5В010801 Дене шынықтыру және спорт Анатомия, спорт морфологиясының негіздері

Осы пәнді меңгеру нәтижесінде студенттерде:

• 
  адам организмінің барлық үйымдастыру деңгейінде қүрылысы;
  
• 
  жастық, конституционалдық және спорт морфологиясының негіздері;
  
• 
  жыныстық диморфизм негіздері жөнінде түсінік болу;
  
• 
  ағзаның жасушаларына, ұлпалары мен мүшелеріне тән негізгі тіршілік әрекетінің жалпы көрсеткіштерін;
  
• 
  морфологиялық зерттеу әдістерін;
  
• 
  адам ағзасы қызметінің мүмкіншіліктерін және оның арту механизмдерін зерттеу;
  
• 
  ағзаның сыртқы және ішкі ортаның әртүрлі эсерлеріне жауабын білу;
  
• 
  тірі ағзада негізгі анатомиялық құрылымдардың – сүйек төмпешектерін, жылғаларын, байланыстырушы сіңірлердің бағыттарын, бұлшық еттердің пішінін анықтау, олардың бекіну орындарын, ішкі мүшелердің және шеткі нервтердің орналасуын;
  
• 
  оқылған материалды талдау және синтездеу, адам ағзасының қалыптасуындағы себеп-салдарынның бағыттарын анықтау;
  
• 
  жүйелі түрде дене шынықтыру және спортпен шұғылдану барысында бұлшық ет қызметін камтамасыз ететін физиологиялык механизмдерді ашу икемді болу;
  
• 
  спортшы денесінің қалыпты жағдайы мен қимыл - қозғалысының анатомиялық талдау және морфологиялық зерттеулер тәсілдерін пайдалануды;
  
• 
  зертханалық сабактарда өз бетімен тәжірибелік ғылыми зерттеулер жүргізуді;
  
• 
  әртүрлі жастағы адамдармен жұмыс жасайтын мамандарды анатомия пәнінен алған білімдерін пайдалана білуге баулу практикалық машықтарды иемдену қажет;
  

Анатомия- ғылым әрі оқыту пәні. Анатомияның мазмүны жөне оның биология ғылымдарының ішінде алатын орны. Анатомияның міндеттері және медициналық - биологиялық және спорттық-педагогикалық пәндермен байланысы. Анатомияның өдістемелік негіздері.

Адам организмінің қалыптасуындағы өлеуметтік биологиялық факгорлардың маңызы. Анатомиядағы зерттеулердің әдісі.

Адамның дене құрьшысындағы симметриялық бірліктердің мөні, жазықтары.

Организм және оның құрамдық компонентгері. Мүшел, мүшелер аппаратының немесе жүйелерінің компоненттері. Мүшелер аппараты мен жүйелердің таратудың негізгі принциптері. Қозғалыстарды атқару, реттеу және қамтамасыз ету мүшелері, аппараттары, жүйелері.

2 Тақырып. Организм құрылысының жасушалық және ұлпалық деңгейі

Жасуша организмнің өмір сүру әрі даму құрылысындағы негізгі қызмет атқаратын бір бөлшегі. Жасушаның негізгі бөлігі, пішіні және мөлшері. Жалпы және арнаулы мәндегі органеллдер, жасушаның қосылыстары. Органеллдердің, жасушаның пластикалық және энергетикалық процестеріне қатысуы. Ядро және оның құрылымдық компоненттері. Ядроның құрылысы мен пішіні. Хромосомдар. ДНҚ, тұқым туралы түсінік. Ядроның атқаратын қызметінің мәні. Өзін- өзі сезіну (жасушаның құрылымдық элементтерінің өздігінен өнуі). Жасушаның өмір сүру циклі. Жасушалардың бөліну түрлері. Адам организмінің жасуша аралық құрылымы.

Ұлпалар. Ұлпалардың жалпы мінездемесі және топтастырылуы.

Эпителиальдық ұлпалар. Олардың атқаратын қызметтері, шығу тегі мен құрылымдық ерекшеліктері. Жасушаның өз пішініне, қабатының қанша екендігіне қарай және де атқаратын қызметіне байланысты талдау.

Қабықты, ауыспалы, бездер эпителийі. Бездердің түрлері, пішіндері мен құрылымы. Сыртқы және ішкі секрециялық бездер туралы түсінік. Эпителий ұлпаның регенерациясы.

Біріктіруші ұлпа: жеке дара біріктіретін ұлпаларды топтастыру. Бытыраңқы (қалыптасқан, қалыптаспаған) біріктіру ұлпалар, оның жасушалық элементтері (фиброциттер, фибробластар, гистоциттер, т.с.с). Жасуша аралық заттар (эластикалык, және коллагендік талшықтар). Тығыз талшықты біріктіру ұлпалар. Шеміршек ұлпа, оның сан алуан түрлілігі, құрылысы мен атқаратын қызметінің сипаттамасы. Пластикалық сүйек ұлпа. Сүйектің микроскопиялық құрылысы. Сүйектің пластинкалары, олардың құрылыстары және орналасуы.

Остеон- құбыр тәріздес сүйектегі тығыздалған заттардың кұрамдық бөлшегі. Қатқыл талшықты сүйек ұлпа. Сүйек ұлпасының регенерациясы. Біріктіруші ұлпалардың сан алуан түрлерінің механикалық қасиеттерін қосқан кездегі беріктігі, созылу, ажырау, айналып кету.

Бұлшық етті үлпалар. Бұлшық еттің өзіндік қасиеттері, алуан түрлілігі: біріңғай салалы, көлденең жолақты бұлшық етті үлпалар, жүректің бұлшық ет үлпасы.

Біріңғай салалы бұлшық ет үлпасы, оның орналасуы және атқаратын қызметіне байланысты ерекшеліктері. Біріңғай салалы бұлшық ет жасушалары, миофибриллдер, протофибриллдер.

Көлденең жолақ бұлшық ет ұлпасы. Бұлшық ет талшығы (мион)-қаңқаның бұлшық ет ұлпаның негізгі элементі болып табылады, оның пішіні мен мөлшері. Бұлшық ет талшықтың біріктіруші (миофибрилл системасы), трофикалық (ядро-саркоплазмалық ққрылымының тұтастығы), мембранды (Т-системасы), тірек (бүлшық етгі талшық қабықшасы) және (М-жолақтар) және жүйке (сезім элементтері) аппараты.

Саркомер. Протофибриллдер, олардың құрамы мен алуан түрлілігі. Бұлшық етті талшықтарын құрылымдық қысқаруы. Бұлшық ет талшықтардың түрлері: қызыл, ақ, ауыспалы. Олардың құрылымы мен атқаратын қызметінің сипаттамасы, спорт тәжірибесіндегі мәні. Қозғалатын бөлшектер (үлкен, кіші) және олардың атқаратын қызметтері. Бұлшық ет көлемінің өздігінен жаңаруы және өсуі.

Жүректің бұлшық ет ұлпасы, оның қаңқалык бұлшық еттерден айырмашылығы. Кардиомиоцит және оның құрылымдық компоненттері, олардың ажырауы. Жүректің ерекше бұлшық еттерінің сипаттамасы.

Жүйке ұлпасы. Нейрон - жүйке ұлпасының негізгі қызмет атқаратын құрылымдық бөлшегі. Жүйке ұлпаның тіректік және трофикалық элементтері. Макро және микроглия.Нейрондардың құрылысы, пішіні және көлемі. Нейрон өскіндерінің қабыршақтары.Нейрондар өскіндердің сипаттамасы (нейриттер мен дендриттер).

Синапстер және олардың жүйке импульстерін берудегі мәні. Рецепторлар. Нейронның түрлері. Жүйкелік діндер, перифериялық жүйке өскіндері, олардың қабықшалары құрамдарының вариативтілігі. Жүйке ұлпалары элементгерінің регенерациясы.

Жыныстық жасушалар. Ұрықтану. Эмбриогенездің сатылары. Ұлпалар (гистогенез) мен мүшелердің (онтогенез) дамуы. Организмнің сырттай дамуы.

Қаңқа және оның қызметі туралы түсінік. Сүйек қаңқасының құрамдас бөлігі. Сүйек құрылысы. Сүйектің үстіңгі қабаты. Тығыз әрі кеуекті заттар. Ұзын, қысқа, аралас, тегіс, ауа өткізгіш сүйектердің ерекшеліктері. Сүйекті ми және оның атқаратын қызметінің мәні. Сүйектің пішіні жөне оның атқаратын қызметпен байланысы. Сүйектің химиялық құрамы. Сүйектің жас шамасының өзгеруіне байланысты, механикалық қасиеті мен химиялық құрамы. Сүйектің эндесмальді, энхондральді, перихондральді түрлері туралы түсінік. Сүйектің ұзындығы мен қалындығы жағынан өсуі. Сүйектің қартаюы, өсуі, дамуы барысындағы ішкі және сыртқы факторлар. Механикалық салмақтың сүйектің интенсивті дамуына ықпал ету.

Сүйектердің байланыстары туралы ілім. Сүйектердің байланыстардың топтастыруы: фиброздық (синдесмоздық, сүйекаралық жарғақтар, байламдар, тігістер және сүйектенуі),
шеміршекті (синхондроздар, симфиздер). Буындар. Буынның негізгі элементтері. Қосымша пайда болған буындар. Буындарды топтастыру: байланысқан сүйектердің санына қарай, қызметтік таралу біліктердің санына қарай. Жай, күрделі, қос камералы, аралас буындар. Буындағы қозғалыс пен айналысатын біліктері, пішіндері. Буын пішіндері арасындағы қызметке қатысты тәуелділік. Қозғалыстың ауқымы мен буынның үстіңгі бетімен арақатынасы. Буындағы қозғалысты тежеу, өрі шектеу.

Дене қаңқасы. Омыртқа бағанасы. Оның негізгі бөліктері; Омыртқа құрылысының жалпы көрінісі. Мойын, кеуде, бел омыртқаларының құрылысындағы ерекшеліктер. Сегізкөз бен құймышақтың құрылысы. Омыртқалардың айланысы: омыртқалардың денелері арасында, доғаларының және өсінділерінің аралықтарындағы байланыстар. Омыртқа аралық дискілері және олардың құрылысы. Омыртқааралық буындар. Омыртқа бағананың байланыс аппараты. Омыртқа бағананың бас сүйектермен байланысуы. Сегізкөзбен қүймышақтың бірігуі. Омыртқа бағананың тұтастығы. Оның тіректік және серпімділік қасиеті. Омыртқа бағананың физиологиялық тұрғыда иілуі жөне оның қызметтік мәні. Омыртқа бағананың қозғалысы.

Қозғалыс барысындағы омыртқа бағананың иілуіндегі өзгерістер. Адам денесінің сыртқы қабатында омыртқа бағананың құрылыстардың проекциясы.

Кеуде қуысы. Кеуде қуысының сүйектік негіздері. Төс сүйек пен қабырғалардың құрылысы. Қабырғалардың қозғалыстары. Кеуде қуысы қабырғаларының доғалары, төсасты бұрыш. Кеуде қуысының тұтастығы, пішіндері. Кеуде қуысының жас шамасы және оның жыныс арқылы көрінетін ерекшеліктері. Адам денесінің сыртқы қабатында кеуде сүйектер құрылыстардың проекциясы. Кеуде сүйектердің қозғалысын көрсету.

Бас қаңқасы. Бас сүйектердің жалпы сипаттамасы. Ми және бет сүйектері. Ми сауыты сүйектер. Бас сүйектер құрылысының ерекшеліктері. Ми саутының сыңар сүйектері: шүйде, сына тәрізді, мандай және торлы сүйектер. Ми сауытының жұп сүйектері: төбе және самай. Бас сүйектің бет жағындағы бөліктеріндегі сүйектер: жүптасқан - жоғарғы жақ, әлпет, тандай, мұрын, жақ сүйектері: төменгі жақ, кеңсірік, құрмау сүйек. Бас сүйектердің тұтастығы.

Бас қаңқа сүйектердің байланысы: тігістері, самай астыңғы жақ сүйек буындары оның құрылысы және қозғалысы. Бас сүйектердің төбесі, сырткы және ішкі негіздері. Көз шарасы оның қабырғалары мен хабар алу жолдары. Мұрын қуысы, оның қабырғалары, ауа өткізетін кеңсіріктері. Ауыздың сүйектері. Бас сүйектерінің рентгентәнтануы. Бас каңқасының жас шамасы, жыныстық және жеке қасиеттерге байланысты ерекшеліктері.

Сегізкөз-мықын буын құрылысы мен қозғалысы. Қасаға екі шат сүйегінің бірігуі. Жамбастың тұтастығы. Жамбастың үлкен және кіші астаулары. Жамбастың жас шамасына, жынысқа, жеке қасиеттерге байланысты ерекшеліктері.

Жамбас-сан (ұршық) және тізе буындары, балтыр сүйектерінің байланысулары. Балтыр-табан (тілерсек) буьны, оның құрылысы, пішіні, буынның қабы, қуысы, байлам аппараты, қосымша құрылыстары, айналу біліктері мен қозғалыстары. Аяқ бастың буындары мен байлам аппаратының ерекшеліктері: топай асты буын, топай-өкше-кайық буындары, өкше-текше, тілерсек- табан, табан-бақай және башпай-аралық буындары. Аяқ бастың қозғалыстары. Аяқ бастың тұтастығы. Аяқ бастың ұзыннан жөне көлденең орналасқан күмбездер. Аяқ бас күмбездерінің белсенді және сылбыр тартылғыштары. Жалпақ табан туралы түсінік.

Аяқ сүйектері мен буындардың рентгентәнтануы. Адам денесінің үстіңгі қабатындағы аяқ қаңқалық құрылымының жобалануы. Аяқ буындары қозғалыстарының көрінісі.

Бұлшық еттің қызметі. Оның пішіндері: ұзын, қысқа, кең, ұршықты және шеңберлі бұлшық еттер. Күшті және епті бұлшық еттер. Бұлшық еттің атқаратын қызметі мен байланысы. Бұлшық еттердің құрылысы. Бұлшық еттің өзінікі дәнекер ұлпа шандыр қабығы (фасция), эндомизий және перемизиясы. Бұлшық еттің шектен тыс әрекеті. Бұлшық еттің қосымша аппараты және оның қызметтік мәні. Бұлшық еттің қамтамасыз етілуі және жүйкеленуі. Одақ жөне қарама- қарсы бұлшық еттер. Бұлшық ет жұмысына сипаттама: бұлшық еттің күйі, қалпы. Бұлшық еттердің шексіз (басым), шартты және аудару, салу күштері. Бұлшық еттің тарту күшінің жолы. Бір, екі және көп буынды бұлшық еттер. Бұлшық еттердің шектен тыс әрекеті. Бұлшық ет жұмысына сипаттама. Бұлшық еттердің жеңу, беру, ұстап қалу және баллистикалық жұмыстары. Бұлшық ет топтары мен бұлшық ет күштерінің тепе-тендігі туралы түсінік. Бұлшық ет күштерінің сөті. Бұлшық еттердің күштерін қосу және алу. Күш паралеллограммасы. Екі күілтін, әрекеті. Бұлшық ет жұмысы мен бастырық (рычаг) заңы. Бұлшық еттердің бөліктері. Адамның қозғалыс аппаратындағы I, II, III түрі бастырықтардың сипаты.

Иық буынындағы бұлшық еттердің қызметтері: бұгу, жазу, алшақтату, жақындату, пронация, супинация. Бұлшық еттердің бастау жері және бекуі.

Білек сүйектердің қозғалысына қатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу, жазу, пронация, супинация, олардың басталатын жері мен бекуі. Қол басының және саусақтардың қозғалысына қатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу, = жазу, алыстату, жақындату. Қолдың шандыр қабықтары. Проксимальдық, дистальдық тіректердің барысында қолдың бұлшық еттерінің атқаратын қызметі. Адам денесінің жоғарғы қабатындағы қолдың бұлшық еттерінің атқаратын қызметі. Адам денесінің жоғарғы қабатындағы қолдың бұлшық еттерінің пайда болуы, жобалануы.

Аяқтың бұлшық еттері. Ұршық (жамбас- сан) буынындағы санның қозғалысына қатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу, жазу, алшақтату, жақындату, пронация мен супинация. Тізе буынында балтыр сүйектердің балтырды қозғалтатын бұлшық еттердің топтары: бұгуші, жазушы, пронациялық, супинациялық. Тілерсек буынындағы аяқ басының қатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу, жазу, алыстату, жақындату, пронация, супинация.

Аяқ бастың бақайлардың қозғалысқа келтіретін бұлшық еттер. Аяқтың шандыр қабықтары. Аяқ басының күмбездерін ұстаушы бұлшық еттер, олардың басталатын жері мен бекуі. Аяқтың топографиялық құрылымы және оның атқаратын қызметі. Аяқ пен қолдың бұлшық еттерінің салыстырмалы сипаты. Адам денесінің жоғарғы қабатында аяқтың бұлшық еттерінің жобалануы.