржылық есепті қолданушылардың келесідей тізімі келтірілген : инвесторлар; жұмысшылар; қарыз берушілер; жабдықтаушылар; басқа да сауда кредиторлары; сатып алушылар;үкімет және олардың ұйымдары; қоғамдықтар.

Концептуалды негіздегі келтірілген бұл тізім БЕС-ғы қаржылық есепті пайдаланушылармен сәйкес келеді. Концепция түсінігі заң жүзіндегі жауапкершілікте болады, яғыни есеп беру ұсынысы кезінде әкімшіліктің және қылмыстық жауапкершіліктегі іс-шаралар қадағаланып отырады.

ХҚЕС негіздеуші мүмкіндіктерді анықтайды. Мысалы, қаржылық есеп құру кезінде есептеу әдісі ақша қабылдау немесе төлемдермен байланысты өткен операциялар үшін қажет етпейді, сондай-ақ ақша төлемі мен болашақта оны алу міндетемелері үшін де қызмет етеді. Есептеу әдісі қазақстандық бухгалтерлік есебінде 1997 жылдан бастап қолданып келеді, ал оған дейін кәсіпорын таңдауы бойынша кассалық есептеу әдісін немесе қарапайым есептеу әдісін қолданған болатын. Заң бойынша көптеген елдерде кассалық есептеу әдісін кішігірім кәсіпорындар үшін ғана қолдануға рұқсат етеді, ал біздің елімізде қазіргі кезде барлық субьектілр үшін міндетті түрде қарапайым әдісті қолдануға міндеттейді.

Елбасы өзінің жыл сайын шығатын жолдануында Қазақстан дүниежүзілік бәсекеге қабілетті ел қатарына кіруді мақсат етіп қойды.

Осы мақсатқа жету үшін біздің Елбасымыз Қазақстанның дүниежүзілік экономикаға енуіне экономикамыздың дамуындағы артықшылығының Қазақстанда дүниежүзілік экономика және бүкіләлемдік сауда ұйымы құрамына қазіргі заман талабына сай есеп және есеп беру ұйымның қызметіндегі барлық меншік мүлкінің ашық, сапалы аудиттінсіз кіре алмайды.

Осыған байланысты технологиялық және инновациялық дамуды жеделдету міндетімен қатар бізге бухгалтерлік есеп және аудит жүйесін және халықаралық стандартқа көшу міндетін сапалы шешу қажет. Бұл міндетінің қажеттілік барлық елде бухгалтерлік есеп жүйесін біріңғайлаудың маңыздылығында ған емес, сонымен қатар бұл стандарқа ену шаруашылық операцияларды ашық және бірдей үлгіде есепке алуда қаржылық есеп беруде қолданушы дұрыс экономикалық шешім қабылдауға көмегін тигізеді. Ауқымды есеп беру стандарттарын қабылдауынан қаржының ашықтығы арқылы бүкіл әлемге танымал компаниялар (Enron,WorldCom) қаржылық алайақтыққа ұшыраған және дүниежүзілік қаржы нарығында дағдарысқа кезігуден қорғайды.

Дүниежүзілік экономиканың дамуы өз талаптарын қояды, инвестициялау қазіргі заманда дүниежүзілік элоктрондық жүе арқылы жүргізіледі, міне осыда есеп стандарттарын бірыңғайлау маңыздылығына себеп болады. Жақын аралық болашақта бизнесті халықаралық деңгейде жүргізу үшін қандай мемлекет болмасын бірдей есеп нормативтерін қолдануымыз мүмкін болмайды. ХҚЕС бойынша комитетімен дайындалатын ХҚЕС-тары ұйымның қызметі туралы ашық және түсінікті ақпараттарды ұсынуға бүкіләлемдік тимді құрал ретінде мойындалған.

Атқарылып жатқан іс-шаралар біріншіден, ұйымдардың жедел ХҚЕС-на өту үшін стратегиялар мен тактикаларды өндіру көзделген, ХҚЕС-на өту кезінде жіберілетін типтік қателерді талдауға және оларды жоюдың жолдарын қарастыру.

Бухгалтерлік есепті және қаржылық есеп беруді Қаржы министрлігінің Ұлттық Банк және қаржы нарығы мен қаржылық ұйымды реттеу және бақылау агенттігімен бірге реттеуді ең басты және тиімді жағдай осы сұрақ бойынша мемлекет саясатын біріңғайлыққа үйлестіру. Біздің еліміздің бухгалтерлік есепті дамыту сұрақтарын аудиторлық қызметті жетілдіру сұрақтарымен байланыстырып отыруды айта кету керек.

Қазақстанның ХҚЕС-қа көшуін жоспарын мына сызбанұсқа арқылы көруге болады:

Халықаралық стандарттарға сапалы өту компаниялардың өздеріне де байланысты. Халықаралық стандарттың есеп саясатына сәйкесті өз қызметкерлерімен оқыту сұрақтарын қазіргі заманғы деңгейінде ойлайтын компания басшылары қамтамасыз ету керек. Айтылған сұрақтардың шешуі біздің ұйымның және кәсіпорынның халықаралық стандарқа тез өтуі экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігімен тығыз байланысты.

Реформаның нақты аяқталды деп айтуға болады, егер де әр бухгалтер ХҚЕС-тың негізін жақсы меңгергенде және әр ұйым басшысы шынайы және объективті ақпараттың берілуі мен нақты қызығушылығы болған кезде.

Қазіргі таңда негізгі құралдарды есепке алуды жетілдіру жолдарына келетін болсақ, ол ХҚЕС-на көшу және бухгалтерияны компьютерлендіру жолдары болып табылады. Осыған байланысты мен өз жұмысымда негізгі құралдарды есепке алуда ХҚЕС пен БЕС айырмашылығын қарастыруды ұйғардым. Осы айырмашылығын көре отырып, біздің БЕС-та қандай кемшіліктер мен артықшылықтар бар екенін көріп, ХҚЕС-на көшу барысында қандай толықтырулар және өзгертулер енгізу керек екендігін көруге болады.

Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есептің күрделі және маңызды бөлімдерінің бірі болып келеді. Қазіргі кезеңдегі жағдайда №6 БЕС «Негізгі құралдардың есебі» және Халықаралық қаржылық есеп стандартының №16 «Жылжымайтын мүлік, үйлер, жабдықтар» стандарттарнымен бақыланып, реттеліп отырады.

Халықаралық практикада «Негізгі құралдар» есебі әртүрлі терминдермен айтылады: fixed assets (тұрақты активтер), property, plant and equipment (мүлік, ғимарат және жабдықтар), tangible assets (материалды активтер). Негізгі құралдар кәсіпорынның активтерінің негізгі бөлігін құрайды, сол себепті қаржылық жағдайды көрсетуде үлкен мағынаға ие. (№ 16-ХҚЕС 8-тарауша.)

№6 БЕС ұйымдар барлық негізгі құралдарды, оның ішінде ұзақ мерзімге жалға алынған құралдарды есепке алу кезінде қолданылады, бұған бухгалтерлік есепке алудың басқа стандартының шарттары бойынша негізгі құралдарды есепке алудың басқа әдістемесі қажет болатын немесе оны қолдануға рұқсат етілетін жағдайлар қосылмайды (БЕС 6. 3-т.). 16-ХҚЕС есебі орман жер-суларына және басқа да қалпына келтірілетін табиғат пайдалану объектілеріне, минералды кен қазбаларына және аналогиялық қалпына келмейтін табиғат ресурстарына, оларды өндіруге іздеу жұмыстарына жүргізілмейді. Болса да 16-ХҚЕС осы активтерді өңдіру жұмыстарына қолданылған негізгі құралдар объектілеріне есеп жүргізіледі. (ХҚЕС 16 2-т.)

Негізгі құралдарды есепке алудың негізгі сұрақтары баланстық құнын және амортизациясын есептеуді анықтау болап табылады.

ҚР-сының №6 БЕС ұйымдарда өндірісте пайдаланылатын немесе дайын өнімдерді(тауарлар, жұмыстар, қызиметтер) жүргізу, басқа ұйымдарға жалға беру немесе адменистартивті мақсатта ұзақ уақыт бойы (1 жылдан астам) қолданылатын негізгі құралдар – материалдық емес активтер жатады (БЕС 6. 4-т.) Бұл қазақсатандық бухгелтер активті негізгі құрал ретінде есепке алуға жеткілікті.

16-ХҚЕС-та (6-тарауша) негізгі құралдарға кәсіпорынның өндірісте немесе тауарлар және қызметкерлер жеткізуде қолданылатын, басқадай ұйымдарға жалға беру немесе әкімшілік мақсатта бір жылдан астам қолданылатын активтер жатады. Бірақ, бұл 16-ХҚЕС бухгалтеріне активті негізгі құрал ретінде есепке алу жеткіліксіз.

Оларды бухгалтерлік балансқа есепке алғанда негізгі құрал объект ретінде мойындалады. Оларды мойындау бір уақытта екі шартты орындауды көздейді (16-ХҚЕС. 7-тарауша):

а) осы активпен байланысты кәсіпорын болашақта экономикалық табыс алуында сенімді болғанында; және

б) кәсіпорын үшін активтің өзіндік құнын бағалу беріктігін.

Компанияның экономикалық пайда табудың ықтимал деңгейін бағалауда осы компанияның алғашқы мойындалуы кезіндегі мәнді фактілерге негізделуі қажет. Сонымен бірге болашақта экономикалық пайда алу ықтималдылықтың жеткілікті болуы компания болашақта өз мойнына сәйкес тәуекелділіктерді алып, объектіге байланысты эканомикалық табыс табуда сенімділікті білдіреді. Ондай сенімділік тек қана объектіні пайдалануға алғаннан кейін, тәуелділік пен тиімділік (пайда) компанияға өткен соң ғана пайда болады. Объектіні мойындаудың екінші шарты әдетте оңай іске асады. Ол негізгі құралдарды сатып алу кезінде оның бағасының айырбас операциясы нәтижесінде анықталуымен іске асады. Өз күшімен құрған негізгі құралдардың құнын сенімді бағалауды құру барысында жүзеге асырылған басқа операциялар мен еңбек еңбекақы төлемі, материалдарды сатып алу бойынша сыртқы тараптарымен жасалған операцияларға негізделуі қажет.

Негізгі құралдар құрамына: жерді, ғимараттар мен құрылыс-жайларды, жабдықтарды, су және әуе транспортты, автотранспорт құралдары, жиһаз және басқадай керек – жарақтар, әкімшілік жай жабдықтары, табиғи ресурстар және т.б. жатқызады.

Негізгі құралдардың құнынын бағалаудағы екі стандарттың айырмашылығы:

ХҚЕС 16-ға сәйкес негізгі құралдарды есепке алуда негізгі сұрақтардың біріне оларды бағалау жатады.

Негізгі құралды құнының келесі түрлерін бөлуге болады (ХҚЕС 16. 6-тарауша):

1) нақты (тарихи) құны – бұл төленген ақшалай қаражаттар сомасы, немесе ақшалай қаражат эквиваленті, немесе активті немесе ғиматаратты сатып алу кезінде берілетін өтеудің басқалай әділ құны.

2) баланстық (есептегі) құны – бұл құнсыздануға байланысты жинақталған амортизациялық құны мен жинақталған шығыстың шегерілуі нәтижесінде актив бухгалтерлік баланспен мойындалуы бойынша анықталатын сома.

3) жойылу құны – бұл істен шыққанға дейінгі болжамды шығындарды шегерілгеннен кейінгі соңында компанияның актив үшін болжамдап алатын таза сомасы болып табылады.

4) әділ құны – бұл жалпы шарттарда орындалатын, толық хабардар екі жақтың қалауы бойынша екеу ара мәміле барысында активке айырбас жасауға болатын сома.

5) қайта бағалау – бұл амортизациялық құнын және құнсызданған шығысты қайта бағаланған күнгі әділ құнынан шегеруінен алынған сома болып табылады.

Ал, негізгі құралдарды бағалаудың БЕС 6-ға сәйкес келесі түрлерін ажыратады:

1) бастапқы құн - бұл негізгі құралдарды орнатуға немесе оларды сатып
алуға нақты жұмсалған шығындардың, оның ішінде төленбеген өтелімсіз салықтар мен алымдардың құны, сондай-ақ жеткізу, монтаждау, орнату, іске қосу жөніндегі шығындар және активті мақсатында пайдалану үшін оны жұмыс жағдайына келтіруге тікелей байланысты басқа да шығындар.(БЕС 6. 5-т.)

2) ағымдағы құн - бұл негізгі құралдардың белгілі бір күні қолданылып

3) баланстық құн - бұл негізгі құралдардың жинақталған амортизация сомасын шегеріп тастағандағы бастапқы немесе ағымдағы құны, актив есепке алуда және есептемеде сол бойынша көрсетіледі. (БЕС 6. 7-т.)

4) өткізу құны - бұл жақсы хабарлар және мәміле жасауға әзір теуелсіз
тараптардың арасындағы негізгі құралдарды айырбастауға болатын құн. (БЕС 6. 8-т.)

5) тарату құны - есептен шығару жөнінде күтіліп отырған шығындарды шегеріп тастағанда пайдалы қызмет мерзімінің аяқ шенінде негізгі құралдарды тарату кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, темір сынықтардың, қалдықтардың болжамды құны. (БЕС 6. 8-т.)

№16 ХҚЕС 14-тараушасына және №6 БЕС 14-тараушасына сәйкес негізгі құралдарды кезінде ол тіркелген (бастапқы) құны (initial/ acquisition/ historical value) бойынша бағаланады. Бастапқы құны негізгі құралдарды сатып алудың әртүрлі әдісіне байланысты анықталады.

Негізгі құралдарды ақшалай қаражаттарға сатып алуды екі стандартта есепке алудың айырмашылығы:

№16 ХҚЕС 15-тараушасына сәйкес нақты құны негізгі құралдардың сатып алу құнынан, оған қоса импорттық баж және орны толтырылмайтын салықтан, және де сатып алынған негізгі құралдарды жұмыс істеу қалпына келтіруге кеткен кез келген жөндеу шығындары, сатып алу құнынан анықталған кез келген жеңілдіктер шегеріледі. Тікелей шығындар болып табылатындар:

• 
  белгіленген жерді дайындау шығындары;
  
• 
  жеткізу және жүкті түсіру шығындары;
  
• 
  қондыру шығындары;
  
• 
  мамандық қызмет шығындары, яғни архитекторлар және инженерлердің жұмысына төленген шығындар;
  
• 
  резерв ретінде қабылдау үшін алдын ала күтілетін демонтаждау және активті жеке немесе қалпына келтіру құны.
  

Несиеге сатып алынған негізгі құралдарды екі стандартта есепке алудың айырмашылығы:

№16 ХҚЕС 16-тараушасына сәйкес, негізгі құралдар кейін бөліп төлеу (кредит) жолымен стып алынған болса, оның нақты құны сатып алу құнына тең болады. Ал үстінен төленетін пайыз сомасы несиені төлеу шығындарға апарылады. Ал, №6 БЕС-та негізгі құралдарды несиеге сатып алу жолы қаралмаған.

Айырбас операциясы нәтижесінде түскен негізгі құралдарды есепке алудың екі стандарттың айырмашылығы:

№16 ХҚЕС 21-тараушасына сәйкес негізгі құралдарды басқа негізгі құралдармен айырбас арқылы иемдену жолын айтады. Бұл негізгі құралдардың құны иемденген негізгі құралдардың әділ құнымен анықталады. Бұл әділ құн айырбасқа берілген негізгі құралдардың әділ құнымен тең болады. Егер құндары тең болмаса, ол жетпеген сомасын ақшалай толтыруы керек.

Ал, №6 БЕС 15-тармақшасында айырбас арқылы түскен негізгі құралдардың бағасы да халықаралық практикада белгіленген жолмен бағаланады.

Егер негізгі құралдарды дәл өзіне ұқсас құралға айырбасталса және екеуінің әділ құны тең болса, онда табыс алу процесі аяғына дейін жетпеген және бұл операциядан не табыс, не шығын алмайды. Жаңа активтің құны берілген активтің баланстық құнына тең болады. Егер басқа активтерде дәл осы операцияда қосымша ақша қаражаты да төленсе, онда бұл айырбас заттарының құны әртүрлі екенін білдіреді. (№16 ХҚЕС 22-тарауша).
23 кесте.
Айырбас операциясы кезінде шығыс/табыс шоттарын көрсету.

Айырбастау операциясы	Табыс есебі	Шығын есебі
Ұқсас емес(экономикалық тұрғысынан әртүрлі) активтер айырбасталса	Келісім орындалған кезде есептеледі.
Ұқсас активтерді ақшалай қаражаттарсыз айырбастау	Келісім орындалса да есептелмейді	Келісім орындалған кезде есептеледі
Ұқсас активтерді қосымша қаражат төлеу арқылы айырбастаса	Табыс сол кезде есептеледі	Келісім орындалған кезде есептеледі
Әділ құны тең ұқсас активтерді айырбастау	Көрсетілмейді

Кейде негізгі құралдар бағалы қағаздарға айырбастау арқылы түседі, мысалы акция шығару жолымен. Бұл жағдайда негізгі құралдың нақты құны шығарған акцияның әділ құнына тең болады. (№16 ХҚЕС 21-т.)

№6 БЕС-та негізгі құралдарды бағалы қағаздарға айырбастау қаралмаған.

Әкімшілік субсидия арқылы түскен негізгі құралдарды есепке алудың екі стандартта айырмашылығы:

№16 ХҚЕС 3-тараушасында «Әкімшілік субсидиялар есебі және әкімшілік көмек туралы ақпаратты ашу» әкімшілік субсидия – бұл әкімшілік көмек, кәсіпорынға ресурсты осы кәсіпорынның қызметінде болашақта белгілі шарттарды орындауы беріледі.

Әкімшілік субсидия әкімшілік белгілеген шарттарды кәсіпорын орындайтынында көзі жетпейінше мойындамайды және берілмеді (№16 ХҚЕС 8-тарауша). Субсидия алу жолдары оны есепке алуды таңдауға әсер етпейді. Сол себепті, субсидия мемлекет алдында міндеттерінің жеңілдік формалары немесе ақшалай түрде алынғанына қарамай бірдей жолмен есепке алынады. (№16 ХҚЕС 20-тарау)

№16 ХҚЕС 24-тараушасына сәйкес әкімшілік субсидияның активтерге жататындары және оған қоса ақшалай емес субсидиялар әділ құнымен баланста болашақтағы табыс ретіндегі субсидия немесе ол активтің баланстық құнын есептеуді жүргізу үшін көрсетілуі керек.

Сонымен, егер ол негізгі құралдарды алу үшін алынған субсидия болса, онда табыс жағынан ол құнын сол кезде төлеу немесе кейін бөлек – бөлек төлеу әдісімен есептеледі.

Таза құн әдісі негізгі құралдардың баланстық құнын әкімшілік субсидия құнынан шегеру жолымен анықталады.

Субсидияны кейінге қалдыру әдісімен келіссе, ол болашақта табыс ретінде есепке алынады, бұл активтің пайдалы қоллдану мерзімінде мойындалады. (№16 ХҚЕС 26-тарау)

№6 БЕС-та негізгі құралдарды әкімшіліктен субсидия ретінде түскенде, оның құнын анықтауы қаралмаған.

Өз бетімен жасалған негізгі құралдарды есепке алудағы екі стандарттағы айырмашылығы:

Кәсіпорын өзі негізгі құралды құра алады. №16 ХҚЕС 18-тараушасында кәсіпорынның өндірген негізгі құралдардың құны оны сатып алынғанда бағау принципімен бағаланады. Егер кәсіпорын өз қызметтерде ұқсас активтерді сатуға өндіретін болса, онда бұл активтердің құны оны өндіруге кеткен шығындарға тең болады, ол №2 ХҚЕС-мен сәйкес келеді. Негізгі құралдардың құнын есептегенде кез келген ішкі табыс есептелмейді. Негізгі құралдарды өндіру кезінде нормадан жоғары жұмсалған (шикізаттар, еңбекақы және басқа да ресурстар) шығындар активтің өзіндік құнына қосылмайды.

Салынып жатқан негізгі құралдардың өзіндік құнына барлық қажет шығындар(материалдар, еңбекақы, басқа да шығындар бөлігі, архитектор көрсеткен қызметіне кеткен шығындар, құрылыс кезінде сақтандыруға кеткен шығындар, заңгердің қызметі, несие бойынша пайыздары, құрылыс жүргізуге рұқсат беру құжатының құны), және де мердігердің объектіні пайдалануға дайындау қызметтеріне кеткен шығындар кіреді.

Объектіні негізгі құрал ретінде мойындау критерилері болып кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметінде болашақта экономикалық табыс ала алатын активтің өзіндік құнын берік анықтау керек. Егер болашақта салынған объектінің құны ұқсас объектінің нарықтық құны жоғары болса, онда айырмашылық шығын ретінде есептеледі.

№6 БЕС 5-тараушасына кәсіпорын өзі салған кезде кеткен барлық нақты шығындар апарылады. Сонымен бірге өндіріске ұқсас объектінің құрылысының нақты құны қалыптасқан баланстық құнымен сәйкестендіріледі.

Ақысыз түскен негізгі құралдарды есепке алудағы айырмашылығы:

Кәсіпорын негізгі құралдарды ақысыз мемлекеттік органдардан, заңды тұлғалардан ала алады. Бұндай негізгі құралдардың бағасы эксперттік жолмен немесе құжаттардағы мәліметтер негізінде бағаланады.

Ақысыз түскен негізгі құралдар екі жолмен есепке алынады:

• 
  капитал жағынан есепке алу, сыйға тартылған негізгі құралдар тікелей капиталға кредиттелінеді;
  
• 
  табыс жағынан есепке алғанда, сыйға тартылған негізгі құралдар бір немесе одан да көп периодқа табысқа апарылады. (№16ХҚЕС 20-т.)
  

ХҚЕС-қа көшу кезінде негізгі құралдарды бағалау. Көптеген қазақстандық ұйымдар үшін халықаралық стандарттарға сай есептілік дайындауда негізгі құралдарды есепке алу және бағалау маңызды мәселе болып келеді. Негізгі құралдар активтер құрамының үлкен бөлігін құрайды, сол себепті олардың дұрыс бағалануы ұйымның есептілік балансының дұрыстығына көп әсер етеді. Негізгі құралдарды есепке алу үшін 16-ХҚЕС қолданылады. 16-ХҚЕС-ке келісе негізгі құралдарды бағалау мыналардан шығады:

• 
  тарихи құны: негізгі құрал объектісін актив ретінде танылғаннан кейін, оны бастапқы құнынан жинақталған амортизация құнын және құнсыздану шығындарының жиынтығын шегергеннен кейінгі сомасымен есепке алынады; немесе
  
• 
  қайта бағаланған құн (альтернативті жолмен).
  

Және де, 1-«Қаржы есептілігін ұсыну» ХҚЕС-на сәйкес ХҚЕС-ті бірінші рет қолданған кәсіорын міндетті емес алты ерекшеліктің біреуін қолдануы мүмкін. Белгілі ерекшелікке келісе сенімді қайта бағаланған негізгі құралдардың тарихи баланстық құнына және де негізгі құралдардың әділ құнына және де негізгі құралдардың әділ құнына жақын құн қайта бағаланған күні болжанған құн ретінде алынуы мүмкін. Кейін тарихи құны бойынша бұл негізгі құралдарды болжанған құнын бастапқы құны ретінде есепке алуға болады және де компания бұндай қайта бағалауды ХҚЕС-қа өту күні де жүргізе алады.

Мынаған назар аударғым келеді, ХҚЕС-қа көшу кезінде негізгі құралдардың қайта бағалануын жүргізу міндетті емес, ал 1-ХҚЕС-та көрсетілген жоғарыдат айтылған ерекшелікті қолдануы мүмкін. Болжанған құнды қолданудын ерекшелігі, ол әржылғы негізгі құралдары қайта бағалауға кететін шығынды төмендетеді және де негізгі құралдар өзінін таза активтерін жоғарлатып шын құнына жақын құнын көрсетеді. Бұл ерекшеліктерді ескі қайта бағаланбаған немесе жоғалған активтері бар компанияларға қолдану тиімді.

Бұл ерекшеліктерді қолданғысы келмейтін компаниялар ХҚЕС бойынша бірінші есептілікті дайындау үшін ҚБЕС бойынша анықталған бастапқы құнды модификациялау керек. Бұндай модификациялауды жүргізу үшін ХҚЕС және ҚБЕС бойынша бастапқы құнның құрамын алдын ала анықтап, зерттеу керек. [26. б 65-68]

ХҚЕС және ҚБЕС бойынша бастапқы құнның құрамы

Жетілдіру жолындағы бухгалтерияны компьютерлендіруге келсек, қазіргі таңда бізге белгілі «Алтын» және «1С:Бухгалтерия» программаларында негізгі құралдарды есепке алу жолдары жеңіл және қолайлы. Осы екі программада негізгі құралдарды есепке алу жолдарын қарастырып көрейік.

«1С:Бухгалтерия - негізгі құралдар» программасының мынадай функциялары бар:

1. 
   Негізгі құралдардың әрбір түріне инвентарлық карточка жүргізу арқылы талдау есебін жүргізу.
   
2. 
   Негізгі құралдардың қозғалу есебі:түсу актісін толтыру, шығару, сату, объектердің ішкі қозғалысы.
   
3. 
   Жөндеуге кеткен шығындардың есебі.
   
4. 
   Объектінің ағымдағы жағдайының (жұмыста, жөндеуде және т. б.) өзгеруінің маңыздылығы.
   
5. 
   №6 БЕС-та қарастырылған бухгалтерлік амортизацияны есептеу әдістері қалыптастырылған тозу және беру субшоттары «компютерлендірілген бухгалтерия» «Алтын» программасының «комплекстік есептер» модулінде енгізілген.
   
6. 
   Негізгі құралдар инвентаризациялық мәліметтерін рәсімдеу.
   
7. 
   Бекітілген активтердің салықтық есебі, сонымен қатар амортизация салығы, меншік салығы бойынша есеп айырысу.
   
8. 
   Әртүрлі жолмен шығатын құжаттардың қалыптасуы және автоматты есебі тізімдері (машинаграммалар, карточкалар).
   

«Налоговые группы» анықтамасында объектілердің амортизациясының салығын есептеу қажеттілігі оларды сәйкесінше салық топтарға және тармақтарға бөледі.

Негізгі құралдың талдау есебі мына меню пунктінде енгізіледі: «Объекты=>Учет». Мұнда тізімде бар инвентарлық кәртішке қалыптасады, түсуі, шығарылуы, орын ауыстыруы, бөлуі, жағдайының өзгеруі рәсімделеді. Жаңа құжатты толтыру «вставка» командасы арқылы жүзеге асады және пайда болған шаблондытолтыру керек. Керек кезеңде қажет ұстанымын таңдау үшін мәлеметтер анықтамасы пайда болады. Әр объект өзінің «тарихын» сақтайды, мұнда негізгі құралдың жағдайының өзгеруінің әр қадамы бекітіледі . Негізгі құралдың тарихындағы мәлеметтерін, оны қолдану мерзімінде өзгертуге , жөндеуге болады.

Негізгі құралдың инвентарлық кәртшкесі оның негізгі және қосымша мәлеметтерінен тұрады.

Негізгі құралдардың жаңа түрінің түсуін рәсімдеуі . негізгі құралдардың түсу актісін толтыру арқылы жүзеге асады. Негізгі құралдардың бір орыннан екінші орынға орын ауыстыру «Перемещение» батырмасын басу арқылы орын ауыстыру актісін толтыру арқылы және қабылдаушы тұлға да толтыру арқылы жүзеге асырады. Пайдалану кезеңінде негізгі құралдың жағдайы өзгеруі мүмкін: оны жөндеу мүмкін , монтажға беруі мүмкін , негізгі құралдарды пайдаланбай қою және тағы сол сияқты. Онда бухгалтерлік кореспонденттік шоттар көрсетіледі, ол баланстық құнын өзгертуі мүмкін , «тарихтарында « тіркеледі. Бұл ақпарат есеп айырысуда және шығатын құжаттарда қолданылады. «Состояние» анықтамасында «виды состояния» параметірінде амортизация есептеледі. Егер бухгалтер белгі қойса, бұл негізгі құралдың амортизациясы есептеледі.

Инвентарлық картішкесінде амортизацияны өндірістік әдіс арқылы есептеу көрсетілсе, бұл активтің амортизациясын есептеу үшін «Объекты=>Объем работ» менюі арқылы әр ай сайын айналыс бірлігінің көлемі жазылады, мысалы, автомобиль үшін – ағымдағы айда жүрген километрі көрсетіледі, станоктар үшін - өңделген бөлшек көлемі көрсетеді, ксеро көшірме үшін – істеген көшірме саны көрсетіледі. Бухгалтер керек кезінде керек айдың бір жыл ішінде құжатын шығарып ала алады :

• 
  негізгі құралдар қозғалысы туралы : түсуі , орын ауыстыруы, істен шығарылуы, бөлшектеу арқылы шығарылуы.
  
• 
  негізгі құралдар ведомості, баланстық құны белгілі бір жағдайларда өзгерген .
  
• 
  активтердің айналым ведомосттері.
  
• 
  бухгалтерлік амортизация есептеу есебі туралы (топ бойынша және тағы сол сияқты).
  
• 
  статикалық есебі 11 форма түрінде .
  
• 
  әр айға амортизация кореспонденттік шоттары журналы.[27. б 21-24]
  

Компьтерлік бухгалтерия «Алтын» программасына арнайы «Алтын – негізгі құралдар» модулі бекітілген. Бұл программаның артықшылығы, оның практикада қолданылуының жеңілдігі және максималды көлемде бухгалтерлік құжаттарда ақпаратты берілуі. Прогррамма әртүрлі қызметтермен айналысатын кәсіпорындарға арналған бухгалтерлік және салық есебі Қазақстан Республикасының заңдарына сай жасалған.

Бухгалтердің жұмыс орнында программаны енгізуі ақпаратпен нормативті – анықтаманы толтыруынан басталады. Программаны енгізу мерзімі кәсіпорынның балансында бар және жалға алынған негізгі құралдар санына байланысты.

«Алтын – негізгі құралдар» модулінің негізгі қызметтері:

• 
  негізгі құралдардың талдау есебін инвентарлық кәртішкелер арқылы жүргізіледі;
  
• 
  негізгі құралдардың қозғалыс есебі, ол қызметке берілуін есептен шығарылуы, сатылуы, ішкі орындарын ауыстыруы туралы құжаттарды толтыру арқылы жүзеге асады;
  
• 
  нәтижелік тіркемелерді, бухгалтерлік және салықтық есептерін жүргізу, инвентарлық ведомістер, статистикалық есеп беруге және басқаға арналған мәліметтерді қалыптастыру.
  

Негізгі құралдардың қозғалысының және жағдайының өзгерісін есепке алу үшін түсу, шығу және жай – күйі туралы анықтамалар қолданылады.Түсу және шығу түрлеріне қарай дұрыс корреспонденттік шоттар берілуі керек. Мысалы, егер объект жабдықтаушыдан сатып алынса, онда 3310 шотты көрсету керек. Бюджеттік ұйымдарда «Виды поступления» тізімдемесінде негізгі құралдардың қозғалысының есп беруі қалыптасуы үшін №5 формасынан жол коды көрсетіледі. [28. б 10-13]

Объектінің жай – күйін есепке алу үшін «Виды состояния» тізімдемесі қолданылады. Объектінің жай – күйі өзгерсе арнайы құжаттарда объектінің тарихында жаңа жазулар пайда болады. Осы тізімдемелерде объектінің белгілі жай – күйлерінің түрлері сақталған. Басқа да түрлерін қосуға болады. Әр жай – күйге арнайы көрсеткіштер бар, ол «ПР» - бухгалтерлік амортизация көрсеткіші. Егер кестенің соңғы графасында белгі қойылған болса, онда амортизация есептеледі. «ПР» көрсеткішінің мәліметін өзгерту үшін «Замена» батырмасы арқылы болады. Тізімдеме өз қалауымен кодталады, және бұған қоса амортизациясын есептеуді бухгалтер программаны енгізілгенде және жай-күйдің жаңа түрі пайда болғанда енгізіледі.

Бухгалтерлік есепке алуда объектілерді аналитикалық топтарға бөлу үшін «классификационные группы» тізімдемесі қолданылады.

Барлық объектілер картотекада бір тізімдемеде инвентарлық номерімен тұрады. «Фильтр» функциясы көмегімен негізгі құралдардың тізімдемесін белгілі бір тұрған орнына байланысты, түскен, шыққан және орнын ауыстырған негізгі құралдардың белгілі бір уақытқа арналған есеп беру тізімдемесін сұрыптап алуға болады. Түскен негізгі құралдарды есепке алу «Поступление» батырмасы көмегімен жүзеге асады, және бұнда негізгі құралдарды қабылдау актісі толтырылады.

Актіні толтыру келесі қадамдармен жүзеге асады:

• 
  түсу күні және қолдануға қосқан күні – объектінің нақты түсу және қолдануға қосқан күні көрсетіледі;
  
• 
  негізгі құралдар тізімдемесінен объект таңдап алынады. Бұл үшін тышқанның оң батырмасын немесе Page Up батырмасын басамыз. Тізімдеме ашылады Егер тізімдемеде бұл объектінің атауы болмаса, оны «Вставка» батырмасын басу арқылы қоюға болады. Объектінің кодын өз қалауымен қояды, бірақ бұл бюджет ұйымдары үшін маңызды болып келеді;
  
• 
  өлшем бірлігі, объект атауы, түрі көрсетіледі: «А» - Материалдық емес активтер; «В» - жер; «С» - басқа да негізгі құралдар. Егер объект транспорттық құралдарға және транспорттық салықтар есептелетін активтерге жатса, онда сәйкес терезеге белгі қою керек. Сонда объектіге мүліктік салық есептелмейді;
  
• 
  объектінің баланстық шоты көрсетіледі (мысалы, 2410), баланстық амортизайия шоттары (мысалы, 2420) және , аяғында классификациялық және салықтық тізбесінен сәйкес топты таңдап аламыз. Бұдан кейін бұл объект «Сохранить» батырмасын және «Выбор» батырмасын басамыз;
  
• 
  объектінің инвентарлық нөмері бекітіледі. Көмек ретінде бос инвентарлық нөмерлер тізімдемесі пайда болады;
  
• 
  тізімдемеден таңдап алынады: түсу түрі, орналасқан орнны, есеп беруші тұлғаның аты, жай-күйі;
  
• 
  берілген кәртішкедегі объект саны көрсетіледі, (мысалы, 12 орындық);
  
• 
  амортизациясын есептеу әдісі көрсетіледі;
  
• 
  бастапқы құны, жою құны(егер кәсіпорынға қолданыста болған объект түссе және оның тозу құны белгілі болса), ағымдағы жылдың басына тозу құны, қызмет мерзімі(амортизация нормасын анықтау) енгізіледі. Өндірістік әдіс арқылы амортизацияны есептеу кезінде өндіріс қуатының нормасы көрсетілуі керек;
  
• 
  программаны енгізу процесінде объектінің баланстық тобының құны бойынша қалдық құны көрсетіледі.
  

«Сохранить» батырмасын басу арқылы қабылдау актісін және инвентарлық кәртішкесі шығады. Ол екі беттен тұрады. Онда негізгі және қосымша ақпарат көрсетіледі. Негізгі ақпараттар толтырылған болады, бұған қоса көрсеткіштер(бұл объект мүліктік салыққа қосылады ма) және салық комитетінің коды көрсетіледі. Қосымша ақпаратта амортизацияны есептегенде шығындар сомасын баланстық шоттармен көрсету керек, және де мына жолдарды: шығу күні, заводтың нөмері, паспорт №-і, техникалық көрсеткіштері, жер салығына және транспорт салығына ақпараттард толтыру керек, бұдан кейін «Сохранить» батырмасын басуымыз керек. Объектінің қабылдау актісі экранда көрсетіледі, басып шығарады, қол қоюмен толтырылады. Инвентарлық кәртешкені де басып шығаруға болады.

«Объект=>Ремонт» меню пункті негізгі құралдардың жөндеу ақпараттарын енгізуге арналған. Жөндеу жүргізгенді есепке алған кезде объектінің тарихында жаңа жол пайда болады.

Бір инвентарлық кәртешкеде бірнеше түсу күні және құны бірдей бір типті объектілерді есепке алуға болады, бұл жағдайда кәртішкеде көлемін көрсету керек. Кейінгі уақытта тізімдемеден бір немесе бірнеше объектілерді шығарып тастау керек, ол не себепті шығарылып жатқанына қарамай. Бұл процесті орындау үшін «Разделение» функциясын қолдану керек.

Баланстық құнын ұлғайту немесе азайту қайта бағалау нәтижесінде болады. Және бұл кезде «История» пунктіне жаңа құнды көрсетіп, күнін егізу керек.

«Алтын» программасынада бухгалтерлік есеппен бірге салық есебі қатар жүреді.

Негізгі құралдар шығуы кезінде оларға инвентарлық нөмер беріледі және күні, шығарылу себебі(мысалы, актив бұзылғанда немесе сатқанда). Программада берілген құжаттың келесі шаблон жолдарын толтырады: бастапқы құны, ағымдағы құны, есептелген амортизация құны, сату құны.

«Шығу акті» НҚ-1 немесе «Есептен шығару акті» НҚ-3 және НҚ-4 формасында құжаттар басылып шығарылады.

Негізгі құралдардың шығуы оларды сату және қайтарусыз беру жолымен жүргізілсе, онда келесі құжат толтырылады: «Передача ОС», «ОС и НМА => Выбытие ОС=>Передача ОС».

Егер негізгі құралдар физикалық немесе моральдық тозу, бүліну, жоғалу және басқа да себептерден шығарылса, онда келесі құжат көмегімен толтырылады: «Списание ОС», «ОС и НМА =>Выбытие ОС =>Списаеие ОС» менюі. [44. 24бб]

Негізгі құралдардың бір жерден екінші жерге орын ауыстыруы актісін толтыру арқылы жүзеге асады. Бұнда қолданушы және беруші тұлғаның аты және объект тізімдемесі көрсетіледі.

Қайта бағалау кезінде, ағымдағы бағасы өзгереді (жөндеу жүргізбесе де), бұнда «История» батырмасы қолданылады және бұнда өзгерген ағымдағы құны бекітілген күні көрсетіледі.

«Сформирование» батырмасын басып, керек құжаттыңғ белгісін белгілеп басып шығаруға болады:

• 
  ағымдағы айға немесе бүкіл жылдық керек құжат түрі;
  
• 
  кәсіпорынның керек бөлімін немесе белгілі тұлғаға байланысты ақпараттар керек болса, сол тұлғаның атын белгілеу керек;
  
• 
  объектілердің белгілі топтарына байлансты сұрыптауға болады.
  

Негізгі құралдардың есебінің жетілдіру жолы туралы тұжырымға келсек, ҚБЕС-тарында ХҚЕС-тарынан көрі кейбір стандарттарда анық көрсетілмеген. Мысалы, ХҚЕС-тарында негізгі құралдардың құрамына кіретін шығындардың тізімі толық, анық көрсетілген. Сонымен қатар, ХҚЕС-та кейбір жаңалықтарды өз есептілігімізге енгізіп, тиімді шешім қабылдауға болады. ХҚЕС-на көшу басқа шетел елдерінің ұйымдарымен бухгалтерлік есептіліктер дайындауда түсінікті болады.

Бухгалтерлік есепті автоматтандыру өте көп жеңілдіктер жасайды. Мысалы, егер әр негізгі құралдардың амортизациясының түрі мен нормаларын енгізіп қойсақ, оған есептеу бұрығын берсек, бухгалтерлік бағдарламалар («Алтын», «1С:Бухгалтерия» және т.б.) өздері автоматты түрде есптеп қояды және тағы басқа көп жеңілдіктер береді.
3 ТАРАУ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР АУДИТІН ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Ұзақ мерзімді активтер аудитінің мақсаты және аудит бағдарламасын құру
Негізгі кұралдар аудиті негізгі құралдар бойынша есептің, негізгі құралдар қозғалысының есебінің, инвентаризацияны ұйымдастырудың жағдайларын анықтауға бағытталған. Аудит есептегі негізгі құралдардың аналитикалық күйі қана емес, оған қоса олардың физикалық және моралды тұрғыдағы жағдайларын толығырақ қарастыруға мүмкіндік береді.

Негізгі құралдар аудитінің міндеттері келесілер:

• 
  пайдалану орындары бойынша негізгі құралдар сатқандығы мен барлығын бақылау;
  
• 
  негізгі құралдардың түскенін, шыққанын, ауысқанын дұрысты құжаттық рәсімдеу және есепте көрсетілуін, олардың заңдарға сәйкестігін тексеру;
  
• 
  негізгі құралдарды қайта құруға және жаңалатуға жіберілген қаражаттардың тиімді ұсталуын бақылау;
  
• 
  өнімнің өзіндік құнына жіберілетін негізгі құралдардың құнының және ескіруі үлесін дұрыс есептелуін бақылау;
  
• 
  жұмыс машиналарының, жабдықтаудың өндірістік алаңдарының, көлік құралдарының және басқа негізгі құралдарды рационалды пайдалы ұсталуын қадағалау;
  
• 
  негізгі құралдарды істен шығару, жою, нәтижелерін дұрысты анықталуын тексеру;
  
• 
  жабдықтар мен басқа негізгі құралдардың ұсталуының тиімділігі көрсеткіштерінің орындалуын тексеру.
  

Аудиторлық әрекетті ережелер бойынша аудиторлардың (аудиторлық фирмалардың) бухгалтерлік есептілік құжаттарын, төлем-есеп айырысу құжаттарын, салық декларацияларын және басқа қаржылық міндеттемелер мен талаптарын тәуелсіз тексеру бойынша және келесі аудиторлық қызметтерді көрсету бойынша - бухгалтерлік есепті орнықтыру, қайта қалпына келтіру, қаржылық есеп беру мен салық декларацияларының құжаттарын дайындау бойынша кәсіпкерлік әрекет деп анықталады. Сонымен қатар аудиторлар келесі қызметтерді істейді: қаржылық есептілікті бухгалтерлік есептің ҚР-да қабылданған нормативті құжаттарынан ерекше жағдайларымен трансформациялау, қаржылық-шаруашылық әрекетті талдау, баланстың активтері мен пассивтерін бағалау және т.б. [32, 51б]

Аудиторлық тексерісті жасау барысында оның құқықтық жақтарына ерекше назар аударылады. Тексерілетін экономикалық субъект аудитордан аудиторлық тексерісті өткізуге байланысты заң талаптары туралы, екі жақтың міндеттері мен құқықтары туралы, ал аудиторлық қорытындымен танысқаннан кейін - аудитордың қорытулары мен ескертулері қандай нормативті актілерге негізделгені туралы толық ақпарат алуға құқы бар. Аудитор мұндай ақпаратты экономикалық субъектіге ұсынуға міндетті. Аудиторлық қорытындының аналитикалық бөлімінде шаруашылық-қаржылық операцияларды жүргізу барысында жіберілген экономикалық субъектілердің иелерінің, мемлекеттің немесе үшінші тұлғалардың мүдделеріне келтірілген заң бұзушылықтар туралы ақпарат келтіріледі.

Жоғары айтылғандардан шығатыны, экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігінің дәйектілігі туралы қортындалар Қазақстан Республикасының заңдарына және басқа да заңды актілеріне сәйкестілігімен дәлеледенуі керек. Бұл қағиданы келесідей түсіну керек: бухгалтерлік есепті, шаруашылық әрекетін талдауын, аудиттің техникасы мен ұйымдастырылуын, қаржылық менеджментті таңдаулы білімдерін оларды тиісті заң нормаларының талаптарымен келістіріп пайдалану аудиторлық тексерістің негізгі мақсаттарына жете алады.

Аудиторлық тексеріс - аудиттің қажетті элементі және аудиторлық қызметтің бір түрі. Ол бухгалтерлік есептіліктің дәйектігін анықтаудан және табыстар туралы декларацияны құру, бухгалтерлік есептілікті дайындау, Қазақстанның қаржы, салықтық, банктік және басқа да шаруашылық заң жүйесі туралы сұрақтар бойынша кеңес беру сияқты басқа да қызметтерін орындаудан тұрады. Аудиторлар сонымен қатар өз әрекетінің мамандануы бойынша білім бере алады және басқа да қызмет көрсете алады.

Аудиторлық әрекетті жүргізу бойынша келісім шарт жасасатын жақтар болып табылатындар экономикалық субъектілер мен аудиторлар - аудиторлық фирмалар немесе жеке дербес жұмыс істейтін аудиторлар. Аудиторлық әрекетпен айналысуға келесілердің құқығы бар: жеке тұлғалар-аудиторлар және қандай болсын меншік түріндегі заңды тұлғалар - аудиторлық фирмалар, оның ішінде шетелдік және шетел жеке мен заңды тұлғалары бірігіп құраған фирмалар.

Аудиторлық әрекетпен айналысу арнайы рұқсат (лицензиямен), әлде арнайы квалификациялық (машықтылық) аттестат негізінде ғана жүргізіледі.

Аудиторлық фирмалар кәсіпкерлік субъектісі ретінде тіркеуден өткеннен кейін, лицензия алған соң және мемлекеттік ресми аудиторлар тізіміне қосылғаннан кейін ғана өз жұмысын бастайды.

Аудиторлық тексерісті өткізу мен басқа да аудиторлық қызметті көрсету бойынша экономикалық субъект пен аудитор арасындаға қатынастар аудит келісім-шартымен құжаттандырылады. Ол кәсіпкерлік келісім-шарт болғандықтан, ол бүкіл жағдайларда жәй жазбаша түрде жасалуы міндетті. Аудит келісімі мердігерлік келісімдер түріне жатады. Оның анықтамасында аудитордың тәуекелі туралы, экономикалық субъектінің тапсырысы туралы, аудитордың арнайы білімдерін колдану туралы нұсқаулар көрсетілуі керек.

Егер аудитор белгіленген экономикалық субъектіге бұрын бухгалтерлік есепті қайта қалпына келтіру, сонымен катар қаржылық есептілікті дайындау бойынша қызмет көрсетсе, онда ережелер оған аудиторлық тексерісті жасауға рұқсат бермейді. Бұл шарттың өте зор заңгерлік және экономикалық маңызы бар. Көптеген аудитор-практиктер және заңгерлер айтуы бойынша, аудиторлық фирма немесе аудитор қандай да болсын бір экономикалық субъектімен аудиторлық тексеріс жүргізуге және бір реттік аудиторлық қызмет көрсетуге ұзақ тұрақты келісім-шарт жасауға құқысы жоқтығы ережелерде ескерілуі керек. [29, 89 б.]

Мердігерлік келісім-шарты ретінде аудит келісімінің маңызды шарттары болып экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігінің дәйектілігін тексеру шаралары мен жұмыстарды орындау үшін баға белгілеу табылады. Егер келісім-шартпен бекітілген бағаны әжептәуір өсіруге қажеттілік туындаса, аудитор контрагентті уақытында хабардар етуі керек. Бұл жағдайда экономикалық субъект келісім-шарттан бас тартуы мүмкін, онда ол аудиторға осы уақытқа дейін жасаған шығындарын өтеп төлейді. Егер аудитор уақытында экономикалық субъектіге хабарламаса, онда ол аудиторлық тексерісті өз еңбегіне қосымша төлемақы сұрамай жасауы керек.

Негізгі құралдардың аудиті жүргізілгенде олардың сақталуы мен техникалық жағдайы, олардың түсуі, шығарылуы, ауыстырылуы операцияларының құжаттың безендіруінің заңдылығы мен дұрыстығы, амортизацияны есептеу дұрыстығы және оның өндіріс шығындарына толық және уақытында кіргізілуі, негізгі құралдардың күйі мен қозғалысы туралы мәліметтерді бухгалтерлік есеп шоттарына толық және дұрысты кіргізілуі, құралдарды жөндеу жоспарының орындалуы, оның дер кезінде істелуі мен сапасы тексеріледі.

Негізгі құралдар бойынша операцияларды бақылау көздері болып келесілер табылады: негізгі құралдардың түсуіне, шығуына және ішкі ауыстырылуына, оларды жөндеуге, олар бойынша амортизация жүргізілуіне жасалатын біріншілікті құжаттар, сонымен қоса негізгі құралдардың аналитикалық және синтетикалық есебінің мәліметтері.

Негізгі құралдардың есебінің жағдайын тексере отырып, келесі шаралар өткізу керек: аналитикалық есептің ұйымдастырылуының дұрыстығын растау керек; негізгі құралдар материалды жауапты тұлғалар артына түгелімен бекітілгенін анықтау қажет; ақырғы түгендеу дұрысты өткені туралы, оның нәтижелері қандай, олар есепте көрсетілді ме деген сұрақтарға жауап беру; негізгі құралдардың барлығы мен қозғалысы туралы есеп мәліметтерінің дәйектігін бақылау.

Аудиторлық тексеріс өткізу алдында аудиторлық жоспар мен оның бағдарламасы құрастырылады. Негізгі құралдар аудитін өткізгендегі жоспар ішіне келесі баптарын кіргізеді:

1. Негізгі құралдардың қозғалысы бойынша алғашқы құжаттардың дайындалуының (әзірленуінің) дұрыстығын тексеру.

2. Негізгі құралдардың қозғалысының синтетикалық есебінің жүргізілуінің дұрыстығын тексеру.

3. Негізгі құралдардың қозғалысын сипаттайтын көрсеткіштерді талдау. Аудит бағдарламасы осы аудиторлық тексерісте қолданылатын аудиторлық процедуралардың тізімін, олардың сипатын, өткізу мерзімдерін, көлемін нақты орындаушыларын кіргізеді. Келесі кестеде негізгі құралдардың дайын аудиторлық тексерісінің бағдарламасы келтірілген. Ол негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің жүргізілуінің дұрыстығын, оның нормативтік-заңды актілерге сәйкестігін анықтауға және қаржылық есеп берудің мәліметтерінің дәйектігін растауға бағытталған.

Негізгі құралдардың қозғалысы бойынша біріншілікті құжаттарды дайындау дұрыстығын тексеру келесілерді қолдана отырып жүргізіледі:

қабылдау-тапсыру актілері (НҚ-1); жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдау-тапсыру актілері (НҚ-2), негізгі құралдарды шығаруға акті (НҚ-3); көлік құралдарын шығаруға акті (НҚ-4), негізгі құралдар есебінің инвентарлық карточкалары (НҚ-б), Инвентарлық карточкалар тізімдері (опись НҚ-10); негізгі кұралдардың қозғалысы есебінің карточкасы (НҚ-12); негізгі құралдардың инвентарлық тізімі (НҚ-ІЗ) [30, 89 б.]

Аудитордың аудиторлық бағдарламаның әрбір бөлімі бойынша жұмыс құжаттарында көрсетілгендей қорытқан түйіндері аудиторлық есеп беру (экономикалық субъектінің басшысына жазбаша ақпарат) және аудиторлық қорытынды құжаттары үшін нақты материал болып табылады, сонымен қоса экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігі туралы объективті көзқарас қалыптасуына негіз болады. Аудит жүргізу алдында аудиторлық тест сұрақтары құрастырылады, олардың тізімі аудиттің мақсат, міндеттері, объектісінің сипаттарына байланысты жасалады. Содан кейін тексеріс барысында сол тест сұрақтарына жауап іздестіріліп, соңында жауап беріледі.

3.2 Негізгі қорлар қозғалысының есебінің аудиторлық бақылауы.
Негізгі құралдардың қозғалысының аудиті №12 журнал-ордері бойынша синтетикалық есептің, түгендеу актілері, жою актілері, қабылдау-тапсыру актілерінің, есеп беретін тұлғаның аты нұсқалған жабдықтауды іске қосу Актісі, Бас кітаптың мәліметтерін талдауына негізделеді.

Талдау үшін келесі дайындық (әзірлеу) кестелері қолданылады:

• 
  негізгі құралдардың амортизация сомасын және бөлінбеген табысқа жіберілетін негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын тура сызықтық (біркелкі) шығару әдісі бойынша есептеу кестелері;
  
• 
  негізгі құралдардың амортизация сомасын және бөлінбеген табысқа жіберілетін негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын өндірістік әдіс бойынша есептеу кестелері;
  
• 
  негізгі құралдардың амортизация сомасын және бөлінбеген табысқа жіберілетін негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын кумулятивтік (жинақтау) әдісі бойынша есептеу кестелері;
  
• 
  негізгі құралдардың амортизация сомасын және бөлінбеген табысқа жіберілетін негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын азайтылатын қалдық әдісі бойынша есептеу кестелері;
  
• 
  материалды емес активтердің амортизациясының сомасын есептеу;
  
• 
  негізгі құралдардың амортизация сомаларын жиындау;
  
• 
  негізгі құралдарды қайта бағалау сомаларын жиындау.
  

Негізгі құралдарды сатып алу мен салудың мақсатқа сәйкестілігі өндірістік қажеттілік және кұралдарды пайдаланудың тиімділігі арқылы анықталады. [31, 51б]

Негізгі құралдардың кіріске жазылуы толықтылығы мен дер кезінде жасалуы келесі жолмен анықталады: 2400 «Негізгі құралдар» бөлімінің шоттарына негізгі құралдар кіргізілуі уақыты мен сомалары олардың келуін растайтын біріншілікті құжаттардағы күндері мен сомаларымен салыстырылады. Негізгі құралдардың уақытында кіріске жатқызылмауы ескіруді уақытында жүргізілмеуіне әкеледі, ол өз кезегінде кұралдардың қалдық құнының, өзіндік құнның, ұйымның әрекетінің қаржылық нәтижелерінің дұрысты көрсетілмеуіне әкеледі. Жарғылықты капиталға салымдар ретінде келген негізгі құралдарды кіріске жатқызу операциялары бөлек тексеріледі.

Негізгі құралдардың түсуі бойынша аудит өткізуі үшін керекті ақпараттың көзі болып келесілер табылады:

• 
  қабылдау-тапсыру актілері (ф. № НҚ-1);
  
• 
  жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдау-
  тапсыру актілері (ф. № НҚ-2);
  
• 
  негізгі құралдарды есептен шығаруға акті (ф. № НҚ-3);
  
• 
  көлік құралдарын есептен шығаруға акті (ф. № НҚ-4);
  
• 
  негізгі құралдар есебінің инвентарлық карточкалары (ф. № НҚ-6);
  
• 
  инвентарлық карточкалар тізімдері (ф. №НҚ-10);
  
• 
  негізгі құралдардың қозғалысы есебінің карточкасы (ф. № НҚ-12);
  
• 
  негізгі құралдардың сақталуы және пайдалануы орынындағы инвентарлық тізімі (ф. № НҚ-13).
  

• 
  атауы;
  
• 
  инветарлық нөмірі;
  
• 
  орналасу орны (мекен-жайы);
  
• 
  келген күні;
  
• 
  техникалық жағдайының сипаттамасы;
  
• 
  бастапқы және жою кұны;
  
• 
  жинақталған амортизаиия сомасы;
  
• 
  амортизация нормасы мен ай сайынғы сомасы;
  
• 
  консервация, объектіні запасқа шығару және басқа пайдалану барысындағы өзгерістердің себебі мен уақыты.
  

Негізгі құралдардың түсуі бойынша біріншілікті құжаттарды, техникалық паспорттарды, негізгі құралдар есебінің карточкаларындағы объектілерді сипаттайтын жазуларды тексергенде келесілердің дұрыстығы анықталады:

• 
  негізгі құралдардың классификациясының (жіктелуінің) дұрыстығы, өйткені олардың дұрысты топтарға бөлінбеуі олардың ескіруін дұрысты емес есептелуіне және соңында өнім, жұмыстар, қызметтердің өзіндік құнына шығындардың дұрысты емес жатқызылуына әкелуі мүмкін;
  
• 
  негізгі құралдың меншік иелігінде болуы бойынша бөлінуінің дұрыстығы, өйткені олардың бұл қасиет бойынша дұрысты емес бөлінуі жалдау ақысын және құралдардың ескіруін дұрысты емес есептелуіне әкеледі;
  
• 
  негізгі құралдың өндіріс үрдісінде қатысуы сипаты бойынша бөлінуінің дұрыстығы, өйткені олардың бұл қасиет бойынша дұрысты емес бөлінуі ескіру сомасының дұрысты емес есептелуіне әкеледі (мысалы, консервацияланып тоқтатылып тұрған негізгі құралдарға амортизация есептелмейді);
  
• 
  негізгі құралдың арналуы бойынша бөлінуінің дұрыстығы, өйткені олардың бұл қасиет бойынша дұрысты емес бөлінуі амортизацияның дұрысты емес есептелуіне әкеледі (мысалы, негізгі құралдардың белсенді бөлігіне тездетілген амортизация жүргізілуі мүмкін).
  

Келесіде негізгі құралдардың бағалануының дұрыстығын тексеру қажет. Ұйымға түскен жаңа негізгі құралдар бастапқы құн бойынша есепке алынады, оның ішіне құралдарды салуға немесе сатып алуға кеткен шығындар, жобалық-сметалық құжаттардың құны, жеткізу, орнату, орнықтыру шығындары кіреді. Бұрын пайдалануда болған ұйымға түскен негізгі құралдар сатып алынған құны (төленген ақысы) сомасымен, оларды жеткізу мен орнату шығындарын және олардың төлем құжаттарында көрсетілген ескіру сомасын қосып кіріске жатқызады.

Негізгі құралдардың бастапқы құнын өзгертуте болмайды, тек капиталды салымдар арқасында өндірілген объектілердің косып салу мен қосымша жабдықтау және негізгі құралдардың қазіргі зандарға сәйкес қайта бағалануы жағдайларын алмағанда. [40, 189 б.]

Құжаттық тексеріс негізгі құралдарды есептен шығару операциялары бойынша да жасалуы керек. Әрбір бөлек шығару оқиғасын қарастырғанда, шығарылған негізгі құралдардарға жасалған құжаттардың дайындалуының дұрыстығын, істен шығудың мақсатқа сәйкестілігі мен заңдылығын, және негізгі құралдарды есептен шығару мен жою операциялардың бухгалтерлік есепте дұрысты көрсетілуін тексеру қажет.

Негізгі құралдардың шығуын құжаттармен рәсімдеуінің дұрыстығы мен уақытында жасалуы біріншілікті құжаттар мәліметтері тексеру, синтетикалық пен аналитикалық есептің мәліметтерін салыстыру арқылы жасалады, жою операцияларының заңдылығын жою актілерін тексеру барысында анықтайды.

Бақылау кезінде жаңа негізгі құралдар объектілерін есептен шығарып тастау немесе жаңаларын ескілерімен алмастыру жағдайлары болмады ма екенін анықтайды.

2420 «Негізгі құралдар амортизациясы» шотының кредиті бойынша шығарылған объектілер бойынша есептелген амортизация сомаларын белгілейді, және негізгі құралдарды өткізуден түскен табыстың сомасын және оларды жоюдан түскен материалдық құндылықтардың құнын келешекте пайдалану немесе өткізу бағалануымен анықтайды. Негізгі құралдардың жеке объектілерін өткізу келісім бағаларымен жасалынады.

Негізгі құралдарды өткізуден және басқа да шығарылуынан түсетін қаржылық нәтижелер 5510 «Есептік жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған залалы)» шотына жатқызылады. Негізгі құралдар ақысыз шығарып жіберілетін болса, онда одан түскен зиянды ұйымның ұйғарылуына қалған пайданың есебінен шығарып тастайды.

Бақылау барысында келесілерді анықтау керек: амортизацияны есептеу барысында негізгі құралдардың бүкіл объектілер есепке алынған ба, мұндайда олардың қозғалысы ескеріле ме, амортизация нормалары дұрысты пайдаланыла ма және оларға деген түзету коэффициенттері дұрысты қолданылады ма, негізгі құралдарды қайта құрастыру мен техникалық қайта жабдықталуы өткізілген уақытында, олар толық тоқтатылғанда, негізгі құралдардың консервациясы өткізілгенде амортизация есептелуі жағдайлары болған жоқ па; негігі құралдар жөндеуден өткенде, себепсіз тоқтап тұрғанында оларға амортизация тоқтатылған фактілері болды ма; өндірістік негізгі құралдардың белсенді бөлігінің тездетілген амортизациясын жүргізу әдісі дәлелді ме. [37, 56 б.]

Амортизацияны есептеу кезіндегі құнды ескеру толықтығын тексергенде, негізгі қорлардың жалпы құнын Бас кітаптағы 2400 бөлімнің шоттары бойынша қалдықтармен және құралдардың қозғалысын ескере баланстың тиісті күнгі жағдайы бойынша мәліметтермен салыстырады. Бірақ мұндайда келесіні ойда сақтау керек: тұқым алынатын мал бастары, кітапханалық қорлар, бюджеттік ұйымдар қорлары, толық амортизациясы жасалған негізгі құралдар бойынша амортизация жасалмайды.

Негізгі құралдардың жыл бойындағы қозғалысын, яғни тусуі мен кетуін ескерте олардың амортизациясыны есептелуін тексеру керек. Жыл бойы есеп беру айына жасалатын амортизация мөлшерін есептеу алдынғы айда есептелген амортизация сомасынан шыға есептеледі. Оны сол өткен айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге байланысты және толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативтік қызмет ету мерзімі өткенімен байланысты бекітілген нормалар бойынша түзетеді (коррекция жасайды). Сонымен, есеп беру айында жасалатын амортизация сомасын алдынғы айда есептелген амортизация сомасы негізінде есептейді, оған өткен айда келген негізгі құралдар бойынша есептелген амортизация сомасы қосылады, содан кейін өткен айда кеткен негізгі құралдар бойынша есептелген амортизация сомасы мен нормативтік қызмет ету мерзімі өткеніне байланысты толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың амортизациясы сомасы алынады. Егер амортизация негізгі құралдардың қозғалысын ескермей есептелсе, онда өндіріс шығындары мен негізгі құралдардың қалдық құнының шынайы мөлшері туралы есеп мәліметтері қисық көрсетіледі.

Амортизация нормалары мен оларға деген түзету коэффициенттерін пайдалануының дұрыстығын тексеру де өте маңызды. Түзету коэффициенттері базалық амортизация нормасын жоғарлатады, оны негізгі құралдардың айтарлықтай толтыра артылуы жағдайында және олардың көбіректеу амортизацияға әкелетін қолайсыз қоршаған орта жағдайында қолданады.

Негізгі құралдардың амортизациясын есептеу мен есепке алу барысында келесі жағдайларды ескерген жөн: негізгі құралдардың жұмысын тоқтатып оларға қайта жөндеу, қарастыру (реконструкция) және техникалық қайта жабдықтау өткізген уақыт мерзімінде, сонымен қоса бекітілген тәртіппен оларды консервацияға ауыстырған жағдайда, оларға амортизация жасалмайды. Реконструкция мен техникалық қайта жабдықтау өткізген уақыт мөлшеріне негізгі құралдардың қызмет істеу мерзімін созады. Жөндеу барысында амортизация жүргізіле береді. Бүкіл аудит кезінде анықталған дұрысты есептелмеген амортизация фактілері бойынша артық немесе кем есептелген амортизация сомаларын табады. Олардың өнімнің өзіндік құнына және қаржылық нәтижелерге әсерлерін табады, осындай фактілерді жіберген кінәлі тұлғаларды және бұзулардың себебін анықтайды, келешекте мұндай кемшіліктердің жұмыста жіберілмеуіне шараларды ұсынады. Аудиторлық тексеріс қорытындысында әкімшілікке осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен есеп беруге тиісті өзгерістер енгізу бойынша кеңестер беріледі.

Тездетілген (жылдамдатылған) амортизацияның дәлелділігін тексергенде келесіні ескерту керек: ол қарапайым әдісіне қарағанда өндіріс пен айналым шығындарына негізгі құралдардың баланстық құнын біртіндеп кіргізуін тездеу жүргізетін мақсатты әдіс болып табылады. (Қосымша З)

Ұйымдар жылдамдатылған амортизация әдісін келесі негізгі құралдар бойынша пайдаланады: есептеу техникасының, материалдардың жаңа прогрессивті түрлерін, жабдықтау мен аспаптарды, халық тұтыну тауарларын өндіру, өнім экспортын көбейтуге қолданылатын негізгі құралдар, егер олар тозған және моральды ескірген техниканы жаппай алмастырған жағдайда.

Тексеріс соңында бухгалтерлік есеп шоттарында және өндіріс шығындарының есебінің жеке объектілерінде есептелген амортизацияның дұрысты көрсетілуін тексеру қажет.

Аудитті өткізгенде негізгі құралдардың капиталды жөндеуінің жоспарын дұрысты құрастырылуын тексереді. Ерекше назар сметалардың құрастырылуының нақтылығына аударылады. Ғимараттар мен құрылғылардың капиталды жөндеуіне сметалар құралдардың техникалық қарау актілерінің негізінде құрастырылады, оларды ұйымның басшысы бекітеді. [39, 75 б.]

Негізгі құралдардың сақтандығын қамтамасыз етудің елеулі шарты болып олардың түгендеуінің (инвентаризациясың) сапалы өткізілуі табылады. Сондықтан аудиторлық бақылау үрдісінде түгендеу жасалуының толықтығы мен уақыттылығын және оның нәтижелерінің бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуін тексеру қажет.

Негізгі құралдардың тексеру тестілері.

Аудитор үшін бұл бағыттағы тексеріс кәсіпорында өткізілген түгендеу нәтижелеріне қаншалықты сенуге болатынын анықтауға мүмкіндік береді, сол арқылы аудиторлық тәуекелді азайтуға жол салынады.

Негізгі құралдар объектілері аз санды болғанда, аудитор негізгі құралдардың барлығын жаппай түгелдей тексеріске салады. Егер де олардың саны өте көп болса онда жаппай тексерісті тек көлік құралдары, компьютерлер, қымбат жиһаздар бойынша ғана тексеріс өткізіледі. Ерекше назарды жыл соңында келген заттарға аударады. Мұндайда жабдықтаудың мамандылығын ескереді және оны сатып алудың мақсатқа сәйкестігін бағалайды. Бұл тексеріс барысында инвентаризациялық (түгендеу) тізімдеріне (опись) үлкен назар аудару қажет.

Инвентаризацияны формалды түрде өткізу жағдайлары да кездеседі, мұндайда объектілер туралы мәліметтер жәй ғана инвентарлық карточкалар мен былтырғы түгендеу материалдарынан түгендеу тізімдеріне көшіріледі. Осындайларды анықтау үшін, тексерісті қатаң тәртіппен өткізу керек. Түгендеу барысында жарамсыз болып қалған, шығарылуға немесе өткізілуге тиісті негізгі құралдар объектілері анықталды ма екенін тексеру керек. Мұндай объектілерге бөлек инвентаризациялық тізімдер жасалуы міндетті, солардың барлығы тексеріледі.

Түгендеу материалдарын толығымен зерттегеннен кейін, оның ішінде оның нәтижелерінің бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуін тексергеннен кейін, кәсіпорында өткізілген түгендеуінің сапасы туралы аудиторлық қорытынды және есепті жақсарту бойынша ұсыныстар беріледі.

Жоғарыдағы айтылғандармен қоса Қазақстан Республикасының Үкіметі көздеген мүліктің қайта бағалауы өткізілгені, объектілердің баланстық құнының қайта есептелуіне арналған коэффициенттерінің дұрысты пайдалануы тексеріледі.

Түгендеу нәтижелерін тексеру барысында инвентаризацияны өткізуге берілген бұйрықтардағы мерзімдер мен нақты оның өткізілуі мерзімдері салыстырылады, түгендеу актілерінің дұрысты толтырылуы тексеріледі, бар жабдықтаумен оның мәліметтерін салыстырады, есепте түгендеу нәтижелері дұрысты бейнеленуін бақылайды.

Аудит өткізілгеннен кейін оның нәтижелері бойынша барлық аудит кезінде жинақталған тексеріс нәтижелерін жиып, аудиторлық корытынды мен аудиторлық есептілік жасалады.

3. 
   Негізгі құралдар қозғалысының көрсеткіштерін талдау
   

Неігзгі қорлар талдауын қамтамасыз ететін ақпараттар, есептер және негізгі бағыттар.

Негізі құралдар – кезкелген өндірістің маңызды факторы болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалануы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне әсер етеді. Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттарын рационалды қолдануы барлық техно-экономикалық көрсеткіштерін жақсартуын және де шығарылатын өнімнің көлемінің ұлғаюына, оның өзіндік құнының, дайындау еңбек сыйымдылығының төмен деуіне әсер етеді.

Талдау кезінде даму заңының жүйесін ескерген жөн. Негізгі қорлардың тиімді пайдаланылуы (технологиялық жүйелер) рынокта тауарлардың дамуы мен түрінің S-сипатты қисық сызығында олардың «орнымен» анықталады. Бұл екі параметрлердің әртүрлі үйлесімі нәтижелер мен шығындардың белгілі байланысын толық сипаттайды.

Негізгі қорлардың талдауының бірнеше бағытта жүргізілуі мүмкін, оларды кешенде өңдеуі негізгі қорлардың және ұзақмерзімді инвестициялардың құрылымын, динамикасын және тиімді пайдалануын бағалауға мүмкіндік береді.

Негізгі құралдардың талдауының негізгі бағыттары және сәйкес мәселелердің әр бағыттар бойынша шешімдер 27 кестеде көрсетілген.

Негізгі құралдардың талдауының негізгі бағыттары және мәселелері

Талдау бағытын және шешілетін аналитикалық мәселелерді таңдауы басқару қажеттілігімен анықталады. Негізгі құралдар динамика құрылымын талдауы, инвестициялық талдауы қаржылық талдау мазмұнын құрайды. Негізгі құралдардың тиімді пайдалану бағасы және оларды пайдалану шығындары басқару талдауына апарылады. Бірақ бұл екі талдау арасында шекара жоқ. Бұнда негізгі құралдардың талдауының екінші бағытын толығымен қарастырайық –оларды пайдалану тиімділігінің талдауы.

Жабдықтарды қолдану және ұстап тұру шығындарының тиімділігінің талдауы өнімнің өзіндік құнының талдауының құраушы бөлігі болып табылады.

Негізгі құралдардың талдауын жүргізу әдісі оларды қолданудың неғұрлым жақсы нұсқаларын таңдауға бағытталған. Сондықтан талдаудың басты ерекшеліктері: 1) негізгі құралдарды қолдану бойынша шешімдерді нұсқалау және 2) шешілу мүмкіндіктеріне мақсатталуы болып табылады.

Талдаудың сапасы ақпараттың шынайылығына байланысты, демек бухгалтерлік есепті қолдану, негізгі құралдар объектісі бойынша операцияларын тіркеуі және жинақталған жүйесін, объектіні жіктеу топтар есебіне апару дұрыстығы, түгендеу описьтерінің шынайылығы, талдау есебін тіркеуді жүргізу және өңдеу тереңдігінің сапасына байланысты.

Талдаудың ақпараттық ағымдары:

• 
  негізгі құралдардың қозғалысы мен нақты бар болуы туралы есептілік;
  
• 
  өндірістік қуаттылық балансы;
  
• 
  орнатылмаған жабдықтар қоры туралы есептілік;
  
• 
  негізгі құралдардың инвентарлық карточка есебі.
  

• 
  негізгі құралдардың құрамы мен динамикасын зерттеу, белсенді бөлігінің техникалық жағдайы мен жаңаруы қарқынын, жаңа техника енгізу, ескі құралдарды жаңарту, ауыстырылуы жағдайын анықтау;
  
• 
  құрал-жабдықтарды қолдану тиімділігінің дәрежесін анықтау, жабдықтау экстенсивті және интенсивті жұмысының сипаттамасын беру;
  
• 
  негізгі құралдарды пайдаланудың көрсеткіштері - қор сыйымдылығы мен қор қайтарымын анықтау.
  

Негізгі құралдардың қозғалысының талдауы туралы қарастырсақ:

Негізгі құралдардың қозғалысы, амортизациясы және нақты бар болуы туралы мәліметтері кәсіпорының өндірістік әлеуетін бағалау үшін негізіг ақпарат ағымы болып табылады.

Негізгі құралдардың қозғалысының талдауы мына келесі көрсеткіштер негізінде жүргізіледі – негізгі құралдардың кірісінің коэффициенті; шығуы; жаңарту; жойылу; кеңейту коэффициенттері. Негізгі қорлар техникалық жағдайын сипаттау үшін жарамдылық; тозу; айырбастау коэффициентін есептеу керек.

Бұл көрсеткіштерді есептеу үшін бухгалтерлік есептілік (№5ф. «Бухгалтерлік балансқа қосымша») ақпарат қайнар көзі болып табылады. Жаңарту және жою коффициентін есептеу үшін жабдықтардың тозуын жою және жаңа кірістер туралы бастапқы аналитикалық есептер мәліметтері керек. Көрсеткіштерді есептеу әдісін мысалдың 29 кестесінде көрсетілген мәліметтері арқылы көреміз.

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытының» негізгі құралдар меншігі және қозғалыс балансы. (мың. теңге)

Негізгі құралдар қозғалысын талдау үшін жоғарыда аталған көрсеткіштерді келесі формулалар бойынша есептейміз:

• 
  Негізгі құралдардың кіріс коэффициенті К_кіріс:
  

 кейін қолданысқа енгізілген негізгі құралдар (ЖЕҚ)

К _кіріс =

 жыл соңындағы қорлар (ЖҚ)

8351

К _кіріс = * 100% = 36,19%;

Жаңаруту коэффициенті - негізгі құралдардың жаңаруының тездігін көрсетеді, ол белгілі бір кезең (әдетте-бір жыл ішінде) ішінде енгізілген негізгі құралдар құнының негізгі қорлардың сол кезең аяғындағы (жыл аяғындағы) құнына қатынасы болып табылады.

• 
  Негізгі құралдарды жаңарту коэффициенті К_{жаңарту}:
  

 жаңадан қолданысқа енгізілген негізгі құралдар (ЖЕҚ)

К _{жаңарту} =

 жыл соңындағы қорлар (ЖҚ)

К _{жаңарту} = * 100% = 26,6%;

23135
Шығу коэффициенті - негізгі құралдардың шығуының тездігін көрсетеді, белгілі бір кезең (әдетте-бір жыл ішінде) ішінде есептен шығарылған негізгі құралдар құнының негізгі қорлардың сол кезең басындағы (жыл басындағы) құнына қатынасы болып табылады.

• 
  Негізгі құралдарды шығуы коэффициенті К_шығуы:
  

 кеткен негізгі құралдар (КҚ)

К _шығуы =

 жыл соңындағы қорлар (ЖҚ)

К _шығуы = * 100% = 0,31%;

14830

• 
  Негізгі құралдарды шығуы коэффициенті К_жою:
  

 жойылған негізгі құралдар (ЖҚ)

К _жою =

 жыл басындағы қорлар (ҚБҚ)

• 
  Негізгі құралдардың жаңасына ауыстыру коэффициенті К_{ауыстыру}:
  

 тозу нәтижесінде шыққан негізгі құралдар

К _{ауыстыру} =

 кейін қолданысқа енгізілген негізгі құралдар (ЖЕҚ)

46

К _{ауыстыру} = * 100% = 0,6%;

• 
  Көлікте мен жабдықтар паркін кеңейту коэффициенті К_{кеңейту} мынаны құрады:
  

К_{кеңейту} = 1- 0,006 = 0,004 = 0,4%;

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытының» негізгі құралдар меншігі және қозғалыс балансы. (мың. теңге)

Негзігі құралдардың жағдайын талдау үшін келесі көреткіштеді есептейміз:

• 
  Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті К_{жарамдылық}:
  

 негізгі құралдардың қалдық құны (ҚҚҚ)

К _{жарамдылық} =

 жыл басындағы қорлар (ҚБҚ)

• 
  Негізгі құралдардың тозу коэффициенті К_тозу:
  

 негізгі құралдардың амортизациясы (Т)

К _тозу =

 негізгі құралдардың бастапқы құны (НҚБҚ)

К _ж.б._тозу = * 100% = 30%;

14830
4784

К _ж.с._тозу = * 100% = 20,7%;

23135
Қарастырып отырған мысалымыздың жағдайында тозу коэффициентінің төмендеуі жаңарту коэффициентінің жоғары деңгейіне әкеледі.

Жарамдылық коэффициенті бірлік арасындағы айырма ретінде (немесе 100%) және тозу коэффициентімен есептеледі Кжарамдылық = 1- Ктозу.

Негізгі құралдар өндіріс ресурстарының бір түрі болып табылады. Оларды пайдалану тиімділігінің бағасы қайтарымдылық және сыйымдылық көрсеткіштерінің есептелуін және талдауын көрсететін бағалау технологиясына барлық ресурстар үшін қолдануға негізделген.

Елеулі маңызды көрсеткіштер - қор сыйымдылығы мен қор қайтарымы.

Қор сыйымдылығы - 1 теңге шығарылған өнімге (өнім бірлігіне) қаншалықты негізгі қорлар құнының бірлігі (теңге) келетінін анықтайтын көрсеткіш.

Қор қайтарылымы - бұл жылдық өнім көлемін орташа жылдық негізгі қорлар құнына бөлінуі арқылы табылатын көрсеткіш. Ол негізгі құралдар бірлігі (1 теңгесіне) беретін өнім көлемін көрсетеді.

Қор сыйымдылығы мен қор қайтарымы бір біріне қарама-қарсы көрсеткіштер.

Ресур қорлары бұл баланс бойынша есептілік күніне нақты бар ресурстар көлемі, шығындар бұл ресурстардын ағымдық шығыны, жеке алғанда негізгі құралдар – амортизациясы.

Есептілік кезеңінде ресурстар қорын табыс көлемімен салыстыру үшін осы кезеңге қорлардың орташа көлемін есептеу керек.

Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін қор қайтарымдылық көрсеткіші жалпылайды.

Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды қор қайтарылымдығы негізінде сипаттауға болады. Қор қайтарылымдығы негізгі құралдардың бір бірлігіне өндірілген өнімнің қандай мөлшері келетінін білдіреді және келесі формула бойынша есептелінеді:

Қ_қ = Н/НҚОЖҚ
мұндағы, Қ_қ – қор қайтарымдылығы,

Н - өнімдерді сатудан түскен түсім.

НҚОЖҚ – негізгі құралдардың орта жылдық қоры

Жыл басындағы құны + жыл соңындағы құны

Н ҚОЖҚ =

2
Қор қайтарымдылығын есептеу үшін мынағын көңіл аудару керек: негізгі құралдардың құнына меншіктегі және жалға алынған құралдар кіретіні; ал бөлшектеуде тұрған және өзге ұйымдарға жалға берілген негізгі құралдар есептелмейді.

Қор қайтарымдылық динамакасын бағалау кезінде мәліметтердің қайнар көздерін салыстыру түріндне әкелуі өнім көлемін көтерме бағасына және құрылымдық қозғалысының өзгеруіне түзету керек, ал негізгі құралдар құнын қайта бағалау коэффициентіне түзету керек.

Пайдалану процесінде негізгі құралдар физикалық және моральдік тозуға ұшырайды.

Негізгі құралдардың тозу шамасы олардың құны және амортизациялау мерзімі негізінде анықталады.

Амортизация – бұл негізгі құралдарға қайтадан аванстауға болатын, ақшалай формадағы негізгі құралдардың құны.

Негізгі құралдар біртіндеп тозуға ұшырамайтындықтан, амортизация негізгі құралдардың топтары бойынша, амортизациялық аударымдар мөлшерлемесі негізінде есептелінеді.

Амортизациялық аударымдар ұйымның меншікті негізгі құралдарының тозу құнының ақшалай көрінісі. Амортизациялық есептеулер мөлшерлемелері негізгі құралдар топтары бойынша бөлінген.

Негізгі құралдардың амортизациясының сомасын есептеу келесі формула бойынша жүргізіледі:

А = (С*Н): 100,

мұндағы:

А – амортизациялық аударымдар сомасы;

С – бастапқы құны;

Н – амортизация мөлшері, %

Мысалы, цех ғимаратының амортизациялық сомасы 2005 жылға

А= (1160000*1%) : 100%= 11600 теңге құрады.

Жоғарыда көрсетілген әдіспен жүргізілген амортизациялық аударым мөлшері жылдық мөлшер болып табылады. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар бойынша амортизациялық есептеулер ай сайын жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдардың нақты түрінің жылдық амортизациялық мөлшерін 12-ге бөлеміз сомасы

А = ((С*Н): 100) : 12

Офис ғимаратының амортизациялық есептелінуі бойынша мысалын алайық.

2006 жылы ай сайынғы аударым сомасы

А =11600:12 = 966,67 құрайды.

Пайдалану шығыстардың деңгейінің төмендеуі белгілі мөлшерде негізгі құралдарды тиімді пайдалануға байланысты.

Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды қор қайтарылымдығы негізінде сипаттауға болады. Қор қайтарылымдығы негізгі құралдардың бір бірлігіне өндірілген өнімнің қандай мөлшері келетінін білдіреді және келесі формула бойынша есептелінеді:

31 кестеде АҚ «ҚЭЖЗ»-ның қор қайтарымдылығының соңғы өзгерістері 2004-2007 жылдарға арналған мәліметтер көрсетілген.

Берілген кестеге негізделе отырып келесі қорытындылар жасаймыз.

Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінің жоғарлауына байланысты, өндірілген өнімнің көлемі өсті. Сонымен бірге негізгі құралдарды жөндеу шығыстарының деңгейі және Пайдалану шығыстар деңгейі төмендетілді. Сәйкесінше, өндірілген өнімнің көлемі өскенде, қор қайтарымдылығының көрсеткіші өседі. Пайдалану шығыстар шартты-тұрақты болғандықтан, олардың абсолютті сомасы есепті кезең бойына ұлғаяды, ал деңгейі 4 кестеде көрсетілгендей төмендейді.

Осылайша, негізгі құралдар есептілігінің құндық көрінісінің қажеттілігі негізделеді, оларды табиғи өлшеуіштермен өлшеу қажет. Ең ыңғайлы өлшенетін өндіріс алаңы болып табылады. Бұл үнем, берілген өндірістік кәсіпорындарындағы, оған кеткен заттай еңбектің өлшемін көрсетеді. Цех алаңының мөлшерін өнімді өндіруді іске асыру мүмкіндігін анықтайды.

Қор қайтарымдылықтың өсуі өнім шығуының көлемінің қарқынды өсуінің бір факторлық немесе индекстік факторлар моделімен сипатталады:

Н = ҚҚ * НҚОЖҚ немесе IН = IҚҚ * IНҚОЖҚ

мұндағы, IН - өндірілген өнімнің индекстік факторы;

IҚҚ – қор қайтарымдылығының индекстік факторы;

IНҚОЖҚ - негізгі құралдардың орта жылдық қоры индекстік факторы.

Қор қайтарымдылығы есебінің өндірудің өсуі ресурстарды көбейту есебінен өсу үлесі көп болса, онда ол өнім шығарудың өсуінің жылдамдығынан көптігін білдіреді, бұл басқа тең жағдайларда (ресурстардың басқа түрін қолдану көрсеткіштерінің өзгерілмеуі) капитал және сату рентабельділігінің өсуіне әкеледі

Қор қайтарымдылық өсу кезінде рентабелділіктің өсуінің маңызды жағдайында, оның өнім шығаруы және сату көлемінің теңдігінде болып табылады, себебі қор қайтарымдылық өнімді шығару көрсеткішінен есептеледі, ал рентабельділік өнімді сатудың қаржылық нәтижесінде көрсетіледі. Бұл мағынада қор қайтарымдылық өндірістің технологиялық тиімділігін көрсетеді, ал рентабельділік – экономикалық тиімділігін көрсетеді. Қор рентабельділігі келесі формуламен есептеледі:
Пайда (П)

Қ _{рентабельділігі} =

Негізгі құралдардың орташа жылдық құны (НҚОЖҚ)
Ал, қор қаруланушылық мына формуламен есептеледі:
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны (НҚОЖҚ)

Қ _{қаруланушылық} =

Жұмыскерлердің саны (ЖС)
Құралдардың пайдалану тиімділігінің басқа көрсеткіші қор сыйымдылғ болып табылады.

Ол негізгі құралдардың орташа құнының өнімді шығару көлеміне қатынасын анықтайды (қайтарымдылыққа керісінше көрсеткіш.):

Қ _{сыйымдылығы} =

Өнімдерді сатдан түскен түсім
Динамикада қор сыйымдылығының есептелуі мен бағасы ерекше мағынаға ие болады. Қор сыйымдылығының өзгеруі 1теңгеге дайын өнімге тең негізгі құралдар құнының төмендеуін немесе өсуін көрсетеді және ол негізгі қорларға байланысты құралдарды үнемдеу немесе шығындауын анықтауда қолданылады.

Негізгі қорларды үнемдеуге (шығындауға) қатынасты сома мына формуламен анықталады:

Үқат (НҚОЖҚ) = (Қ1 сыйымдылығы – Қ0 сыйымдылығы )* Н1

Негізгі құралдар құнының өсу жылдамдығының және шығару көлемінің өсу жылдамдығының өзара қатынасы қор сыйымдылығының шекті көрсеткішін анықтауға мүмкіндік береді. Егер қор сыйымдылығының шекті көрсеткіші 1-ден төмен болса, онда негізгімқұралдарды пайдалану тиімділігінің өсу орны және өндірістік қуаттарды пайдалану коэффициентінің өсуінің бар болғаны.

Қарастырылғын көсеткіштердің өнім шығару көлемінің өзгеруіне әсерін бағалау үшін 32 кесте мәліметтерімен қолданамыз.

Қор сыйымдылығының өсуінде өнімді шығару көлемінің өсу жылдамдығы жабдықтың орташа жылдық құнының өсу жылдамдығынан көп болу шартталған. Негізгі құралдардың әр пайызының өсуіне өнімді шығаруының өсуінің 7,4/3,1=2,387 бөлігін құрайды. Берілген көрсеткіші әртүрлі өндірістің технологиялық тиімділігін бағалау үшін және ұзақ мерзімді кәсіпорын жұмысының тиімді динамикасына анықтауда қолданылады. [39, 49-80 б.]

Жыл басына:

Қ_{қайтарымдылығы} = 11500/9106 = 0,16

Қ_{сыйымдылығы} = 9106/11500 = 0,79

Қ_{қаруланушылық} = 9106/48 = 189,71

Қ_{рентабельділігі} = 3560/9106 = 0,39

Қ_{қайтарымдылығы} = 9388/12353 = 0,76

Қ_{сыйымдылығы} = 12353/9388 = 1,31

Қ_{қаруланушылық} = 9388/50 = 187,76

Қ_{рентабельділігі} = 9388/5260 = 1,79
Өнім шығару көлемінің өсімі өндірістік әлеуетінің кеңеуінің 356,2 мың. теңге мөлшерінде (282*1,263) әсері мен және оны қолданудың тиімділігінің 496,8 мың. теңге мөлшерінде (0,053*9388) жоғарлауымен анықталады. Негізгі қорлардың кеңейуінің шығару көлеміне әсерінің үлесі 356,2/853 = 0,418 құрайды; қор қайтарымдылық ісерінің үлесі 496,8/853 = 0,582.

Өнім шығару көлеміне екі фактордың әсерінің қалыптасқан қатынасы өндіріс рентбельділігінің өсуінің алғышарттары болады. Өнімнгің қор сыйымдылығының төмендеуі негізгі қорларға салынған құралдардың қатысты үнемделуі туралы мәлімдейді.

Қатысты үнемнің сомасы:

(0,760-0,792)*12353 = -395,3 мың. теңге.

Негізгі қорларға салынған құралдардың қатысты үнемделуінің басты факторы – қор қайтарымдылығының өсімі. Негізгі қорлардың әртүрлі топтарын қолдану тиімділігін табу үшін қор қайтарымдылық көрсеткіші негізгі қорлардың топтары бойынша, негізгі қорлардың жиынтығы бойынша, өнеркәсіптік-өндірістік қорлар бойынша есептеледі, яғни әлеуметтік бағытталған негізгі қорлардың құның шегеру арқылы, өнеркәсіптік-өндірістік қорлардың (машиналар және жабдықтар) активті бөлігі бойынша. Негізгі қорлардың топтары бойынша қор қайтарымдылығының өзгеру қарқынын салыстыру олардың құрылымын жетілдіркубағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.

32 кестедегі берілген мәліметтер, цехтың өндіріс алаңы тиімді қолданылса, қор қайтарымдылығы жоғары болады, сәйкесінше өнімді өндіру өседі, ол пайдалану шығыстардың жалпы деңгейін төмендетуге септігін тигізеді.

Мысалы, 2007 жылдың өндіріс алаңының жарты бөлігін жалға бергендіктен ұйымның өндіріс алаңы кішірейеді, бірақ алаңның қалған бөлігін тиімді пайдалану есебінен өндірілетін өнімнің көлемі ұлғаяды, ал пайдалану шығыстар деңгейі төмендеді. Осылайша, 2007 жылы АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» 2006 жылға қарағанда көп пайда алды.

Осылайша, өндіріс алаңдарын тиімді қолдану жолымен, сондай-ақ өндіріс бөлмелерін кеңейту жолымен негізгі құралдарды пайдалануды жақсартуға болады.

Өндірістік кәсіпорындарының негізгі құралдарын тиімді пайдалануды жоғарлатудың маңызды резерві өндірудің жұмыс мезгілін бос уақыттарды қысқарту арқылы жұмыс уақытын ұзарту болып табылады.

Өндірістік кәсіпорындарының негізгі құралдарын тиімді пайдалану пайдалану шығыстардың амортизациясымен және цехтар мен жабдықтарды жөндеу шығындарымен байланысты.

Кәсіпорынның технологиялық саясатын жасау үшін негізгі құралдарды қолдану тиімділігінің көрсеткіштерінің тереңдетілген факторлық талдауы және бірінші кезекте қор қайтарымдылық талдауы қажет. [43, 249-269 б.]

Қорытынды

Осы міндетті ойдағыдай шешу үшін еңбек өнімділігін арттыру және ғылыми – техникалық прогресті жеделдету, қолданылып жүрген негізгі құралдарды тиімдірек пайдалану және олардың қуаттарын арттыру, шаруашылыққа салынған әрбір теңгенің қайтарымын өсіру жолымен ел экономикасының барлық салаларының тиімділігін жақсарту қажет. Экономиканың тиімділігін арттыру мемлекеттің осы заманғы экономикалық стратегиясының басты міндеті болып табылады.

Осы себепті, Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің ішінде алдыңғы қатарлы мемлекттердің бірі болып, Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік» Заңын, бухгалтерлік есеп стандарттарын дайындап, әрі бекітті. Осыған жасайтын тұжырымда отандық есеп стандарттарын халықаралық есеп стандарттарына максимальді жақындастырып, бухгалтерлік есепті реформалауда елеулі жетістіктерге ие болып отыр.

Мұнда ерекше рөлді кәсіпорындардың кәсіпкерлік қызметін басқарудың маңызды құралы ретінде және барлық шаруашылық құралдарының оның ішінде негізгі құралдардың болуы, жағдайы, қозғалысы мен тиімді пайдалануына қатаң бақылау жасауды жүзеге асыратын бухгалтерлік есеп атқарады. Осы мәселелер «Меншіктегі негізгі құралдар есебі және аудиті» тақырып бойынша теориялық мәселелер мен тәжірибелік жағдайды АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» ақпараты арқылы қарастырып отырған дипломдық жұмыста келесі қорытынды мен ұсыныстар берілді.

Дипломдық жұмыста негізгі құралдар есебі, аудиті мен оның негізгі көрсеткіштерін талдау АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытының» көрсеткіштері негізінде жүргізілген. АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» үшін негізгі құралдар – бұл өндіріс үшін немесе тауарлар жеткізу және қызмет көрсеті үшін, басқа ұйымдарға жалға беру үшін, немесе әкімшілік мақсатта пайдаланылатын материалдық активтер, олардың қолдану мерзімі бір жылдан асатын болып табылды.

Негізгі құралдар келесі топтарға «Негізгі құралдар есебі» атты № 6 бухгалтерлік есеп стандартына (БЕС) және № 16 ХҚЕС-қа сәйкес жіктеледі:

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» негізгі құралдардың обьектісі актив ретінде мынадай жағдайларда танылады:

а) компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алатынына сенімі болатын болса; ә) активтің өзіндік құны сенімді бағаланса.

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» негізгі құралдарды кіріске алған кезінде, оған кеткен нақты шығындармен бағаланады, яғни бастапқы құнымен. «Қарағанды құю-машинажасау зауыты» (Филиал ҚҚМЗ) филиалында №16 ХҚЕС-қа сәйкес негізгі құралдар төментегідей бағаланады: тарихи құн – негізгі құрал обьектісі, алғашқы актив ретінде қабылданғаннан кейін, құнсыздауынан жиналған шығындар және жиналған амортизацияны шегергеннен кейінгі оның алғашқы құны бойынша есептеледі; қайта бағаланған құн (альтернативтік тәсіл) – кәсіпорын жыл сайын өткізілетін оның осы кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады, яғни бұл амортизациялық құнын және құнсызданған шығысты қайта бағаланған күнгі әділ құнынан шегеруінен алынған сома болып табылады. Бұл негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорында негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғанынан бастап оларды баланста қалпына келтіру құнымен есептейді. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың 2410 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің тиісті баланстық шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырылады және қатар бір мезгілде 5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» шоты бойынша көрсетіледі. Негізгі құралдарды қайтадан бағалау кезінде

16-ХҚЕС-қа сәйкес ұйым қызметіне негізделген актив құны, әділ құны, құнсыздану құн сияқты бағалаулары да бар.

Ұйым қызметіне негізделген актив құны – бұл ұйымның белгілі активті қолданудан және оның падалы қызмет ету мерзімінде сатудан түсетін келешек ақша құралдарын жоспарлаған ағымдық құны.

Әділ құны - бұл жалпы шарттарда орындалатын, толық хабардар екі жақтың қалауы бойынша екеу ара мәміле барысында активке айырбас жасауға болатын сома.

Құнсыздану – бұл активтің баланстық құнынан белгілі жағдайлардан төмендеп кеткен құны.

Құнсызданудан шығындар – бұл активтің баланстық құнынан оның орын толтыратын сумманың асып кету сомасы.

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» негізгі құралдар қозғалысының есебі негізгі құралдардың келіп түсуі, есептен шығуы, орны ауысуы операцияларын дұрысты құжаттық рәсімделуіне, Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарға және нормативтік актілерге сәйкесті олардың бухгалтерлік есепте толық, дер уақытында, сенімді түрде көрсетілуіне бағытталған. Ол алғашқы және екіншілікті бухгалтерлік құжаттарды дайындауды, негізгі құрал бойынша шаруашылық операциялардың талдау және синтетикалық есебін жүргізуді қамтиды. «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» бухгалтерлік есептің алғашқы құжаттарына келесілер жатады: негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актілері, негізгі құралдарды жою және есептен шығару актілері, негізгі құралдардың техникалық құжаттары. Талдау есебі бойынша жүргізілетін құжаттар - ол мүліктік кәртішкелер, негізгі құралдардың мүлікті тізімдері, негізгі құралдар есебі бойынша мүліктің карточкалар тізімдемесі (опись), негізгі құралдар қозғалысы; есебінің кәртішкелері, талдау есебінің ведомостілері. Негізгі құралдар бойынша синтетикалық есеп АҚ «ҚЭЖЗ»да ХҚЕС сәйкес негізгі құралдар есебі 2410 «Негізгі құралдар» мен 2420 «Негізгі құралдар амортизациясы» шоттарда жүргізіледі. Бұл шоттарда негізгі құралдарды есепке алу ыңғайлы болу үшін кәсіпорындар бұл шоттардан транзиттік шоттар ашуы керек. Мысалы, 2410 шотында 2411-Жер; 2412-Ғимараттар; 2413-Машиналық құралдар; 2414-Автокөліктік құралдар; 2415-Жиһаз; 2416-Кеңсе жабдығы, ал 2420 шоттанда 2421-Негізгі құралдардың амортизациясы; 2422-Негізгі құралдардың құнсыздануы сияқты транзиттік шоттар. 2410 шоты негізгі құралдар бастапқы құнының жайы мен уақыт бойындағы өзгерістерін көрсету үшін пайдаланылады. Олардың дебеті бойынша негізгі құралдардың кезең бас калдық құны мен негізгі құралдардың сол кезең бойы келіп түсуі бейнеледі, ал кредиті бойынша - есептен шығуы мен жойылуы.

Негізгі құралдардың түсуін есепке алуды қазіргі таңда жетілдіру жолдары дипломдық жұмыста қарастырылды. Бұл бөлімде ҚБЕС-нан ХҚЕС-ның айырмашылықтары көрсетілді. Және де қазіргі таңда бухгалтерияны компьютерлендіру мәселе дамуда, сол себепті мен негізгі құралдарды «Алтын» және «1С:Бухгалтерия» программаларында есеп жүргізу жолдарын көрсеттім.

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытының» есеп саясаты бойынша негізгі құралдардың амортизация есебі құнды біркелкі есептен шығару әдісі бойынша жүргізіледі.

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» ХҚЕС-на көшумен байланысты прогрессивті (баяулатқан) амортизация әдісін қолдануды ұсынар едім. Прогрессивті (баяулатқан) амортизация әдісі – бұл жаңа негізгі құралды сатып алуға ақша құралдарын жайлап жинауды қамтамасыз ету. Прогрессивті (баяулатқан) амортизация әдісіне мына екі әдіс түрі жатады: амортизациялық қор әдісі; аннуитет әдісі. Бұл әдістердің ерекшелігі бұнда инвестициялардан немесе салымдардан алынған пайыздар амортизация қорына аударылады. Бұл әдіс нәтижесінде жаңа негізгі құралды сатып алуға ақша құралдарын жайлап жинауды қамтамасыз етеді, бұл ақша қоры тозған объектті ағымдық қаржы ресурсын тиіспей жаңасына ауыстыруға пайдаланылады. Ал бұл әдіс кәсіпорынның негізгі құралдарын жиі жаңартып тұруға септігін тигізеді. Бұл әдісті пайдалану тиімді және қолайлы.

Негізгі құралдар аудитін өткізгендегі жоспар ішіне келесі баптар кіргізіледі: негізгі құралдардың қозғалысы бойынша алғашқы құжаттарды дайындалуының (әзірленуінің) дұрыстығын тексеру; негізгі құралдардың қозғалысының синтетикалық есебінің жүргізілуінің дұрыстығын тексеру; негізгі құралдардың қозғалысын сипаттайтын көрсеткіштерді

Негізгі құралдардың қозғалысы аудиті кәсіпорындағы негізгі құрал, бухгалтерлік есебінің дұрысты жүргізілуін бақылауға, оның көрсетілетін мәліметтерінің дәйектілігін және қолданылып жатқан нормативтік - құқықтық актілерге сәйкестілігін анықтауға мақсатталған. Негізгі құралдар аудиті тиесілі өткізілу үшін аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасы дайындалады.

Аудит бағдарламасы жоспарды жеке аудит шаралары мен жағдайлары бойынша ашып көрсетеді. Ол келесілерді өзіне кіргізеді: аудиторлық шаралар тізімін, олардың ақпарат көздері, өткізілу мерзімдері, нақты орындаушылары.

Негізгі құралдар аудиті өткізілгенде, ең басты назар бухгалтерлік құжаттардың дұрысты рәсімделуіне аударылады: негізгі құралдардың жіктеу топтарына дұрысты жатқызылуына, негізгі құралдарды арналуы, класстары бойынша дұрысты бөлінуіне, негізгі құралдар тусуі, шығуы, ауыстырылуы операцияларының дер кезінде, дұрысты тәртіппен есепке алынуына (бухгалтерлік проводкалардың дұрыстылығы, сомаларлың дұрыстылығы). Сонымен қоса негізгі кұралдар аудиті негізгі құралдар түгендеуі сапалы және уақытында өткізілуін қадағалайды.

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» сыртқы аудиторлық тексеріс жүргізілмеген және ішкі бақылау қызметі ұйымдастырылмаған. Сол себепті, дипломдық жұмыста аудиторлық бағдарлама және аудиторлық тест құрып ұсынылған. Аудитторлық тест кәсіпорында аудитті жүргізу сапасын жоғарлатады.

Негізгі құралдардың қозғалысын сипаттайтын көрсеткіштерді талдау негізгі құралдардың аудиторлық тексерісінің соңғы кезеңі болып табылады. Ол келесі алғашқы көрсеткіштер негізінде жасалады: талдау кезеңі басындағы негізгі құралдар барлығы, талдау кезеңі бойындағы негізгі құралдардың келіп түсуі мен есептен шығуы, талдау кезеңі аяғында негізгі құралдардың барлығы.

АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» келтірілген біздің мысалымыздан кәсіпорында негізгі құралдар есепті кезең басында 92422 мың.теңгені құраса, ал есепті кезең соңында 148184 мың.теңгені құраған, яғни +55762 мың.теңгеге көбейген. Бұл кәсіпорын үшін жағымды жағдай, себебі кәсіпорынның материалдық-техникалық базасының дамуын көрсетеді.

Машиналар мен жабдықтар жыл басында зауыттың негізгі құралдарының 48,3%-ын (44640*100%/92422) құрайды. Бұл дегеніміз зауыт көп өнім өндіруге көңіл бөліп, жабдықтарды көбейткені. Бірақ жыл аяғына жабдықтардың үлесі 32,67%-ға (48414*100%/148184) азайғанын көреміз, бірақ зауыт ғимаратты кеңейткен. Сөтіп жыл аяғында негізгі құралдар сомасының 58,97%-ын (87378*100%/148184) ғимарат құрайды. Демек, бұл өндіріс шаруашылығы өз ғимаратын және жабдықтарын өсіру арқылы өз шаруашылық қызметін артуын көздеп отырғанын көреміз

Негізгі құралдардың қозғалысын, тиімді пайдалануды талдау нәтижесінде қор қайтарымдылығының көрсеткіштері және басқа да негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың көрсеткіштері есептелінді, бірнеше жылдар динамикасы көрсетіліп, келесі қорытындылар жасалынды: пайдалану шығыстардың деңгеін төмендетіп, тиімділігін жоғарлату үшін негізгі құралдардың қор қайтарымдылығын жоғарлату қажет, бұл өнім өндірудің көлемін өсіруге септігін тигізеді. ЖШС «Қазақмыс Корпорациясының» «Қарағанды құю-машинажасау зауыты» (Филиал ҚҚМЗ) филиалында келтірілген біздің мысалымыздан жыл басында қор қайтарымдылық 0,16 мың. теңге (11500/9106), ал жыл соңында 0,76 мың. теңге болған. Демек, қор қайтарымдылық +0,6-ға өскен, бұл өнім өндірудің көлемін өсіруге септігін тигізеді.

Ұйым қызметкерлерінің қор қайтарымдылығын және еңбек өнімділігін жоғарылату үшін келесі іс-шараларды жүргізу қажет: өнім сапасын жақсарту және түрлерін кеңейту, тұтынушылардың өнімге деген сұранысын зерттеу, өнімдерді жарнамалау, негізгі құралдарды тиімді пайдалану, т.б.

Ұсынылған шараларды жүзеге асыру өндірілетін өнім көлемінің өсуіне, сонымен қатар кәсіпорынның шығыстарының деңгейін төмендетуге септігін тигізеді.

• 
  зауытта сыртқы аудиторлық тексеріс жүргізілмеген;
  
• 
  ішкі бақылау қызметі ұйымдастырылмаған.
  

• 
  кәсіпорында ішкі бақылау қызметін жүзеге асыру;
  
• 
  қажет болған жағдайда, штатқа басқару есебін жүргізетін бухгалтер-талдаушы қызметін енгізу;
  
• 
  халықаралық стандарттарға көшу жұмыстарын жүзеге асыру;
  
• 
  есеп саясатына ХҚЕС талаптарына сәйкес негізгі құралдар есебіне өзгерістер енгізу;
  
• 
  ХҚЕС-қа көшумен байланысты ҚР қабылдаған заңдар, стандарттар және әдістемелік нұсқалады пайдалана отырып, негізгі құрал есбін ХҚЕС-қа сәйкес жүргізу;
  
• 
  негізгі құралдарды тану алдында ХҚЕС талаптарына байланысты активерді қайта бағалау;
  
• 
  жылына бір рет қаржы-шаруашылық қызметінің жағдайын сырқы аудит көмегімен бақылау.
  

1. 
   «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына 7.02.2008 жылғы жолдауы.
   
2. 
   Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылар. № 16 ХҚЕС.
   
3. 
   Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылар. Бухгалтерлік естің № 16 ХҚЕС-ның қолдану бойынша әдітемелік нұсқаулар.
   
4. 
   Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. -Алматы, 2005ж.-113 бет.
   
5. 
   Қаржылықт есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті жасайтын ұйымдар үшін бухгалтерлік есеп шоттарын әзірлеу жөніндегі нұсқаулық. ҚР Қаржы министрлігінің 2005жылғы 22 желтоқсандағы №426 бұрығы.
   
6. 
   Радостовец В.К., Т.Ғ. Ғабдулин, Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. - Алматы: НАК «Центраудит», 2003,-38-42 бет.
   
7. 
   О.М.Жакупова,. Бухгалтерлік есеп принциптері 2. Оқу-тәжірибелік құралы.-Қарағанды, 2003ж. 199 б.
   
8. 
   «Недвижимость, здания и оборудование» №16МСФО // Бюллетень бухгалтера.- №4(31,45-46)- 2005год.
   
9. 
   Негізгі құралдар есебі. №6ҚБЕС. (Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 28.01. 2003ж. № 27 бұйрығымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен бірге).
   
10. 
    Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдацбергенова, А.Н.Жантаева,. Қаржылық есеп. Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2001.-330 б.
    
11. 
    3. Н.Айрих, ХҚЕС бойынша негізгі құралдар есебі: практикалық аспектілері. //Бухгалтер бюллетені.- №24(11)-маусым 2006 жыл.
    
12. 
    Н.Дәулетов,. Салық заңнамасы және жылжымайтын мүлік бағасы. //Бухгалтер бюллетені.- №17(4-5)-сәуір 2007 жыл.
    
13. 
    Назарова Д.А.. Қаржылық есеп. -Алматы, 2003ж.
    
14. 
    Ж.С. Толпаков. «Негізгі құралдаррдың бухгалтерлік есебі». Қарағанды, 1999.
    
15. 
    Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жұмыс жоспары. ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18 қыркүйектегі №438 бұрығымен бекітілген.
    
16. 
    Н.Айрих. ХҚЕС-на көшу: Негізгі құралдарды есепке алу жөнінде шоттар корреспонденциясы // Бухгалтер бюллетені. - №24-маусым 2006 жыл.
    
17. 
    Китебаева К.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: оқу-тәжірибелік құралы.-Қарағанды, 2002.
    
18. 
    Ержанов М.С., Ержанова А.М. «Основы бухгалтерского учета и корреспонденция счетов» Учебное пособие. Алматы «Ержанова и К» 2003г.
    
19. 
    И. Затонова,. Негізгі құралдар амортизациясының ХҚЕС бойынша есебі. // Бухгалтер бюллетені. - №20-мамыр 2006 жыл.
    
20. 
    Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). 1. 02. 2008.
    
21. 
    Р.Н.Нұрғалиева. Аралық қаржылық есеп. І-бөлім. –Қарағанды 2005
    
22. 
    Негізгі құралдарды жөндеу шығыстары жөнінде. // Бухгалтер бюллетені. - №10-наурыз 2007 жыл.
    
23. 
    Н. Петухова. «Бухгалтер бюллетені» /№44/ қазан 2007/4-5бб.
    
24. 
    А. Джондельбанова., Оценка основных средств при переходе на МСФО. //МСФО/№5(29) 2006
    
25. 
    О. Попова «Бухгалтер бюллетені» / №40/ қыркүйек 2007/12бб.
    
26. 
    Ю. Шоқаманов, «Бухгалтер бюллетені» / №12/ наурыз 2005/7-10бб.
    
27. 
    Осадчая В.И. Теория аудита. - Караганда, 2000.
    
28. 
    Осадчая В.И. Аудиторство. -Караганда, 2002
    
29. 
    Михалевич А. П. «Бухгалтерский учет на предприятиях зарубежных стран.»-М., 1998
    
30. 
    Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы. 28.02.2007 жыл №234 Қазақстан Республикасының Заңы
    
31. 
    Аудиторлық қызмет туралы. Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашадағы Заңы
    
32. 
    Линнакс Э.А.Финансовый учет акционерного общества в США.
    М.:Финансыи статистика, 1991 - 48с.
    
33. 
    Сейдахметова М.К. Бухгалтерский учет в современных условиях. -Алматы: НАК «Центраудит», 2001.
    
34. 
    «Международные стандарты учета и аудита: сборник с комментариями». Выпуск 1, 2, 3. -М.:Фирма «Аудит-тренинг», 1992.
    
35. 
    Михалевич А. П. Бухгалтерский учет на предприятиях зарубежных стран.-М., 1998
    
36. 
    Торшаева Ш.М. Основы аудита: учебное пособие. -Караганда, 1999.
    
37. 
    Шишкин А. К. Михрюхов В.А., Дышкант И Д. Учет, анализ, аудит на предприятии. - М., 1996 - 259 с.
    
38. 
    Махальская А. К. «Внутренний аудит». - М:2000,288с.
    
39. 
    Хегай И. «Негізгі құралдар: есепке алу проблемалары және шешімдер іздестіру.» //Бухгалтер бюллетені.- №21(282)-мамыр 2003 жыл
    
40. 
    Сапарова Г. Негізгі құралдар I жылдың соңында сатып алу және есептен шығару.// Бухгалтер бюллетені.- №525(318) - желтоқсан 2003 жыл.
    
41. 
    Крюкова С. Негізгі қорлардың түсуі кезінде бухгалтерлік және салық есебінің деректерін салыстыру. //Бухгалтер бюллетені.-№47(308)-қараша 2003
    
42. 
    Н.П. Любашин, В.Б. Лещева, В.Г. Дьякова., Анализ финансово-экономической деятельности предприятия.-Москва 1999
    
43. 
    И. Антоненко, «Бухгалтер бюллетені» / №48/ қараша 2007-12б
    
44. 
    Бухгалтер елюс компъютер /№3/март 2008
    
45. 
    Библиоткеа бухгалтера и предпринимателя /№4/апрель/2008
    
46. 
    Смаилов. //Файл бухгалтера №27 /июль/2007-10с.