20 СҰРАҚ-жауап 6-шығарылым: Шетін көзқарас – дінге жат

Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығының Ғылыми-сараптамалық кеңесі ұсынған

Жинақ дін мәселелеріне қызығушылық танытушы қалың көпшілікке арналған.

Атеизм – дінді толығымен теріске шығаратын, оны құндылық ретінде қабылдамайтын танымның өзіндік түрі. Ал зайырлылық – дінсіздік те, дінді терістеушілік те емес, ол – мемлекеттің діни емес, құқықтық қағидаттармен басқарылуы. «Зайырлылық» ұғымы мемлекеттің дінге деген ұстанымының демократиялық сипатта екендігін, діни сенім бостандығының қамтамасыз етілетіндігін танытады.

Зайырлылық қағидаты қазіргі заманғы көптеген елдердің құқықтық мемлекет ретінде қалыптасып, әрекет етуінің басты қағидаттарынан саналады. Қазіргі әлемдік тәжірибеде мемлекет пен дін қарым-қатынасының екі типі кең таралған. Біріншісіне сәйкес – мемлекет діннен ажыратылған, екіншісінде мемлекеттегі белгілі бір дінге (конфессияға немесе діни ұйымға) басымдылық немесе мемлекеттік мәртебе беріледі.

Бірінші үлгі бойынша діннің мемлекеттен ажыратылған сипатына сәйкес мемлекет дін істеріне араласудан бас тартады. Барлық діндер мемлекетте тең құқылы және олардың бәріне бірдей талаптар қойылады. Мемлекеттік органдар діни бірлестіктердің ішкі ісіне араласпайды (заң бұзылмаған жағдайда), өз кезегінде діни бірлестіктер мемлекеттік қызметтерді атқармайды. Конфессиялық ерекшеліктер мемлекет тарапынан көмек немесе қолдау көрсетуге негіз болып табылмайды. Мұндай қатынас түрін «сепаративтік» деп атайды. Зерттеушілердің пайымдауынша, бұл қатынас түрі АҚШ-тың заңнамаларында баянды көрініс тапқан.

Екінші үлгі діни қатынастарды құқықтық реттеудің Еуропа елдерінде кеңінен қолданылатын түрі болып табылады, ол мемлекеттің діни бірлестіктерге деген қатынасының әртүрлілігіне негізделеді. Бұл үлгіде адамның наным-сенім бостандықтарына шектеу қойылмайды, алайда мемлекеттегі діни бірлестіктердің мәртебесі бірдей емес. Діни бірлестіктердің мәртебесін реттеудің мұндай сараланған түрі мемлекеттік-конфессиялық қатынастың кооперациялық үлгісінің қалыптасуына негіз болады. Аталмыш үлгі бойынша мемлекеттік мәртебеге ие болған дінге (конфессияға немесе діни ұйымға) бірқатар ерекшеліктер тән болады. Мәселен, мұндай дін меншік иелену немесе заңды тұлға құқығына ие, сонымен қатар, мемлекет дінге қаржылық немесе басқа да материалдық қолдау көрсетеді, дінге бірқатар заңды өкілеттіліктер беріледі (неке қию, азаматтық хал-жағдайды тіркеу және т.б.), жастар мен балаларды тәрбиелеу ісіне белсенді араласу, кейбір елдерде діни қызметкерлер саясатқа араласу мүмкіндігіне ие болады.

Қазақ халқының болмысымен біте қайнасқан дәстүрлі діні − Ислам діні. Халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне осы діннің негізгі қағидаттарының тереңнен әсер ететіндігі белгілі. Зайырлылық принциптерін клерикализм – секуляризм антагонизмі тұрғысынан қарастыруға болмайды. Өйткені ондай принцип субъектілерге шіркеулік және дүниелік деп бөліп қарайтын (европалық және америкалық) ареал қоғамдарына тән. Христиандық болмыс рухани және дүнияуи категориялар тұрғысынан қарастырылатын дуалистік дүниетанымға ие. Бұл екі фактор өз кезегінде христиан әлемінде маңызды рөл атқарады. Себебі, зайырлылық христиандықтың дәстүрлі дүниетанымында дүнияуи мен шіркеулік билікті бір-бірінен бөліп қарастыруынан туындаған. Нәтижесінде, христиандық әлемі «шіркеу өкілдері» және «миряндар» деген екі әлеуметтік топқа бөлінеді.

Өз кезегінде, исламда шіркеулік институт жоқ. Ислам әлемін басқарған халифалар мемлекеттік билікті Ислам заңдарымен басқарғанымен де дін атынан үкім шығару билігіне араласпаған. Дін атынан үкім шығару билігін арнайы белгілеген қазылар атқарып отырған. Сонымен қатар исламда кез келген адам құлшылықтарын орындаумен қатар кез келген мамандық иесі де бола алады.

Қазақстандағы мемлекеттік-діни қатынастардың негізгі қағидаттары мемлекеттің дін мен діни бірлестіктерден бөлінгендігі, діни бірлестіктер мен азаматтардың, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың дінге көзқарасына қарамастан заң алдында теңдігі, ешбiр дiннің мемлекеттік немесе міндетті дін ретінде белгіленбейтіндігі болып табылады. Мемлекеттің зайырлы сипаты азаматтық қоғам субъектілерінің заңдар мен құқықтық нормаларды қатаң сақтауын және өз қызметтерін осы құқықтық, заңнамалық шеңберде жүзеге асыруын талап етеді. Осы нормалардан аңғарылатындай, зайырлы мемлекетте діннің өзіндік орны бар. Дін мемлекеттен бөлінгенімен, халықтың болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен бөлінбейді.

Осы тұрғыда зайырлылық адамның фундаменталды құқықтарын, соның ішінде ар-ұждан және діни сенім құқығын, құрметтеу және қорғау ретінде түсінілуі қажет.

2. Мұсылманның өзге дін өкілдерімен қарым-қатынасы қандай болуы керек?
Өзге дін өкілдерімен қарым-қатынастың негізгі қағидаттары ислам шариғатының қайнар көздері – Құран мен сүннетте белгіленген. Аталмыш қағидаттарға сүйене отырып, ислам пайда болғалы бері он төрт ғасырдың ішінде басқа діндермен бейбіт қарым-қатынас жасау жолға қойылған. Ислам діні туындаған кезден бастап өзінің географиялық орналасу аймағына сәйкес қатар қоныстанған иудейлермен, христиандармен және басқа да дін өкілдерімен қажетті байланыс орнатты.

Құранда «Кітап иелері» деп аталған иудей және христиан діні өкілдерімен бейбіт қатар өмір сүрудің исламда орнықты дәстүрлері қалыптасқан. Мұхаммед пайғамбар мұсылмандарға: «Сендерге кітап иелерін, яғни христиандар мен еврейлерді аманат етемін»,– деп өсиет қалдырған. Екінші бір хадисте: «Кімде-кім Кітап иелерін жәбірлесе, ақыретте мен оның дұшпанымын»,– деп қатаң ескерткен.

Құранда: «Іштеріңдегі зұлымдық істегендерден басқа кітап иелерімен ең көркем түрде (ғылыми, сыпайы) талас жүргізіңдер. Оларға: «Өзімізге түсірілгенге де, сендерге түсірілгенге де иман келтірдік. Сендердің Құдайларың да, біздің Құдайымыз да біреу-ақ. Біз соған ғана бойсұнушылармыз», – деп айтыңдар» («Анкабут» сүресі, 46-аят), – делінген. Осы аятты негізге алғандықтан өзге дін иелеріне Мұхаммед Пайғамбардың құрметі ерекше болған.

Исламды қабылдаған мұсылмандар 622 жылы Меккеден Мәдинаға қоныс аударғаннан кейін өзге дін өкілдерімен Мәдина келісіміне қол қойған болатын. VII ғасырда жасалған бұл құжат исламдағы бейбітшілік пен төзімділікті, исламның адам құқығына құрметі мен диалог мәдениетін, өзге дін өкілдеріне көзқарасын, сондай-ақ сенім бостандығы мен ар-ождан еркіндігін қамтамасыз еткен қағидаттарды қамтыған.

Өз заманында Мұхаммед Пайғамбар өзге дін иелеріне де мейіріммен, қамқорлықпен қарай отырып, ортақ түсінік пен татулықты сақтауға күш салып, өзге дін иелерінің құқығын мұсылмандармен бірдей дәрежеде ұстады. Мұхаммед пайғамбар: «Кім зимми адамды (мұсылмандармен бірге өмір сүретін өзге дін адамын) өлтірсе, ол жәннаттың исін де иіскемейді. Әрине, жәннат исі жетпіс жылдық қашықтықтан келіп тұрады», – деген (Насай риуаяты). Келесі бір хадисте: «Кім уәделескен (өзге діндегі) адамға зұлымдық жасаса немесе оның ақысын бермесе, оны шамасы жетпейтін нәрсеге мәжбүрлесе, оның ризалығынсыз мүлкін тартып алса, қиямет күні мен сол адамның кегін алып беремін», – деп қатаң ескертеді (Әбу Дауд риуаятынан).

Йеменнің Нажран деген жерінде Мазһйж тайпасы болды. Сол тайпаның Балхарис руының аймағында христиандар көптеп шоғырланған болатын. Сол аймақтан алпыс адамнан құралған топ Мәдинаға келіп, қала тұрғындарына «мешіттеріңізде құлшылық жасап алайық» деген өтініш білдіреді. Сахабалар ол тілекке көнбей жатқанда, бұл хабарды естіген пайғамбар дереу келіп, рұқсатын берген.

Мұхаммед пайғамбардың меккелік мүшріктермен арадағы «Худайбия» атты келісім-шарты исламдағы дінаралық ынтымақтың бірегей үлгісі болды. Ол құжат бойынша: «Егер бір мүшрік исламды қабылдап, мұсылмандарға қосылса, меккеліктердің талабына сай мұсылмандар оны кері қайтаруға міндетті. Ал мұсылмандардың бірі Исламнан шығып, меккеліктерге қосылса, меккеліктер оны кері қайтаруға міндетті емес». Бұл келісімнен пайғамбардың басқа дінді ұстанушыларға, әділетсіздік көрсетпегендігі байқалады. Осы орайда кейбір мұсылман бауырларымыздың намаз оқымайтындарды кәпірге шығарып, тіпті, өз бауырларымен қарым-қатынасын үзіп жатқаны шариғи тұрғыдан да орынсыз екендігін аңғаруға болады.

Мұхаммед пайғамбар өзге дін өкілдерінің ғибадат ғимараттарын қиратпауды, діндарларды өлтірмеуді, оларға қол жұмсамауды, алым-салық алмауды, мал-мүлкіне қол сұқпауды, өзге діндегілердің құдайларына тіл тигізбеуді өсиет еткен. Мұхаммед пайғамбардың тәлімін алған ізбасарлары да мұсылмандардың қол астына кірген елдерде осы ұстаныммен билік жүргізді.

Христиан діні өкілдері көбірек шоғырланған Палестина аймағын билеген халифа Омар 637 жылы арнайы келісімшарт жасап, өзге дін өкілдеріне қауіпсіздік қағазын берген. Бұл құжатта: «Христиандардың жандарына, малдарына, шіркеулеріне, крестеріне, дені саулары мен сырқаттарына және қалған ұлтына амандық берілді. Шіркеулерін ешкім тұрғын үй есебінде қолданбайды, оларды ешкім бұзбайды, олардың ішкі және сыртқы қор мүліктерінен ешнәрсе кемітілмейді, олардың малдарына ешкім қол сұқпайды. Мұндағылардың дініне зорлық жасалмайды, ешкімге дін негізінде зорлық көрсетілмейді» делінген. Халифа Омар кедей әрі жұмыс істеуге қабілетсіз өзге дін өкілдері үшін мемлекеттік қазынадан арнайы қаржы бөліп, жалақы төлеп тұрған.

Бірде Омар ибн Хаттабқа Египет әкімі Әмір ибн Астың үстінен бір христиан әйел шағым түсіреді. Ол әйел арызында әкім оның үйінің жерін мешітке қосып бергенін айтады. Тексерілсе, әйелдің жерінің ақысы артық бағасымен мемлекет қазынасында тұрғандығы белгілі болады. Солай болса да, біреудің ақысы, құқы аяқасты етілмеуі үшін Омар ибн Хаттаб мешітті бұздырып, христиан әйелге үйін тұрғызып беруге бұйрық берген.

Мұсылманның міндеті – оларды діннен үркіту емес, керісінше өз дінін шынайы түрде жеткізе білу. Бөгде діннің адамын зорлап немесе алдап дінге кіргізу – мұсылманның міндеті емес. Бұл шынайы Исламға жат нәрсе. Құран аяттарында айтылғандай «дінде зорлық жоқ».

Сондықтан бейбітшілік орнатуға ат салысу – тек қана дінбасылары мен дін ғалымдарының ғана емес, әрбір мұсылманның міндеті. Исламның мейірімділік пен бейбітшілік діні болуы оның әлемге кең таралуына әсер етті. Заманауи орыс тарихшы Л.С.Васильев исламның Орта Азиядан Испанияға дейiнгi ғаламат аумақта өте қысқа уақытта һәм түбегейлi таралуының ерiктi түрде болғанын дәлелдеп жазады.

Мұхаммед пайғамбар: «Егер сенің көршің мұсылман болмаса, оның сенде бір ақысы бар, ол – көрші ақысы. Ал егер көршің мұсылман болса, онда оның екі ақысы бар, олар – көрші ақысы мен мұсылмандық ақысы. Егер сенің көршің мұсылман және туысқан болса, онда оның саған қатысты үш түрлі ақысы бар – көршілік, туысқандық және ислам бойынша ақысы», – деген өсиет қалдырған. Бұл хадисте бір қоғамда қатар өмір сүретін әрбір адамның барша халық сыйлауы тиіс белгілі бір құқықтары бар екені ескертілген.

Ислам барлық діндерді құрметтейді, себебі барлық діндердің тамыры біреу. Құран Кәрімде: «Біз Аллаға, өзімізге түсірілген Құранға, Ыбырайым, Ысмайыл, Ысқақ, Яғқұптарға және ұрпақтарына түсірілгенге және Мұса, Ғайсаларға, сондай-ақ Пайғамбарларға Раббыларынан түсірілгенге де иман келтірдік; ешбіреуінің араларына айырмашылық жасамаймыз» («Әли имран» сүресі, 84-ші аят) делінген.

Сонымен қатар Құран Кәрімде: «Уа, адамзат! Біз сендерді ер мен әйелден (Адам Ата мен Хауа Анадан) жараттық. Өзара қарым-қатынас жасап, араласып өмір сүрулерің үшін ұлттар мен тайпаларға бөліп қойдық». («Әл-Хужурат» сүресі, 13-аят), – деп әрбір ұлттың дербес өмір сүруге құқылы екендігі көрсетілген.

Жоғарыда айтылғандар мұсылмандардың өзге дін және ұлт өкілдерімен ынтымақтастықта өмір сүруінің маңыздылығын танытатын дәлел-дәйектер болып табылады.

Ислам дінінің өрісі кеңейіп, түрлі тайпа мен қауым өкілдері арасында тарала бастаған уақытта мұсылмандардың күн тәртібінде тың мәселелер туындай бастады. Мұхаммед пайғамбар мен халифалар дәуірінде мұсылмандар арасында ағымға бөліну орын алмады. Уақыт өте келе мұсылмандар түрлі ағымға бөліне бастады. Жік-жікке бөліну Әлидің мұсылмандар халифі болған тұсында белең алды. Ислам дінінің таралуы араб түбегімен ғана шектелмеген еді. Ислам діні жеткен аймақтарда барлығы бірдей діни қағидаларды толық түсіне алмады. Дінді дұрыс түсінбеуден туындаған саяси, әлеуметтік мәселелер мұсылмандардың ағымдарға бөлінуіне әкеп соқтырды. Омеядтықтар қоғам арасында билікті тиімді жүргізе алмағандықтан, басқару жүйесінде кемшіліктер жіберу салдарынан ағымдар саны арта түсті. Сонымен қатар, Құранды түсіну ерекшеліктеріне байланысты да шариғи ауытқушылықтар бой көрсете бастады. Бір ғалымдар Құрандағы аяттарды сыртқы мағынасы бойынша түсінгендіктен «захириттер», ал ішкі астыртын мағынасымен түсініктеме бергендер «батиниттер» деп аталып кетті. Арабтарда және дінді енді қабылдаған ұлттар мен ұлыстар арасында әсіре ұлтшылдық пен нәсілшілдік көрініс таба бастады. Сонымен қатар, түрлі саяси топтар билікке таласты. Мұсылмандардың кейбіріне философиялық ілім әсер етсе, басқасына кертартпалық пен асыра сілтеушілік ықпалын тигізді.

Халифалық дәуір өткен соң көп ұзамай мұсылмандық төрт құқықтық мектеп құрылды. Бұл құқықтық мектептер кейінірек «мәзһаб» деген атқа ие болып, күнделікті тұрмыстағы мұсылмандар арасындағы түрлі жағдайларды реттеп, ағымдардың алдын алуға бейімделе бастады.

«Мәзһаб» сөзі араб тіліндегі «зәһәбә» (бару) етістігінен шыққан, «жүрілген жол», «баратын жер», «бағыт» және «көзқарас» деген мағыналарды білдіреді. Шариғатқа негізделген арнайы тәсілдер мен ережелер арқылы Құран мен сүннеттен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығын «мәзһаб» деп атайды. Сонымен қатар діни мәселелерге байланысты түрлі үкімдер беретін топ та «мәзһаб» деп аталады. Құран мен сүннетті негізге ала отырып қалыптасқан құқықтық мектептердің бар болуы мұсылмандар үшін аса маңызды.

Ислам дінінде мәзһабтар фиқһтағы мәзһаб (құқықтық мектеп) және ақидадағы мәзһаб (сенімдегі мектеп) болып екі жақты қарастырылады. Сенімдегі екі мектеп «матуриди» және «ашʼари» деп аталады, негізін қалағандар: Әбу Мансұр ибн Мұхаммед әл-Ханафи ас-Самарқанди әл-Матуриди және Әбу әл-Хасан Әли ибн Исмаʼил Ашʼари. Құқықтық төрт мектеп аббасидтер басқарған дәуірдің алғашқы жүз жылдығында пайда болды. Төрт мәзһабтың негізін қалағандар Әбу Ханифа, Малик ибн Әнас, Мұхаммад әш-Шафиʼи, Ахмад ибн Ханбал болды. Кейін мәзһабтардың атаулары, негіздерін қалаған ғұламалардың есімдерімен ханафи, малики, шафиʼи, ханбали деп аталып кетті.

Аталмыш мәзһабтардың ұстанымдары бір болғанымен, кейбір құқықтық мәселелерге қатысты айырмашылықтары бар. Ғалым кісі пәтуа бергенде әрбір үкімді дәлелге сүйеніп айтады. Бірақ бір ғалымның берген пәтуасына басқа ғалым келіспеуі мүмкін. Келіспеу деген сөз қарсы шығу дегенді білдірмейтінін де түсіну керек. Әрбір ғалымның өзінің дәлелі мен діни үкім шығару тәсілі бар. Сондықтан, исламда бір мәзһабтікі дұрыс, екіншісі бұрыс деуге болмайды.

Дегенмен еліміздегі мұсылмандар арасында «мәзһаб ұстану қате және бидғат» деген көзқарастар орын алуда. Бұл орайда олар сахабалардың кезінде мәзһаб болмағанын алға тартады. Алайда, «төрт мәзһабқа дейін ешбір мәзһаб болмады» деген сөзбен ислам ғалымдары келіспейді. Олардың айтуынша, мәзһаб ұстану сахабалар кезінде де болған, тек «мәзһаб» деген атқа ие болмады. Мұхаммед пайғамбардың қасында үнемі жүріп, одан үлгі-өнегені бойына жақсы сіңірген сахабалар, кейбір жағдайларда жекелеген мәселелерде халық арасында пәтуа беру міндетін атқарды. Ондай сахабалар өзгелерге қарағанда исламды тереңірек білген. Олар түсіну қабілеті, зейіні мен мінез-құлқының ерекшеліктері жағынан жан-жақты таңдалған адамдар, ұзақ уақыт бойы Мұхаммед пайғамбармен замандас, дос болғандар еді. Мұсылмандар арасында қандай да бір сұрақтар туындап жатса, олар ең алдымен Мұхаммед пайғамбарға барып үкімін сұрап отыратын. Ал Мәдинадан алыс жерде тұратындар болса, жергілікті ислами білімі терең сахабаға барып фәтуа сұрайтын. Үкім беруге лайықты деп саналған сахабалар қатарында Салман әл-Фариси, Әбу Сәғид әл-Хұдри, Үмму Салама, Әбу Хурайра, Әнас сынды тұлғалар болды. Уақыт өткен сайын сахабалар бірінен соң бірі дүниеден озып, саны азайды. Дәл осы кездерде жалған оқымыстылар мен жалған пайғамбарлар көбейді. Түрлі мәселелерді ойдан шығарып, мұсылмандардың сенімін әлсіретуге тырысты.

Ханафи, Малики, Шафиʼи, Ханбали мәзһабтарының пайда болып, қалыптасуы ислам тарихында ерекше орынға ие болды. Мәзһабтар қоғамда ағымға бөліну, дінді бұрмалау мен үкімдерді өзгерту сияқты теріс құбылыстарға тосқауыл болды. Мұсылман қоғамы пайғамбар Мұхаммедтен кейінгі төрт халифтік кезеңнен кейін бөлініп ыдырай бастаса, төрт мәзһаб кезеңінде біріге бастады. Дегенмен, төрт мәзһаб пайда болып, теріс ағымдар саябырсығанымен кейбір бұрыс сенім идеологиялары бүгінге дейін сақталып келеді.

Мәзһаб жолы мен мәзһабсыздық ұстанымының айырмашылықтарының бірі – Құран мен сүннетті, шариғатты түсіну әдіс-тәсілдерінің әртүрлі болуында. Мәзһаб ұстанбайтындар Құран мен сүннетті оқығанда мағынасының анығына жетпей өз бетінше сөзбе-сөз түсінуге, ақыл-парасатты қолданбауға тырысады. Соның салдарынан ондай адамда діни мәселелерде теріс пікір қалыптасады. Жекелеген ғалымдарды ғана болмаса, ислам ғұламаларының көпшілігін мойындамайды. Өткен дәуірлерде жоғары білімді ғалымдардың, философтардың болғанын және исламдық өркениеттің аясында дамыған ғылым мен мәдениетті жоққа шығарып, әлем мұсылмандарының көпшілігі ғасырлар бойы қателесіп келген деген пікірді ұстанады. «Мұхаммед пайғамбар кезінде мәзһаб болмаған» деп, мәзһаб ұғымына, мәзһаб ұстанушыларға қарсы шығады.  Олар көбіне әрқайсысы жеке-дара ақиқатты игереді. Бірақ негізінде, олардың әрекеттері тек мұсылмандардың ғасырлар бойы ұстанып келген мазхабтардың әдістеріне өзгертулер енгізу ғана екенін аңғаруға болады.

Мәзһаб ұстанбайтындардың пікірінше әр мұсылман шариғатты өзі оқып үйреніп алуы керек. Олар: «Әр адам араб тілін үйреніп алса болғаны, Құранды, сүннетті өз бетінше меңгере алады. Ешқандай мәзһабқа ермей, тек Құран және сүннетпен ғана жүру керек» деп айтады. Мәзһаб ұстанбаймын деген адамның мысалы – «математика, физика ілімдерін ғалымдардың ашып тапқан формулаларынсыз өз бетінше үйреніп алуға болады» дегенге ұқсайды. Кезінде мұсылмандар қауымы ескі мәдениеттің ықпалынан шыға алмай, тылсымды тануда бір-бірімен тартысып, түрлі наным-сенімдерге еліктеп, діннің ұғынылуын дұрыс түсінбеу салдарынан исламда түрлі ағымдар пайда болғаны белгілі. Құран мен сүннетті әр адам өз бетінше оқып өзінше түсіне берсе, жеке пікірлердің көптігінен қоғам ішінде алауыздық орнайтыны анық.

Ислам әлеміндегі әйгілі тұлға Мұхаммед Ғазалидің: «Мәзһабтар – исламның теңдессіз мәдениеті һәм тіректері», – деген сөзі бар. Мәзһабтар бөлінуге емес, бірігуге бастайтын құқықтық мектептер болып табылады. Құран мен сүннетке негізделген ханафи, малики, шафиʼи және ханбали мәзһабтары мұсылмандар арасында береке-бірліктің орнауына, ішкі тұрақтылықтың сақталуына өзіндік септігін тигізген. Мәзһаб ғалымдары дін аясында қоғамның этникалық ерекшелігін, ділі мен жағдаятын, уақыт пен кеңістікке байланысты туындаған жайттарды ескере отырып, кейбір мәселелерге қатысты түрлі үкімдер шығарған. Мәзһабтардың қалыптасуы осындай қарапайым алғышарттарға ие болды. Егер кейбір мәселелер әртүрлі қоғамдарда бірегей шешімдерге ие болғанда, мұсылман үмбетінде көптеген қиындықтар туындар еді.

Ортағасырларда Орта Азиядан көптеген ханафи мәзһабының көрнекті өкілдері шықты. Атап айтар болсақ, Қарахан дәуірінде ханафи мәзһабының теориясы мен әдістемесін жетілдірген имам Дабуси, ас-Сарахси, Бәздауи, ханафи мәзһабының үкімдерін кодификациялаған Имам Марғинани, сондай-ақ, ханафи мәзһабының доктринасын жүйелеген имам Матуриди, Омар Нәсафи, т.б. ғұламалар қайраткерлік етті. Алтын Орда дәуірінде имам Тафтазани, имам әл-Баззази, Қауамиддин Итқани т.б. ханафи мәзһабының жарық жұлдыздары өмір сүрді.

Қазақ хандығы дәуірінде қабылданған заңнамаларымыз да ханафи мәзһабына сай дамыды. Мәселен, Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Әз-Тәукенің Жеті жарғы заңнамалары бойынша қазақтың би-шешендері даулы мәселелерді шешкенде ханафи мәзһабындағы хилай-шария (сот преценденті) қағидасына сай даналықпен үкім беріп отырды. Әсіресе, Жеті жарғыда ханафи мәзһабына сай сахих ғұрыптармен өмір сүруге үндейтін құқықтық нормаларға көбірек орын берілді. Қазақ халқының ханафи мәзһабын берік ұстанғанын ХІХ ғасырда өмір сүрген Хакім Абай, Ы.Алтынсарин, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Науан Хазірет, Ш.Қосшығұлов, Ш.Құдайбердіұлы, т.б. рухани қайраткерлердің еңбектерінен айқын аңғара аламыз.

Бүгінгі тәуелсіз Қазақ елі үшін де ата-баба дәстүрімен үйлесім тапқан ханафи мәзһабының құндылықтары алаш баласын рухани біртұтастыққа ұйыстырушы күш болып табылады.

4. Имам Ағзам Әбу Ханифаның ислам әлеміндегі орны қандай?
Ислам діні қазақ даласына келгеніне он екі ғасырдан астам уақыт өтті. Осы кезең ішінде қазақ халқы бір мәзһабпен – имам Ағзам Әбу Ханифа мәзһабымен құлшылық парыздарын атқарады.

Әбу Ханифаның әкесі де, анасы да өте тақуа адамдар болған. Осындай тақуа отбасынан һижраның 80 жылы (б.з. 699 жылы) Ирактың Куфа қаласында болашақ ислам ғұламасы Әбу Ханифа дүниеге келді. Оның шын аты-жөні – Нұғман ибн Сәбит әл-Куфи. Оның білімділігі мен парасаттылығын құрметтеп, халық «Әбу Ханифа («Ханиф діннің жетекшісі»)», «Имам Ағзам» («Ұлық Имам») деп атаған.

Әбу Ханифа бала кезінен сөзге шешен, өте зерек және ақылды болған. Оның бала кезінде Алланың бар екендігіне сенбейтін бір дінсіз философпен айтысып, оны сөзбен жеңгені, сол үшін ел билеушісінің оны құрметтеп, алты жасында имам деп танығаны туралы әңгіме ислам дерекекөздерінде айтылады. 

Әбу Ханифаның әкесі Сәбит жібек мата сататын саудагер болған. Әке жолымен ол да мата сататын дүкен ашып, саудамен айналысқан. Ғылыммен айналысып жүрген кезінде де Әбу Ханифа саудасын тастамай, тіршіліктегі ризығын содан тауып отырған. Ол жастайынан Құран, хадис, араб тілі мен әдебиетін оқып үйреніп, көп нәрседен хабардар болған.

Оның 22 жасынан бастап ғылымға шындап бет бұруына сол заманның атақты ғалымы Шағби себепкер болады. Шағби Куфадағы ғана емес, бүкіл әлемдегі атақты төрт ислам ғұламасының бірі еді. Ол Әбу Ханифаға: «Уақытыңды босқа өткізбей, ғалымдардың дәрісханаларына қатысып, сабақ оқы» – деп кеңес береді.

Әбу Ханифа Куфада 18 жыл Шағби мен Хаммад ибн Сүлеймен сияқты сол заманның атақты ғұламаларынан кәлам, хадис, фиқһ (құқық), қырағат салалары бойынша терең білім алады. Әнас ибн Малик, Абдулла ибн Ауф, Сәһл ибн Саһд, Әбу Туфайл деген сахабалардан дәріс алғандықтан, Әбу Ханифа ислам әлемінде «табиғин» мәртебесінде танылды.

Куфадағы оқу-ағарту орталығының жетекшісі, ұстазы Хаммад ибн Сүлеймен қайтыс болғаннан кейін, Әбу Ханифа оның орнын басып, осы орталықта 30 жыл ұстаз болып еңбек етеді. Осылайша, оның мектебі Куфадағы атақты оқу орнына айналады. Оның өзі сол заманның ең атақты, білімді, беделді ғалымы дәрежесіне көтеріледі. Осылайша Әбу Ханифа өзінің білімділігімен, даналығымен ерекшеленіп қана қоймай, сондай-ақ Ирактан, Хорасаннан, Йеменнен, Арабстаннан, т.б. жерлерден келген 4000-нан астам шәкірттерді біліммен сусындатқан.

Ханафи мәзһабының ерекшеліктеріне тоқталмас бұрын алдымен «мәзһаб» сөзінің сөздік мағынасымен танысқан жөн. Жалпы «мәзһаб» деген сөздің екі мағынасы бар. Оның сөздік мағынасы – «жол, жүріс-тұрыс, әрекет ету», ал терминдік мағынасы – «мектеп, ілім, діни ғылым». Ислам дінінде «әһлу сүннә уәль жамаъа» болып есептелетін ханафи, шафиғи, малики және ханбали деп аталатын төрт мәзһаб қалыптасқан. Ханафи мәзһабын тоғызыншы ғасырдан бастап Үндістан, Қытай, Индонезия, Пәкістан, Ауғанстан, Түркия, Ресей, Кавказ, Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандары ұстанады.

Ханафи құқықтық мектебінің негізін қалаған Әбу Ханифа өзінің пәтуа шығару тәсілін: «Ең бірінші Құраннан үкім көрсем соны аламын. Құраннан таппасам, Пайғамбардың хадистері мен сүннеттеріне қараймын. Пайғамбардың хадистері мен сүннеттерінен таппасам, бірлесе отырып ортақ келісіммен шығарылған сахабалардың үкімдерін аламын. Олардың арасында тартыс болған болса немесе біреулері келісімге келсе, олардың арасынан жөн көргенімді қабылдап, жөн көрмегендерімді теріске шығарамын» деп түсіндірген.

Әбу Ханифа өмірінің үлкен бөлігін шариғи мәселелердің ақиқатын анықтау және өзгелердің көзін жеткізу мақсатында пікірталаспен өткізген тұлға. Ол қисын (логика) және философия ілімін жақсы білгендіктен, хариджиттердің ибадия, суфрия, харижия секілді ағымдардың өкілдерімен арнайы кездесіп, оларды адасу жолында жүргендіктерін мойындататын.

Әбу Ханифа өзіне қойылатын сансыз сауалдарға шариғат талаптарына сәйкес жауап беру үшін ижтиһад (тұжырым) жасайтын болған. Оның фиқһ (құқық) тармақтарына қатысты жасаған ижтихадтарының көптігі сонша, кейбіреулер оның санының миллионнан асып кететінін айтады.

Әбу Ханифа қияс әдісін жиі қолданатын. Өйткені, ол фиқһтық мәселелерді әр түрлі қырынан талқылап, орын алған жағдайлармен қатар, болашақта болуы мүмкін мәселелерді де талқылап, иджтихад жасайтын. Осылайша, Әбу Ханифа қиясты белгілі бір жүйеге салып, реттей отырып, халыққа дұрыс бағыт сілтеп, жол көрсету үшін болашақта болуы мүмкін деген мәселелердің шешімін табуға тырысқан.

Әбу Ханифаның сабақ жүргізу тәсілі ерекше болған. Бір жағынан, бұрынғы өтіп кеткен жағдайларға байланысты үкімдерді (пәтуаларды) талқылап түсіндіріп жатса, екінші жағынан, болып жатқан оқиғаларға қандай үкімдер шығарылуы керектігі жөнінде айтылатын. Осы екі мәселеге (өтіп кеткен және болып жатқан жағдайларға) байланысты пәтуаларды талдау барысында болашақта болуы мүмкін мәселелердің де шешімін табуға тырысатын. Осылайша, Әбу Ханифа шәкірттердің ойлау қабілеттерін арттыра отырып, фиқһтың негізгі қағидаларын өмірдегі нақты мәселелерді шешу арқылы түсіндіретін еді. Әбу Ханифа мен оның шәкірттерінің кез келген мәселелерді шешудегі жинақталған фиқһтық тәжірибелері бірден қағазға түсірілетін.

Әбу Ханифа кейбір мәселелерді «Фиқһ академиясы» және «Кодификация тобы» деп аталатын, қырық адамнан тұратын арнайы топтың талқысына салатын. Бұл топқа басқа шәкірттер мен халықтың қатысуына рұқсат берілмеген. Қырық адамның әрқайсысының көзқарасы бүге-шігесіне дейін талқыланғаннан кейін ғана үкім шығарылып, жазбаша бекітілетін. Осылайша Ханафи фиқһының үкімдері жинақталған.

Муаффақ әл-Мекки: «Әбу Ханифа мәзһабы тек өзінің көзқарасынан ғана тұрмайды, ол шура (кеңесу) негізінде құрылған» − деген. Осы мәселеге байланысты Зәхид әл-Кәусәри: «Әбу Ханифа өзінің мәзһабын шәкірттерімен ақылдасып-кеңесу арқылы қалыптастырған. Ол (діни мәселелерде) ешқашан шәкірттерінің пікірлеріне құлақ аспай, өз білгенімен үкім шығарған емес. Бұл оның дінде ижтиһад жасау және Аллаға, Елшісіне және мүміндерге ерекше шынайылық таныту жолын ұстанғандығын білдіреді. Ол діндегі көптеген түйінді мәселелерді ортаға салып, шәкірттерінің пікірін тыңдап, өзінің көзқарасын айтып, бір ай көлемінде немесе одан да көп уақыт бойы бір тұжырымға келгенше олармен ой бөлісетін еді. Соңында шәкірті Әбу Юсуф түйіні шешілген мәселені әдіснамаға енгізіп қоятын. Осылайша, ол әдіснаманы толық хатқа түсіреді. Әрине, бұл мәзһаб (жол, ұстаным) негізін бір ғана адам қалаған, соның ғана көзқарасына құрылған мәзһабқа қарағанда ақиқатқа ең жақын және көңілге қонымдысы» деген болатын.

Әбу Ханифа өзі дамытқан ерекше әдістемесі, қыруар еңбегі мен ижтиһады арқылы көптеген мәселенің түйінін тарқатып, соның нәтижесінде жинақталған фиқһ мәліметтері арқылы мұсылмандардың ғибадаттары мен басқа да амалдарын ислам дінінің шынайы рухына сай атқаруына мүмкіндік беретін сара жол салып кетті.

Ұлт болып ұйысқалы бері исламдық дәстүрмен өмір сүріп келе жатқан қазақ халқының діни танымы Әбу Ханифа мазхабы мен Матуриди ақидасы негізінде қалыптасты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Әбу Ханифа мазһабын ұстанатын сүнниттерміз. Баршамыз мақтаныш тұтатын кешегі өткен Қауам ад-дин әл-Итқани әл-Фараби әт-Түркістани, Һибатулла әт-Тарази, Хусам ад-дин әс-Сығнақи және басқа да Сығнақ пен Кердерден, Тараз бен Отырардан шыққан ғұламаларымыздың бәрі де фиқһта Ханафи мәзһабын, діни сенімде Матуриди мектебін ұстанған. Сондықтан о бастан суннит болғанымыз, іс-амалда Ханафи мәзһабы мен сенімде Матуриди жолын таңдағанымыз халқымыздың ұлт ретінде ұйысып, мемлекет ретінде дамуына тың серпін берген» деп атап көрсетті.

Имам Ағзам Әбу Ханифа ілімінде ислам дінін қабылдаған жергілікті халықтардың салт-дәстүріне баса мән берілді. Ханафи мазхабында әдет-ғұрыптар («урф») исламдағы пәтуа шығарудың, яғни белгілі бір мәселеге қатысты діни үкім берудің бір негізі ретінде саналады. Демек, жергілікті халықтың дәстүріне тән қандай да бір әдет немесе ғұрып ислам шариғатына қайшы келмесе, оны қолдануға, сол бойынша іс-әрекет етуге ешбір шектеу қойылмайды. Құран үкімдерінде, хадистерде, ислам ғұламаларының пәтуасында қарастырылмаған қандай да бір жағдайға қатысты жергілікті халықтың әдет-ғұрпы арқылы шешім берілген болса, сол әдет пәтуа ретінде қабылданады.

Ханафи мазхабы бойынша сонымен қатар исламға дейінгі шариғаттар да пәтуа шығарудың негізі бола алады. Бұл жағдайда да белгілі бір халықтың исламға дейінгі ұстанған сеніміне сәйкес қалыптасқан дәстүрлер мен іс-әрекеттердің ислам шариғатына қайшы келмеуі басты өлшем болып саналған. Осының барлығы Әбу Ханифа негізін салған мазхабтың икемділігін, жергілікті жағдайларға бейімделгіштігін, дәстүрдің озығы мен тозығын ажырата отырып, ақыл-парасатқа негізделгендігін аңғартады. Осы мазхабты ұстанған қазақ халқының бүкіл әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері ислам қағидаларымен үйлесіп, кірігіп кетті. Сондықтан Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 11 қазандағы «Дiни қызмет және дiни бiрлестiктер туралы» Заңында «ханафи бағытындағы исламның халықтың мәдениетiнiң дамуы мен рухани өмiрiндегi тарихи рөлi танылады» - делінген.

5. Имамға ұйып, жамағатпен намаз оқудың қажеттілігі шариғатта көрсетілген бе? Оның әдептері қандай?
Ислам дінінде намаз – діннің тірегі, исламның бес парызының бірі және құлшылықтың ең абзалы болып саналады. Сондықтан да, намазды дұрыс орындау – мұсылмандар үшін ең маңызды міндет. Мұхаммед Пайғамбар: «Мен намазды қалай оқыған болсам, сендер де солай оқыңдар!», – деген. Тағы бір хадисінде Алла елшісі намазға былайша анықтама берген: «Уа, үмбетім һәм сахабаларым! Бүкіл шарттарына сай толық орындалған намаз – Алла тағала жақсы көретін істердің ең мәртебелісі» − деген.

Алайда, бүгінгі таңда намаз мәселесіне қатысты мұсылман жамағаты арасында түрлі сұрақтар туындауда. Соның ішінде «Имамға ұю қажет пе? Жұма намазының сүннетін оқымай, тек парызын оқығанымыз дұрыс па? Намаз соңында тәспімен зікір ету бидғат еместігіне нақты дәлел бар ма? Намаздың әдептері қандай?» − деген сұрақтарға жауап берудің елдегі діни ахуалды реттеуде өзіндік маңызы болары сөзсіз. Келтірілген сауалдарға жауап ретінде төмендегідей түсіндірмелер беруге болады.

1. Тәспімен зікір етуді және дұғаны намаздың соңғы сүннетінен кейін айтуға қатысты ханафи мәзһабының толық дәлелдері бар. Сондықтан амалдарды «бидғат» деп немесе «сүннетке қатысты нақты дәлелі жоқ» деп, асығыс «пәтуа» беру дұрыс емес. Әр мәзһабтың өзіндік шариғи көзқарасы мен дәлелі болғандықтан, бір-біріне түсіністікпен қараған. Алайда, бүгінгі таңда «мәзһаб ұстанбаймын» деп жүргендер осындай ұсақ мәселелерді қазбалап, жамағат арасына іріткі салуда. Олар өздерінің тар түсініктерін өзгелерге таңып, басқаша түсінуге болмайтын Құранның анық аяты немесе Алла елшісінің нақты сүннеті деп біледі.

Мешіттерде имамның жетекшілігімен намаз соңында тәспі тартылып, жамағатпен бірге дұға жасалады. Мұндағы мақсат – намаздан кейінгі зікір-дұғаларды әлі дұрыс біле бермейтін жандарға үйрету және Алла елшісінің намаз соңындағы зікір, дұғаларға қатысты маңызды сүннетін орындауға мән бермей, жамағатты тастап шығып кететіндерге тәлім беру. Сондықтан, имам дауыстап тәспі тартуды өзі бастап, жамағаттың маңызды сүннетті орындауына ықпал етеді. Ислам дінінде бұған ешқандай тыйым жоқ. Белгілі бір істі бидғатқа шығару үшін ол істің дінде ешбір негізі болмауы шарт. Ал, намаздан кейін зікір айтуды және жамағатпен дұға етуді шариғат құптайды. Жамағатпен тәспі тартып, дұға жасау «дұға жасаңдар», «зікір айтыңдар» деп, көпше түрде келген көптеген аят-хадистердің аясына кіргендіктен, шариғатқа қайшы емес.

2. Жамағат намазы – имам мен имамға ұйығандардың арасында болатын байланыс пен ынтымақтастықтың көрінісі. Ислам діні мұсылмандардың бастарын қосуды көздейді және қоғамдық қарым-қатынаста болуға үндейді. Күн сайын бес уақыт намаздың көпшілікпен бірге өтелуі, апта сайын жұма намазының, жылына екі рет айт намазының одан да көп жамағатпен оқылуы, мұсылман үмбетін береке-бірлікке бастайтын, діни ілімді дұрыс алуына, қоғамдық тұрақтылықты сақтауға септесетін амалдар болып табылады.