3 І тарау. Оқу процесінде қарым-қатынас жасау әдістемесі

1.1 Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру..............................................23

1.2. Мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынастары.....................26
ІІ тарау. Оқушы дағдыларын қалыптастыру

жолдары

2.1 Оқыту процесінде оқушының іскерлік дағдыларын

қалыптастыру жолдары...........................................................................30

2.2 Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми

негізі..........................................................................................................35
ІІІ тарау. Оқушы іс-әрекетін бақылау әдістемесі

3.1 Оқу процесінде оқушы еңбегін бақылау тәсілдері..............................41

3.2 Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің нәтижесін бақылау және

бақылау.....................................................................................................44

Тәрбиенің мәні-адамның қоғамдық мазмұнын әлеуметтендіріп, оның ұжымымен және қоғаммен практикалық қатынастарының жүйесін құру.

Осыған орай, курстық жұмысында осы мәселелерге тоқтамас отырып тәрбие процестерінің негізі әдістеріне кеңірек педагогикалық сипаттама беруге тырысатын.

Осы тақырыпты ашуда мынадай бірнеше мәселелерді қарастырдық.

1. Адамгершілік қасиеттің қалыптасуындағы тәрбиесінің
және адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-
құлқы мен іс-әрекетін анықтайды.

Адам неғұрлым адамгершілік тұрғысынан бай болған сайын соғұрлым қоғамға қосатын үлесі де соғүрлым молырақ болатыны сөзсіз.

2. Жеке тұрғаның қалыптасуындағы еңбектің рөлі. Адамды
адам еткен еңбек деп бекер айтылмаса керек. Сондықтанда балсаға ерте кезден еңбек тәрбиесін дүрыс үйрету өте маңызды.

3. Жеке тұлға дамуының психологиясының педагогикалық

Бітірушілік жүмысты зерттеу барысында негізгі мән берілген педагогикалық мәселелер, оқушылардағы дамудың психологиясын зерделеу екеніне көзімінді жеткіздік. Сана адамның іс-әрекеті барысында пайда болады. Еңбек және қоғамдық қатынастың нәтижесінде адам өзіне және өзінің іс-әрекетіне қоршаған ортаға жете түсінеді. Оның сана сезім дамиды. Дамудың нәтижесінде адамның сыртқы көріністері байқалады. Оларға өзін-өзі бақылау мен бағалау, намыс, өз қадірін сезу, өздігінен жетілуге талаптану т.б. жатады. Сана сезімнің осындай сыртқы көріністерін мұғалім оқыту және тәрбие беру процесінде психология, мәліметтеріне сүйеніп, еске асып отыру қажет. Өйткені сана мен өзіндік сананың дамуы қоғамдық қатынастардың жүйкесіндегі адам баласының белгілі орын алып тәрбиеленіп, өсіп-жетілуінің қажетті шартты жағдайларының бірі.

Сонымен жекеадамның дамуы дегеніміз оның нерв жүйесіндегі функционалдық мүмкіншіліктерінің, психологиялық процестерінің адамгершілік қасиеттерінің, білімінің көзқарастарының, оқу қабілетінің адам баласы жасаған материалдық және рухани байлықты игерудің және сол байлықты жасаудың даму тарихы.

Баланың дамуына іс-әрекетінің ролі өте зор. Ол дамудың негізі, іс- әрекетінің түрлері: ойын, оқу, қоғамдық пайдалы жұмыстар, көркемөнер, іс-әрекеті, спорі т.б. Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты іс-әрекетінің салалары мен бірге олардың мазмұны, ұйымдастыру әдістері мен тәсілдері және мотивтері де өзгеріп отырады. Мұны әр түрлі іс-әрекеттерінің түрлерін байқауға болады.

Мектеп жасыма дейінгі және кіші мектеп жасындағы балаларға тән және олардың құмартып кірісетін іс-әрекетінің бір түрі ойын. Ойынның бірнеше түрлері бар. Оларға шығармашылық, ақыл-ой, спорт ойындары т.б. жатады. Ойын балалардың денесін, ақыл-ойын дамытудың сарқылмас көзі. Балалар "дәрігер", "мұғалім", "суретші", "құрылысшы-инженер", "теңіз кенесінің капитаны", "ұшқыш" болып ойлағаинда, олардың бейнесін есіне түсіреді, әр маманның іс-әрекетіне тән ерекшеліктерін өздерінің түсінігі бойынша ескерту рөлін атқаруға талаптанады. Бұл жастағы балалар, әсіресе геолог, теңіз кепесінің капитаны болып ойлауды сүйеді және солардай болуды арман етеді. Мұндай шығармашылық ойындар айналадағы ортаны тануда балардың ой өрісін бірте-бірте дамытады. Ал әр түрлі ойындар мамандыққа бағдар беру түрғысынан қарастырсақ, ойда олар балалар үшін келешек мамандықты танудың беташары болуы да мүмкін.

Ұлы данышпан, философ әл-Фараби "Адам баласына білімнен бүрын тәрбие берілуі қажет, тәрбиесіз берілген білім болашақта жақсы нәтижелерге жеткізбейді" дейді. Данышпанымыздың осы сөзінен-ақ тәрбие процесінің адам қоғамына маңызы зор екенін білуге болады.

Қоғамымыздың өсіп келе жатқан азаматы жеке адамға тән көптеген қасиеттермен саналарды спорт, көркемөнер және іс-әрекетін басқа да түрлі барысымда алады. Іс-әрекеті сипатының өзгеруі, тәрбие процесінде оның мазмұнын, форма ұйымдастыру формасының баюы, соларды басқаруға оқушылардың өзін балаларды тәрбиелеу заңдылықтарының бірі. Егер тәрбие балалардың белгілі бір тәрбие міндеттеріне бағындырылған іс-әрекетін уйымдастыру кезінде құрылған болса, онда ол балалардың дамуын жасайтын ықпалы көбінесе баланы сол іс-әрекетіне түсіріп отырған себептерге байланысты болмақ. Тәрбие тиімділігін артыру үшін балалардың іс-әрекетіндегі жеке және қоғамдық мәні бар себептерді ұйымдастырып отыруға тырысу қажет.

Оқушылардың өзін өзі тәрбиелеу тілегін тудыруға, бұл әлі олардың өзін тәрбиелеудегі белсенді жұмысқа қосқандық болып есептелмейді, өзін-өзі тәрбиелеудің дурыс жолдарын неғұрлым тараған жолын өзін белгілі бір міндеттемелер алып, соның орындауын анық бақылап отыру, өзіне өзі өсеп беру, өзін-өзі тексеру бақылдау формасы болып табылады. Өзіне-өзі есеп беру алғаш жиында өз жолдары алдында, отрыс кеңес мәжілісінде, үйірмеде, одан кейін өзінің алдына өтуі мүмкін.

Өзін-өзі адамгершілікке тәрбиелеуде өзіне-өзі бұйыра білудің мәні зор. Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеудің бұл әдісін қызыға қабылдайды және ықыласпен қолданады. Адамгершілік тәрбиесі ұғымсыз процесс, ол адам түғаннан бастап, бүкіл өмір бойы жалғаса береді. Алғаш алып қарағанда, осы ұғымсыз процесте қандай да бір мезеңдерді белгілеуге болмайтын сияқты болып көрінуі мүмкін. Солай бола тұрса да бұл мүмкін және орынды. Педагогика адамгершілік тәрбие үшін түрлі жас кезендерінде мүмкіншілік бірдей болмайтынын көрсетті.

І тарау. Оқу процесінде қарым-қатынас жасау әдістемесі
Оқу жылының соңына қарай балалар сабақта бірлесіп жұмыс істеу жөнінен біраз тәжірибе жинақтайды. Олар енді қажет болған кезде, жалпы оқу құралдары мен кітаптарын пайдалана алады, бір-біріне көмектесіп, өз білімін ортаға сала біледі, олардың бойымда ұжымдық жұмыс түрлеріне деген ұмтылыс пайда болады.

Орыс тілі, оқу, математика және басқа пәндер бойынша оқу материалын меңгеру қазіргі балалар үшін едәуір қиындық туғызады. Сондықтан қажетті ақыл-ой салмағы балаға ауыр, ұнамсыз әсер етпей, күш салудың, "жаңалық ашудың", жаңа, бұрын белгісіз нәрсені түсінудің арқасында қуанышқа бөленетіндей оқу процесін ұйымдастыру талап етіледі.

Оқу, грамматикә және тіл дамыту сабақтары адамдардың қарым-қатынасы туралы балалардың көзқарасын байытуға, оларды қоғамдағы тұрмыс нормаларымен және ережелерімен таныстыруға мүмкіндік береді, баланың еліктеуге тырысатын адамгершілік мұратының қалыптасуына көмектеседі. Табиғаттану сабақтарының енгізілуіне байланысты табиғат оның байлықтары, адамиың табиғатқа көзқарасы екінші класс оқушыларыкың арнайы оқитын пәніне айналып келеді.

Оқуға арналган кітаптарда қазіргі балалардың омірі бейнеленген әңгімелер берілген. Әңгімелердің мазмуны балалардың назарын күнделікті өмірде жақсылық, ілтипаттылық, қамқорлық көрсегуге аударады. Сөйтіп, балалардың басты назарында айналасындағы адамдар достары, жолдастары, ата-аналары болады. Өнегелік мағынасы баланы түсіну сезімін сипатталып отырған оқиғаның тереңіне жеткізуді талап ететіндей әңгімелерге назар аударуға болады. Бірде, сабақта балалардың іс-әрекеті туралы әңгіме болған кезде, оқушылардың бірі: "Егер жаман қылық жасасаң, неге міндетті түрде өзің туралы айтуың керек, ал егер жақсы іс жасасаң, неге үндемеуің керек? Жақсы іс туралы айту үнамдырақ қой"- деп сұрады. Мұғалім бұл сұраққа бірден жауап қайтармады, ол балаларды ойлану мүмкіндігінен, бәлкім, класта болған оқиғаны жаңаша көз алдына елестету мүмкіндігінен айырғысы келмеді. Ол өз мінез-құлқымен балалардың назарын аударған адамдар туралы айтып беруін сұрады. Балалардың әңгімелері, олар басқаларға жақсылық жасап, ол туралы айтпайтын және жақсылық туралы сөйлеп, оны іске асырмайтын адамдардың іс-әрекетіндегі айырмашылықты талдай алмаса да, іштей сезінетінін көрсетті. Екінші класс оқушыларының бәрі бірге нағыз мейірімді адам жақсылықты награда үшін емес, адамдарға басқаша қарай алмайтындықтан жасайды деген қорытындыға келді. Ол әрдайым қарапайым.

Адамгершілікке тәрбиелеу мақсатында қазақ тілі сабақтарында өткізілетін қысқаша мазмұндаманы пайдалануға болады. Бұл үшін мазмұндамаға арналған әңгіменің тексіне тиісті мінез-қүлық әдісін таңдауды талап ететіндей проблемалық адамгершілік міндетті енгізген жөн. Оқу тапсырмасын орындай отырып, бала адамгершілік көзқарасты қалыптастыруға арналган қажеті материал алады.

Мысалы, екінші класс оқушыларына мынадай әңгімө оқылды; "Жаз мезгілі жетті. Орманда бүлдірген пісті. Үш дос-Орал, Болат, Қасым - үйге бір-бір кәрзеңке піскен жидек әкелуді ұйгарды. Олар орман ішін үзақ аралады. Бүлдіргенге тойып, кәрзеңкелерін толтырды. Конет Қасым қалтасында үйдің кілті жоқ екенін байқады. Бүлдірген терген жерге қайтып барып іздемекші болды. Болат жолдасын аяп, күрсінді де, үйіне кетті. Ал Орал ..." Тапсырма: Қасым не істеуге тиіс екенін жазу.

Мүғалім осындай текстерді өзі іріктеп, оған мазмұны осы сәтте балалар үшін неғүрлым актуальды болатын тапсырмалар әзірлеп алады.

Балалардың ойлау қызметінің негізгі түрлері сабақтағы жұмыс түрі коллективті болған кезде тезірек әрі жақсы дамиды. I кластағы сияқты II класта да үжыммен құрылған әңгімелер қызықты болады. Бұл жұмыстың барысында балалардың бойында берілген сөйлем варианттарын салыстырып, тәуірлерін таңдай білу қабілеті дамиды.

Математика сабақтарында есеп шығарған кезде бірлесіп жұмыс істеудің әр түрлі варианттары болуы мүмкін, мысалы: 1) есептің шартын өз бетімен оқып шығу. Оның мағынасын, берілген мысалдың арасындағы қарым-қатынасты анықтайтын сөздерді табу. Тапсырманың осы бөлігін олардың әрқайсысы дұрыс шешкен-шешпегені туралы өзара кеңесу; 2) есепті өз бетімен шығарып, одан кейін орындалған жұмысты өзара тексеру және жолдасы орындаған жүмысқа ауызша баға беру; 3) жолдасы ойлап тапқан есепке сұрақ қоя білу. Есептің кез келген шартына математикалық мәні жағынан әр түрлі бірнеше сұрақ қойылуы мүмкін екеніне балалардың назары аударылады; 4) тақтаға жазылган схема бойынша есеп мынадай саты бойынша жасалады; а) компоненттердің арасындағы байланыс белгіленеді; ә) математикалық ұғымдар арқылы есептің құрамдас бөліктерінің арасындағы байланыс анықталады; б) ессптің мазмұны анықталады. Ұжыммен құрылған бөлшектерден тұтас есеп жасалып, ол класта өз бетімен шығаруға ұсынылады.

Табиғаттану жөніндегі пән сабақтары балалардың белсенді қарым-қатынасына байланысты болады.

Үйлестіріліп берілетін материалмен жұмыс істеу бір партада отыратын балалардың зерттелетін заттарды бірлесіп қарауына, салыстыруына, бейнелеуіне мүмкіндік береді. Бұл балалардың оқу пәніне деген назарын күшейте түсуге және олардың тату, жолдастық қарым-қатынасын нығайтуға көмектеседі.

Мысалы, «Бөлме өсімдіктері» деген тақырып бойынша сабақ өткізген кезде класты төрт-төрт адамнан топтарға бөлуге болады. Балалар өсімдіктерді күтіп-баптау жөніндегі міндеттерді топ мүшілерінің арасында өздері бөледі: бірі топырақ қопсытады, екіншісі сарғайған жапырақтарды үзеді, құрғақ бұтақтарды кесіп тастайды, үшіншісі суарады; төртіншісі өсімдіктің аты жазылған белгі жасайды. Топтарда әр түрлі оқушылар кезекпен ұйымдастырушы болуға тиіс. Жұмысты қабылдап, талдау жасаған кезде мұғалім орындалған тапсырманың сапасым ғана емес, сонымен бірге жұмыс барысында қалыптасқан өзара адамгершілік қарым-қатынасты да бағалап өтеді. Сөйтіп, балалар бүкіл ұжыммен табысы әркімнің істеген жұмысына байланысты екеніне тағы да көз жеткізеді. Олар өзінің ғана жақсы жұмыс істеуін жеткіліксіз, жолдасың да сондай жақсы жұмыс істеуі керек, демек, оған дер кезінде көмек көрсету керек екенін түсінеді.

Топтық тапсырмаларды ұйымдастыру және оларды сабақта орындау оқушылардың бірлескен қызметі кезінде ұзақ уақыт бойы топтасып араласуына және коллективтік. сыннан өтуіне мүмкіндік береді.

Жалпы жұмыс үшін топтар құра отырып, балалардың арасындағы жолдастық байланысты, олардың өзара қарым-қатынасын, бірлесіп жұмыс істеуге балалардың әзірлік дәрежесін ескеру қажет. Бірлесіп жұмыс істеуге дағдыланбаған бала ондай жұмысқа дағдыланған балалармен ынтымақтасып жұмыс істейді. Егер класта ұжымдық жұмысқа әзірленбеген балалар көп болса, педагог бүкіл класты топқа бөлуге асықпауға тиіс. Ол балалардың жұмысын мұқият қадағалауға мүмкіндік алу, оларды бірлесіп жұмыс істеуге, әркімнің еңбегін бағалай білуге үйрету үшін алдымен бір топқа, одан кейін екінші топқа тапсырма береді. Пәндік сабақтардағы ойластырылып құрылгаи топтар балалардың бір-біріне адамгершілік игі ықпал жасауының, олардың арасында өзара дұрыс қарым-қатынас қалыптасуының пәрменді құралы бола алады.

Балалардың сөйлеу қабілетін дамыту барлық сабақтарда болатын процесс - бұл мұғалімнің назарында болатын ерекшө обьект. Балалардың сабақта да, сондай-ақ сабақтан тыс уақытта да араласу сарыны көбінесе сөйлеу мәдениетіне байланысты болады. Кейбір балалар өз жолдастарына әр түрлі жалған тағып, дөрекі сөздерді қолданады, қатты сөйлейді немесе заңды талаптарын жоғары сарынмен қояды. Жолдастарына көзқарасын білдірудің осындай сыртқы түрі көбінесе қарым-қатынастың мазмұндық жағын анықтайды. Мұғалім балалардың өзара араласу сарынын қадағалауға және қажет болған жағдайда оны алға қойлыған тәрбиелік міндеттерге байланысты өзгертіп отыруға тиіс. Балалар ұжымында "сыйластық сарыны" басым болса, онда жеке адамның өзара адамгершілік қарым-қатынасы мен қасиетті неғұрлым тезірек әрі оңайырақ қалыптасады.

Сабақта бәрі мұғалімнің басшылығымен жүргізіледі. Сабақтағы балалардың өзара қарым-қатынасының сипаты көбінесе мұғалімнің жеке өзіне өзінің балалық шағын еске түсіру, баланың кездесоқ жасаған қылықтарын байқамағанси білу, балалармен бірге қуанып, бірге ренжи білу, олардың мүддесімен өмір сүре білу қабілетіне байланысты болады. Мұндай реттерде бала өзінің жақындығын сезініп, класта жолдастарына мұғалім сиқяты қарауға тырысады. Мұндай жағдайда бала мұғалімнің тарапынан, одан кейін кластас жолдастарының тарапынан да демеуді сезінеді. Бұл оның адамгершілік жағынан дамуы үшін де жағдай туғызады.

II класта балалар бірін-бірі жақсы біледі және жолдастық қарым-қатынастан басқа, олардың арасында ынтымақтық пайда болады. Мұғалім оқуға арналган текстерді пайдалана отырып, нағыз жолдастық пен шынайы достық туралы, бұл үшін қажетті қасиеттер (кішіпейілділік, қайырымдылық, әділеттілік және өзара көмек) туралы балалалрдың көзқарасын кеңейтіп, нағыз достыққа не кедергі келтіретінін оларға көрсете алады. К.Д.Ушинекий; "... шығармада келтірілген адамгершілік іс-әрекетті, адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сүюге баланы итермелейтін әдеби шығарма өнегелі шығарма" - деп жазған.

Оқу үшін көркем шығармалар таңдау олардың негізінде екінші класс оқушыларының өзара қарым-қатынасында адамгершілік мәдениетін дамытуға болатындай етіп жүзеге асырылады. Әдеби шығармаларды оқи отырып, балалар адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекетін, іс-әрекеттің болу себебін ажырата білуге, игі істің әдемілігін сезінуге, бұзақылықты, мейірімсіздікті айыптауға үйренеді.

Ұсынылған шығармаларды талқылауға арналған сұрақтар балалардың кейіпкер іс-әрекетін түсінуін бағалай білуін тереңдетеді. Осы шығармалардың негізінде өткізілетін этикалық әңгімелер, егер олар баланың жақын туыстарымен, жолдастарымен қарым-қатынасына байланысты болса, егер мұғалім адамның халық, Отан, табиғат дүниесі алдындағы жауапкершілігі туралы мәселе көтерсе, әдетте. балаларды
өте қызықтырады. Сөйтіп, балалардың алдына қойылған мәселелерді коллективтік түрде шешу адамгершілік көріністерді анықтауға ғана емес, сонымен қатар балалардың өмір тәжірибесін кеңейтуге де жәрдемдеседі. Әңгіме кезінде мұғалім практикалық істерді ұйымдастыру туралы балалармен міндетті түрде сөйлесуге тиіс.

Оқи отырып және оқылған материал бойынша әңгіме өткізе келе, балалар бірте-бірте адамдардың ісі мен әрекетін өнегелік жағын ажырата білуге, адамгершілік норма тарапынана тәртіпті бағалай білуге үйренеді. Балалардың назарын игі көріністерге ғана емес, жаман көріністерге де аударып отыру, оларды әділетсіздікке, қаталдыққа, арамдыққа қарсы күресуге ынталандыру өте маңызды. Әдеби шығармадағы кейіпкердің мінез-құлқын екінші класс оқушысы көбінесе үлгі тұтады, ол арқылы бала жолдастары мен өзінің іс-әрекетіне баға береді.

Тәрбиелік жағынан баланы әңгімеде, өртегіде, өлеңде келтірілген "адамгершілік проблемамен" қызықтыру өте маңызды. Осыған байланысты мұғалімнің мәнерлеп оқуы үлкен роль атқарады, баланың шығарманы ұғыну қабілеті көбінесе осыған қатысты болады.

Мәселелердің бағыттылығы, оқылған шығарманы талқылау қорытындысы бала сезімім оятардай "проблемалы" болуға тиіс. Бұл - екінші класс оқушылары мұғалімнің басшылығымен алға қойылған мәселені өздері шешуге, шешімді дайын түрінде шығармай, ереже жасауға тиіс деген сөз. Шығарманы талқылау баланың білімі мен сезімінің бірлігін қамтамасыз етуге тиіс, сабақта оқыған материал баланы толғандыратындай жағдай тудыруы тиіс.

II класта оқуға арналған әдеби шығармалар төрт бөлімге топтастырылып берілген: адамның асыл мұраты, "Мейірімділік пен қайырымдылық туралы", "Жолдастық пен достық туралы", "Тіршілік атаулыны сүйе біл".

Кластың ерекшелігіне қарай мұғалім тексті іріктеп пайдалануы, адамдардың адамгершілік сезімі, түсінігі мен іс-әрекеті туралы баяндайтын басқа әңгімелер таңдауы мүмкім.

Төменгі класс оқушыларын еңбек қызметіне тәрбиелеуде елімізде жасалып жатқан зкономикалық және әлеуметтік өзгерістер туралы білімдерді жинақтаумен тығыз байланыста жүзеге асыру қажет. Балаларға түсінікті материал арқылы мұғалім оқушыларды еңбекшілерінің алдағы міндеттерімен таныстырады, жалпыхалықтық құрылыстардың маңызы туралы айтады.

Төменгі жастағы оқушылармен «сана», «үнем» «рационализатор-лық», "тиімділік" синяқты ұғымдарды қалыптастыру жөнінде де жүұыс жүргізіп отыру керек. Бұл ұғымдар еңбек процесінде және оның натижелеріне, меншікке, табиғатқа деген көзқарасты анықтайды. ІІ класта мұғалімдер "сапа" және "үнем" деген ұғымдарды терең түсіндіру жұмысын жүргізеді.

Мәселен, балалар чертеж бойынша машина моделін әзірлеуді үйренеді. Модель оқушыларға көрсетіледі, оның негізгі бөлшектері қағазда бейнелену реті белгіленеді, ірі бөлшектерінің жазықтықта бейнелену сипаты анықталады. Мұғалім түсіндіру барысында қандай шартты сақтаған кезде уақыт пен күшті аз жұмсап, сапасы өте жақсы зат жасауға болатынын еске түсіруге көмектеседі. "Сапа" ұғымын түсінудің келесі кезеңі-заттарға баға беру. Баға беру үшін таңдалып алынған қадағалау тобы (әдетте ол үш адамнан тұрады) заттарды үш топқа бөледі: үлгіге сәйкес келеді, ауытқушылық бар, затта өрескел қателер бар. Заттарға ауызша баға беріледі. Еңбек нәтижелерін таңдау тез өтеді, заттың авторы әдетте аталмайды, әңгіме еңбек нәтижелері жайында болады. Балаларды бақылау зат авторларының фамилиялары аталмаса да, әрбір бала өз үлгісінің бағасын қадағалап, табысына қуанатынын немесе сәтсіздігіне ренжитінін көрсетеді. Еңбегінің нәтижесін ұжым мадақтап, еңбек қуанышын сезінген бала іштей күш-қуат алып, еңбек процесінен тағы да қуанышқа бөленсем деген ішкі ниеті пайда болады. Бұл бала бойынша адамдық қасиетті қалыптастыратын, оны парасатты және адамгершілікті түрде жетілдіретін бала еңбегінің екінші "рухани' нәтижесі.

III класта "үнем" деген ұғымды тереңірек түсіндіру жұмысы одан әрі жүргізіледі. Бұл жұмыста балалардың қолда бар материалды пайдалану жөніндегі дербес қызметі едәуір орын ала бастайды. Жаңа заттың чертежін қағаз бетін түсіре отырып, балалар бірнеше вариант ұсынады. Мұғалім бір топ баланың материалды неғұрлым үнемді жұмсауға мүмкіндік беретіндей етіп орналастырған чережына назар аударады. Тәжірбиеде мұғалімнің ұғымды түсіндіре отырып, істің бір жағына ғана, материалды үнемдеуге күш салатынын байқауға тура келеді, ал үнемдеген материалдың қайда жұмсалатыны балаларға әрдайым түсінікті бола бермейді. Үнемделген материалды падалануды, оны қайда жұмсауға болатынын ойлатсыру қажет. "Үнем" ұғымын түсіну процесінің тұжырымдылығы жұмыс барысында балалардың творчестволық қабілет, ептілік, тапқырлық көрсетуіне мүмкіндік береді.

Балалардың еңбекте дұрыс ұжымдық көзқараста болуын
қалыптсатырудың зор маңызы бар. Оқушылардың жалпыға ортақ аспап пен материалдарды пайдалануларына, тіпті, көбінесе топ бірлесіп жұмыс істеулеріне тура келетін еңбек сабақтары мұғалімдерге балалардың бойында ынтымақтастық пен өзара көмек дағдыларын дамытуына көп мүмкіндіктер береді. Екінші оқу жылында бірлескен еңбек балалар үшін неғұлым үйреншікті бола бастады, олар коллективтік жұмыс жөнінде біраз тәжірибе жинақтады, бір-бірін жақсы білетін болды. Балалар енді тапсырма сипатынан көрінген, тапсырманы оңай бөлетін топ құрамын іріктей алады. Олар ұжымдағы жұмыстың артықшылық жағын түсінеді. Сондықтан ІІІ класта мұғалім бірлесіп жұмыс істеу үшін неғұрлым күрделі тапсырма бере алады (мысалы, ертегілерге иллюстрациялар әзірлеу, мереке қарсаңында мектеп үйін безендіру үшін гүлдер мен гүл тізбектерін әзірлеу және басқалары).

Мұғалім оқушылардың еңбек процесіндегі өзара қарым-қатынасын мұқият қадағалауға тиіс: олар баяуларды, қарындаштарды бөлісе ме, қағазды, картонды дұрыс тарата ма және т.б. Жолдастық өзара көмек көрсету фактілерін атап көрсетіп, балалардың жолдастыққа жатпайтын қылықтарын бетіне айту керек. Сабақтың соңында әр топтың жұмысына коллектив бойынша баға беріп, жұмысты орындаған кезде оқушылардың оз бетімен істеген жұмысын, инициативасы мен ұқыптылық көрсеткенін атап өткен жөн. Алайда ең бастысы - жұмыста қайырымдылық, ілтипаттылық көрсетуге, өзінің және жолдастарының жұмысын әділ бағалауға оқушылардың назарын аудару.

Ойыншықтардан, үйде пайдаланылатын және мектептегі еңбек сабағында артылғандардан балалардың өздері жасаған ұсақ заттарынан, оқушылардың өз класына және бірінші класс оқушыларына арнап жасаған дидактикалық материалдан класта ұдайы жұмыс істейтін "Ынтымақты еңбек" көрмесін ұйымдастыруға болады. Мұндай көрме ұйымдастырылған мектептерде оқушылардың ата-аналары мен өздері үлкен ықылас қояды.

Өз көрмелерінің экспонаттарын балалар жалпы ұйғарым бойынша жолдастарының туған күніне, аналары мен әжелерінің 8 Наурыз күніне және т.б. сылай алады.

Кейбір еңбек сабақтарының алдында балалар табиғатқа экскурсия жасайды. Орманда, далада, паркте балалар мұғалімнің тапсырмасымен топ болып материал жинайды, одан соң сабақ кезінде олардан әр түрлі заттар әзірлейді.

Пьесалар әзірлеу, одан соң оларды стол үстіндегі қуыршақ театрында және көлеңкелі театрда қою ұдайы еңбекті талап етеді. Мұғалім бұл театрда қандай ойын қоюды, ол үшіп не керектігін балалрдың талқылауына ұсынады. Сахна, шымылдық жасау, жарық орнатып, сценарий әзірлеу, фигуралар қиім, корациялар іріктеу, артистер, ойын жүргізушілер белгілеу, шақыру билеттерін жазу керек екендігі анықталады. Өзі үшін де, басқалар үшін де түрлі-түсті қағаз, кистілер және басқа қажетті материалдар табу талап етіледі. Балалар алғашқы тапсырмаларды орындау үшін топтар құрады. Олардың бірі театр үшін рамка жасаса, енді бірі шымылдық тігеді; декораторлар иллюстрация іріктейді, жарықтандырушылар ата-аналар көмегімен жарық етуге қажеттінің бәрін тауып, сым жүргізіп, шамдарын іледі. Еңбек сабағында оқушылар өздері іріктеген иллюстрациялардан кейіпкерлердің фигуркалары мен декорайиялар қияды. Балалар тапсырмаларды өзара әділ бөлісіп, бір-біріне көмектесіп бір-бірінен үйрене білуге тиіс.

Балалар театрын құру жөніндегі күрделі әрі көп қырлы жұмыс балаларды жақындастыра түседі, ұжымдық жұмыстың табысты болуы әрқайсысының адалдығына байланысты екендігіне олардың көзі жетеді.

III класта топтық үй тапсырмалары әр түрлі оқу бағдарламасы бойынша беріледі.

Табиғаттану пәні бойынша жарықтардаи немесе күзгі гүлдерден гербарий жинау, дәнді өсімдіктерден немесе арамшөптерден коллекция жасау, ауа райы календарын жүргізу сияқты тапсырмалар беруге болады.

Мақал-мәтел іріктеуді, әдеби викториналарға сұрақтар әзірлеудің, класс өмірінен инсценировкалар, сықақ көріністер даярлап, оларды клуб сабақтарында көрсетуді топ болып жүргізген жақсы. Үйде балалар жолдастарымен бірге кішігірім ойындарды, билерді зор ықыласпен үйренеді."

Ауыл шаруашылық еңбегіне және өсімдіктердің өсуін бақылауға байланысты ("Терезе алдындағы бақша", "Терезе алдындағы орман", Гүлді қысқы бақ") тақырыптарды топтық үй тапсырмаларына негіз етіп алуға да болады. Балалар өз "бақшасынан" өнім жинайды, өз еңбегінің жемісімен сыйлайды.

"Терезе алдындағы орманды" оқушылар ағаш өсімдіктердің: еменнің, ақ үйеңкінің, шыршаның, қарағайдың тұқымынан өсіре алады. Бұл жұмыс ұжымдық түрде топ болып жүргізіледі.

III кластағы қоғамдық пайдалы еңбектің түрлері әр түрлі, бұлар қластағы кезекшілік, мектеп территориясын тазарту, мектеп бақшалары мен бақтарында жұмыс істеу, балалардың мектептен тыс коллективтік еңбегі (көшелерді, аулаларды көгалдандыру, т.б.). Жалпыға пайдалы еңбек балаларға үлкен тәрбиелік ықпал жасайды, бірақ бұл үшін еңбекті дұрыс ұйымдастырып, жұмыстың жүйелілігін, балалар арасында міндет бөлуді ойластыру керек.

Қоғамдық тапсырмалар балаларға ойын түрінде берілуі мүмкін, бұл оқушылардың тапсырмаға деген ынтасын күшейтеді, оларды жұмысты орындауға ұйымдастыруға көмектеседі. Мәселен, мектептердің бірінде «Гүл ауруханасы» деген әңгімені оқығаннан кейін оқушылар өз класында осындай аурухана ашуға кірісті. Гүл "дәрігерін", "санитарларын" сайлады, терезе алдының бірін "аурухана" етті. "Дәрігер" мен "санитарлар" кластағы, коридордағы гүлдердің бәрін қарап шықты. "Ауру" гүлдер кластағы терезе алдына әкелінді. Балалар гүлдерді суару үшін ерітінді әзірледі, жапырақтарды сүртті, қурап қалатын бұтақтарын қырқып тастады, су себу үшін үйден себізгілеушілер әкелді. Гүлдерді "медицина персоналы" ғана амес, балалардың көпшілігі күтіп-баптайтын болды: бәрі де "ауру" өсімдіктердің тезірек "жазылғанын " тіледі.

Бұдан соң класта класс кітапханасының кітаптарына және оқушылардың өз кітаптарына арналған "ауруханалар" пайда болды. "Ауру" кітаптарды тігіп, желімдеп, сыртын қаптады.

Балалар үшін осындай қызықты істерден олардың алған әсерлі толғаныстары өзара адамгершілік қатынастардың дамып, нағаюына барынша игі ықпал етеді. Бірлескен әр түрлі еңбекте балалар бірін-бірі жақын біледі, жолдастық пен достық көріністі дұрыс бағалауға үйренеді. Олар кластағыға қарағанда, класс санитарлары мен старосталарын және т.с. сайлауға зор жауапкершілікпен қарай бастайды, кандидатураларды белсенді түрде талқылайды. Балалар өз құбыларының қасиеттерінен олардың жолдастарына қарым-қатынасын: олар айналасындағыларға әділ ме, әділ емес пе, ілтипатты ма, ілтипатты емес пе екенін көрсетс білуі маңызды. Педагог балаларды кемшіліктерді де, жетістікгерді де әдепті түрде талқылауға бағыттап отыруға, оларды жолдастарына әділ әрі жақсы ниетпен қарауға үйретуге тиіс.

Дұрыс ұйымдастырылған қоғамдық майдалы жұмыс балаларды жақындастырады. Жолдасына деген қамқорлық, бір-біріне көмек көрсетіп отыру балалардың әдетіне айналады.

Оқушылар сурет салумен айналыса бастағаннан бері жыл өтті. Сурет сабақтары бұрынғысынша балаларды бейнелеу өнерінің құралдарымен оқытудың және дамытудың басты формасы болып қала берді. Мұнда балалар өз бетімен істелетін жұмыста және кластан тыс сабақтарда өздеріне қажет болатын білім мен дағдыларды үйренеді.

Балалардың бейнелеу қабілетін дамыту бұрынғысынша көз алдына елестетуді байыту, сезімталдық пен есте сақтай білуге жаттығу арқылы жүзеге асырылады. I кластың материалдарында келтірілген әдістерді едәуір күрделіленген материал түрінде II класта да қолдануға болады. Негізгі міндет те бұрынғыша қалады: баланың суретте әр түрлі оқиғаларға, адамдар мен табиғатқа өз көзқарасын білдіруіне үйрету. Бұл көзқарас адамдардың іс-әрекетін балалардың бағалай білуінен, айналадағы өмірден "жақсы мен жаманды" түсінуінен көрінеді. Бағалай білу енді "мен үшін жақсы немесе жаман", "маған мейірімді немесе мейірімсіз қарайды" деген принцип бойынша ғана анықталмайды, "мейірімділік" пен "мейірімсіздік", "барлығына қатысты" деген мағынада ұғындырылады.

Балалардың жеке өмірлік тәжірбиесіне сүйене отырып, оларды адамдардың іс-қимылы мен әрекетін дұрыс бағалай білуге үйретуге болады. Егер бағалау оқушының мейірімділік пен мейірімсіздікті өзінің қалай түсінетіндігімен, оның жеке өзінің жамандық пен жақсылыққа көзқарасымен толықтырылатын болса, адамгершілік тұрғысынан баға беру әрбір оқушыға жеңіл түседі. Көптеген сабақтың тақырыптары балалардың бойында адамдардын іс-әрекеті мен қасиетіне адамгершілік тұрғысынан баға бере білу қабілетін дамытуға тікелей бағытталған.

Балалармен тәрбие жұмысында олардың суреттерін бірлесе талқылау өте пайдалы. Оған балалардың бәрі бағалайтынын білу мұғалім үшін қызықты болады. Мұндай бағалауға бағыт бере отырып, балалардың назарын суреттердің айқын сапасына: бейнелеудің әсерлілігіне, түс үйлесімділігінің дәлдігіне, адамдардың мінез-құлқының дәл көрсетілуіне және т.б. аудару керек.

Көркемдік материлдар балаларды тәрбиелеуге көмектеседі. III класта сурет салудың жаңа графикалық техникасы - қаламмен сурет салудан бастаған жөн. Қаламмен сурет салудың қарындаш пен бояуды пайдалануға қарағанда артықшылығы бар. Балалар қаламмен суретті тезірек салады, мұның өзі бұл жаста балалардың тұрақты болмайтын ойын тез жинақтауына жәрдемдеседі. Оның үстіне қаламмен сурет салу бала қолының дәлдігі мен икемділігін дамытады, өткені линияларда әр түрлі салмақпен және әр түрлі үйлесімділігімен жүргізе білуді талап етеді. Қаламмен жұмыс істеу балаларды сурет салуды дәлме-дәл ұйымдастыруға үйретеді.

Сабақтан тыс уақытта да қаламмен сурет салуды іс жүзінде пайдаланудың мүмкіндіктері көп. Бұл техникамен орындаған иллюстрациялар альбомдар мен көрмелер үшін материал бола алады. Мұндай суреттер қабырға газеттерінде кеңінен пайдаланылады.

Осының бәрі балалардың бейнелеу өнері қызметіне тақырыптар мен сюжеттердің неғұрлым кең ауқымын енгізуге, олардың алған әсерін толық жүзеге асыруына мүмкіндік береді.

III класта тақырыптық тапсырмалардың бәрі дерлік адамды бейнелеуде балалардан кейбір дағдыларды талап етеді. Бұл жастағы балалардың суреттерінде адамның дене бітімі пропорциясының арақатынасы жиі бұзылып тұрады. Балалардың көпшілігі әдетте адамның басын анағұрлым үлкен етіп, аяқ-қолын қысқа етіп салады. Сондықтан мұғалім балалар суреттерінде адам денесінің барлық мүшелерінің шамалас болуына назар аударуы тиіс. Бірнеше сабақ ішінде балаларды адамды дәл бейнелеуге үйретуге болмайды. Бұған бірте-бірте қол жетеді. Дене бітімінің пропорциялылығы туралы ұдайы еске салуды адамның іс-әрекетімен және жалпы бейнеленіп отырған оқиғаның мағынасымен байланыстыру керек.

Дене бітімінің пропорциясын салу жұмысы балаларды адамның қозғалысын айқын бейнелеуге үйретумен, дене қимылының және қарапайым бет әлпетінің мәнін түсінумен қатар жүргізген кезде міндет жеңілдей түседі. Адамның дене бітімін бейнелеуге үйретудің басты әдісі ойша және бақылау негізінде жасалатын тапсырмалар болады.

Адамның дене бітімін қозғалыссыз (орнықты) қалпында ойша бейнелесу балалар үшін өте күрделі, оларға қандай да болсын қарапайым, бірақ айқын қозғалыстарды есте сақтау жеңіл. Салуға берілген қозғалыс сүретін осы кластағы оқушылардың бірі балалардың бәріне көрсетеді. Мұғалім оның тұрысын түсіндіреді, балалардың әрбір қимылға тән дене, аяқ, қол, бас қозғалысына назар аударуға кеңес береді. Ең бастысы суретте балалардың адам қозғалысын айқын бейнелеуді үйренуіне күш салу; мұндай жағдайда олардан бөлшектерді дәлме-дәл бейнелеуді талап етудің қажеті жоқ.

Балаларға адамдардың жүрісін бақылап көруді тапсырған дұрыс. Мұндай тапсырмаларды балалар тіпт үзіліс кезінде де орындай алады. Кейін бұл бақылағандарын олар сурет салғанда пайдаланады.

Мұғалім суреттің тақырыбы туралы балалармен әңгіме өткізе отырып, балалардың "жақсы" мен "жаман" қылықтар жайындағы көзқарасын анықтайды. Балалар өз өмірінен әр түрлі оқиғаларды еске түсіреді. Олар адамдардың көбінесе барлық жерде бірдей әрдайым мейірімсіз немесе мейірімді бола бермейтінін, мейірімсіз адамның мейірімді бола алатынын, оның өзгеруі мүмкін екенін түсінуге тиіс. Сөйтіп, адамдарға жалпылай баға емес, олардың мінез-құлқына сипаттама беріледі; бұл бала суретінің ерекшелігіне сәйкес келеді, онда адамға деген көзқарас негізінен олардың іс қимылын көрсету арқылы білдіріледі.

Оқушыларға қойылатын сұрақтарды балалар адамдардың әрекеттерін адамгершілік тұрғысынан өз бетінше бағалауға, өз сипаттамаларын суретте көрсету жолын табуға үйренетіндей етіп қойған жөн.

Балалар сурет салуға кіріспес бұрын өз суретінің сюжеті туралы ойлануға, өздері бақылаған және сурптте бейнелегіоі келген оқиғаны еске түсіруге тиіс. Парақтың сыртқы бетіне балалар түсініктеме жазу жазып, екі-үш сөйлеммен мазмүнын баяндауға тиіс.

Табиғатты бейнелеуге қатысты тапсырмаларды орманға, баққа, парке экскурсия жасағаннан кейін өткізген жақсы, Балалардың алған әсері әлі басылмаған, серуендеу кезінде көзбен көргендері ұмытылмаған. Мұғалім белгілі бір жыл мезгіліне тән нәрсенің бәрі суретті бейнелеуге тиіс екенін балалардың есіне салады, аса көрнекті орыс суретшілерінің пейзаждарын көрсетеді. Табиғатқа деген эстетикалық көзқарасы арқылы бала оны бағалауды, аялауды үйренеді.

І-ІІ класта бейнелеу өнері сабағының түрлері әр түрлі болады. Кластың өмірінде сурет салудың рөлі едәуір ұлғаяды. Бұл кез келген әңгімелер мен ертегілерге салынған иллюстрациялар көрмелері мен конкустар, мерекелерді безендіруге қатысу, күнделіктерін иллюстрациялау. Педагогтің иницииативасы мен тәжірибесі оған сабақтан тыс жұмыстың басқа түрлері жөнінде де ой салады.

Балалардың әдеби шығармаларға иллюстрация жасауына ерекше назар аудару керек. Оқушыларға қандай да бір әдеби шығармаға сурет салуды тапсырып, содан кейін көрме ұйымдастыруға немесе ең тәуір иллюстрациялардан альбом жасауға болады. Өзіне ұнаған кітапшаға өз бетінше сурет салған оқушының инициатиоасына селқос қарамау керек. Гуашьпен салынган үлкен иллюстрациялармен мереке кезінде класты безендірген өте жақсы. Балалар мұндай суреттерді мұғалімнің басшылығымен топ болып орындайды, балалрдын әрқайсысы панноның қандай да болсын бір бөлігін немесе оның бөлшектерін салады.

Балалардың суреттері әрбір оқушыны жақсы білуге мүмкіндік береді. Балалардың дамуын зерттеу мақсатымен суреттерді ұдайы қарап шығып, салыстырудың маңызы өте зор. Баланың өзі бейнелеген оқиға, кейіпкерге көзқарасы туралы оның суретке деген сезімі арқылы жорамалдауға болады. Ашық, ақшыл түс үйлесімі бейнеленген оқиғаның балаға қуаныш ұялатқанын, күңгірт, қарақоныр бояулардың оған жағымсыз өткенін көрсетеді. Суретте бейнеленген кейіпкерлердің қимылы, бет әлпеті де баланың алған әсерін білдіреді. Сабақтың басында парақтың сыртқы бетіне суреттің сюжеті туралы қысқаша жазу керек екені жайында оқушылардың есіне салуды ұмытпау керек. Балалар суреттерін талдау оқушылармен тәрбие жұмысында неге ерекше назар аудару керек екені жөнінде мұғалімге ой салары анық тәжірибе.