1. Тэарэтычны матэрыял Практычныя заданні

Змест

2. 
   Практычныя заданні
   
3. 
   Тэматычны кантроль
   
4. 
   Адказы да практычных заданняў
   
5. 
   Выніковы кантроль
   
6. 
   Арфаграфічны слоўнік
   
7. 
   Літаратура
   

Тэма №1. Прынцыпы беларускай арфаграфіі

Арфаграфія ўключае правілы:

• 
  напісання слоў і іх частак;
  
• 
  напісання слоў разам, праз злучок і асобна;
  
• 
  ужывання вялікай літары;
  
• 
  пераносу слоў з аднаго радка на другі;
  
• 
  напісання абрэвіятур і розных агульнапрынятых умоўных графічных скарачэнняў.
  

 

На яго аснове пабудаваны наступныя правілы.

1. 
   Аканне. Правапіс на месцы гукаў [о], [э] пасля цвёрдых i зацвярдзелых зычных у ненаціскных складах літары а: прыгожа — прыгажосцъ, возера — азёрны, кватэра — кватаравацъ, сэрца — сардэчны, літаратура, адрас, рамонт, сакрэт, бухгалтар.
   
2. 
   Яканне. Правапіс літары а на месцы е, ё пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам: вечар— вячоркі, сцены —сцяна, цёплы — цяпло, святло, зярняты, Мяфодзій, Аляксей, Сяроў, Мендзялееў, Ярмоленка, Бялград.
   
3. 
   Правапіс: а) ы пасля прыставак, якія канчаюцца на зычны гук (за выключэннем прыставак між-, звыш-, пан-, контр-, транс-): сыграцъ, падысці, узышло; б) й — пасля прыставак на галосны: пайсці, зайграць.
   
4. 
   Напісанне большасці спалучэнняў галосных у запазычаных словах: чэмпіён — чэмпіянат, іон, бібліятэка, фразеолаг —фразеалагізм, акіян, абітурыент і інш.
   
5. 
   Правапіс галосных у складаных словах: доўгатэрміновы, рознакаляровы, чарнабровы, даўганосы, мовазнаўства, збожжаўборка, кінапанарама, паліклініка, полівітаміны, шэравокі, землекапалка, землямер, часопіс і інш.
   
6. 
   Правапіс прыстаўных галосных i зычных: імгненне, над ілбом, аржаны, гэтулькі, вучыць, вузел, водгук, вокны, Навум; але: ордэн, унія, Уругвай, Уладзімір, учора, ураджай і інш.
   
7. 
   Правапіс ў (нескладовага): пайшоў у аўдыторыю, жанчына-ўрач, "Зорка Венера" ўразіла слухачоў, лаўрэат; але: страус, прэзідыум iінш.
   
8. 
   Напісанне некаторых спалучэнняў зычных у корані і на стыку кораня i суфікса:
   а) правапіс спалучэння зн, нц, рц, рн, сн, сл на месцы этымалагічных [здн], [лнц], [рдц], [рдн], [стн], [стл]: праязны, сонца, сэрца, міласэрны, радасны, шчаслівы;
   б) напісанне літары ц на месцы спалучэнняў каранёвых [т], [ч], [ц], [к] i суфіксальнага [с]: ткацкі, студэнцкі, кравецкі, мастацкі;
   в) напісанне літары с на месцы спалучэння каранёвага [с] i суфіксальнага [с]: беларускі, палескі, адэскі, а таксама напісанне літары с на месцы спалучэнняў каранёвых [ж], [ш], [г], [х] i суфіксальнага [с]: у словах тылу прыгоства, хараство, мноства, птаства.
   г) напісанне падвойнага ч на месцы спалучэнняў [цк], [к] i [ч]: Беласточчына, Случчына, але: Навагрудчына.
   
9. 
   Правапіс прыставак, якія заканчваюцца на з, с, перад звонкімі і глухімі зычнымі: рассыпаць, узбярэжжа, спад, бескарысны, бездакорна, расплакацца, разводдзе, схадзіць, злазіць, узлесак, усхваляваць.
   
10. 
    Напісанне адной літары с у словах: расада, расаднік, расол, расольнік, ростань.
    
11. 
    Напісанне літары т на месцы спалучэння [дт] на канцы іншамоўных слоў: Шміт, Гумбальт, Кранштат.
    
12. 
    Правапіс д — дз, т — ц (дзеканне i цеканне) у словах іншамоўнага паходжання: дэбют, тэрмін, апладысменты, тэарэма; індзейскі, акцёр, брыгадзір; Антарктыда, Одэр, Дзікенс, Цюрых.
    
13. 
    Правапіс падоўжаных зычных: ладдзя, рыззё; багацце, раздарожжа, зацішша, пытанне, калоссе, печчу.
    
14. 
    Передача на пісьме асіміляцыі свісцячых да шыпячых у словах пяшчота, рошчына, шчасце, ушчувацъ, нішчымны, нішчымніца i вытворных ад іх.
    

1. 
   Правапіс звонкіх — глyxix зычных: горад, мёд, кладка, рэж, ножка, казка, моладзь; абступіць, абкапацъ, адкаціцца, надпісаць, ад хаты, аб падлогу, пад страхой; з хлеба, праз хвіліну; барацьбіт, носьбіт, лiчбa.
   
2. 
   Правапіс свісцячых — шыпячых зычных: зжаць, бясшумны, выязджаць; грузчык, разносчык; збipaешся, мыешся, адважся; у дзежцы, на дошцы.
   
3. 
   Правапіс д, т у спалучэнні з ц, ч: у лодцы, у вопратцы; дакладчык, лётчык.
   
4. 
   Правапіс каранёвых зычных з, ж, ш, г, х перад суфксальнай с у геаграфічных назвах i вытворных ад ix: французскі, нясвіжскі, латышскі, бугскі, казахскі.
   
5. 
   Напісанне каранёвай зычнай д перад суфіксальнай с у прыметніках i назоўніках: грамадскі, грамадства, заводскі, гарадскі, пароходства.
   
6. 
   Напісанне с у прыназоўніку без i часціцы не: без веры, без радасці, без клопату, не быў, не трэба, не бачыў.
   
7. 
   Напісанне літары пасля прыставак між-, звыш-, пан-, контр-, транс-, а таксама ў некаторых складаных словах: міжінстытуцкі, звыіммклівы, контрігра, дэзінфармацыя, субінепектар, медінстытуцкі.
   

8. 
   Напісанне суфксаў назоўнікаў -язь, -ядзь: дробязь, боязь, роўнядзь.
   
9. 
   Не перадаецца на пісьме асіміляцыйная мяккасць зычных [з'], [с’], [дз’], [ц’]: свята, злезце, дзве, цвік i iнш.
   

Да традыцыйнага напісання ў сучаснай беларускай мове належаць.

1. 
   Правапіс літары е ў першым складзе перад націскам у словах неславянскага паходжання: аперацыя, веранда, кераміка, медаль, метро, Генадзь, Хеопс.
   
2. 
   Напісанне слоў тыпу месяц, памяць, тысяча, пояс i некаторых інш., у якіх нельга пры дапамозе націску ўстанавіць [а], бо на яго месцы тут быў насавы галосны.
   
3. 
   Напісанне у (складовага) у пачатку ўласных назваў: да Урала, ва Уруччы, на Украіне.
   
4. 
   Напісанне вялікай літары ў дакументах міжнароднага значэння i назвах міжнародных арганізацый: Арганізацыя Аб 'яднаных Нацый.
   
5. 
   Напісанне з вялікай літары новага вершаванага радка:
   Ты, мой брат, кого зваць белорусам,
   Родной мовы сваей не цурайся;
   Як не зрокся яе пад прымусам,
   Так i вольны цяпер не зракайся. (А.Гарун)
   
6. 
   Напісанне зычных у словах вакзал, экзамен i інш.
   

1. 
   Да ix адносяцца:
   
2. 
   Напісанне вялікай i малой літары ў словах-амонімах, якое служыць сэнсаваму размежаванню слоў: Колас—колос, Танк—танк.
   
3. 
   Напісанне прыстаўкі з-, с- ў залежнасці ад значэння ў словах, утвораных ад дзеяслова icцi: сыходзіць (з ганка), зыходзіць (з меркавання).
   
4. 
   Напісанне галосных у канчатках аманімічных прозвішчаў i геаграфічных назваў з мэтай ix размежавання ў творным склоне: з Івановым, пад Іванавам, Барысавым, пад Барысавам i iнш.