5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті, 5В012100- Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандықтарына арналған


ДӘРІС МҰҚАН ИМАНЖАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ



бет5/10
Дата25.02.2016
өлшемі0.73 Mb.
#20210
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

12 ДӘРІС МҰҚАН ИМАНЖАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

Дәрістің мақсаты: М.Иманжановтың жазушылық шеберлігін таныту.

Дәрістің жоспары:

1. М.Иманжановтың өмірі туралы мәлімет.

2. М.Иманжановтың «Алғашқы айлар» повесі.

3 М.Иманжанов туралы естеліктер.

М.Иманжанов қазіргі Жезқазған облысының Ұлытау ауданында 1916 жылы желтоқсанда туған. 1935-38 жыл­дары Алматыдағы есеп-экономикалық тех­никумын оқып бітірген. Әдебиет-қа­лам тербеу ісіне қабілет-бейімін сезіп, 1938 жылы Жазушылар одағында ашылған алты айлық курсты бітіреді де радио хабарларын тарату жөніндегі республи­калық комитетінде редактор болып істейді. Ал 1942-49 жылдары «Социалис­тік Қазақстан» газетінде әуе­лі әдеби қызметкер, сосын, жүре келе, бөлім мең­герушісі қызметін ат­қа­рады. Бірақ ден­саулық жағдайына байланысты «Пионер» журналына бөлім меңгерушісі болып ауысады.

М.Иманжановтың әдеби-шығарма­шылық қызметі 1938 жылдан басталғанымен, оның республика жұртшы­лы­ғы­на анық таныла бастағаны Ұлы Отан со­ғы­сы жылдары. Қаламгердің романти­ка­лық сарында жазылған көр­кем әңгіме­лері мен очерктері баспасөз бетіне жиі басы­ла­ды. Алғашқы әңгі­мелер жинағы «Жас­тық» деген атпен – авторы Тауұлы 1948 жылы ба­сылып, оқырман қолына тиеді.

Мұқаңның қазақ оқырман қауымы арасында кеңінен танылып, жазушы есімін әйгілі еткен «Алғашқы айлар» хикаяты мектептегі оқу-тәрбие тақырыбына арналған. Оның басты кейіп­кері білімді де жігерлі жас мұғалім Жа­қып­бек бүкіл оқу-тәрбие мәселесін өмірмен, өндіріспен байланыстыра жүргізу мәселесін көтереді жә­не сол мақсат-мұратын жүзеге асы­ру жолында бар күш-жігерін салып, аянбай күреседі. Хикаят авторынан қалың оқырман арасында абырой-беделін арттыруға 1950 жылы «Алғаш­қы айларға» Жамбыл атындағы рес­пуб­ликалық бәйге берілуі де кәдім­гідей әсер етеді.

Шығармашылық жолын қысқа әң­гімелер жазудан бастаған М.Иманжанов «Социалис­тік Қазақстан» газетінде іс­теген жылдары емін-еркін көсіліп, көп­теген көркем очерктер мен көсем­сөздерді, хикаят, пьесалар мен әдебиет туралы толғаныстарын, аяқталмай қалған «Көк белес» атты романын жа­зады. Жазушы­ның 1954 жылы «Таныс қыз» әң­гімелер жинағы, 1956 жылы «Тың­дағылар» атты әңгімелері мен очерк­тері, 1959 жы­лы «Адам туралы аңыз» көсемсөздер мен әңгімелері,1960 жы­лы «Көк белес» романы жарыққа шықты.

М.Иманжанов шығармаларының екі томдығын оның сүйген жары, әдебиетші-ғалым Рәзия Рүстембекова құрастырып, «Жазушы» баспасынан 1977 жылы жарық­қа шығарды. Қалам­гердің ғұмыры мен шығармашылық жолы туралы мақалалар мен хаттар, ес­теліктер жинағы 1980 жылы «Жа­лын» баспасында «Өр­кен» деген жеке кітап болып басылды.

М.Иманжанов көзі тірісінде «Социалис­тік Қазақстандай» орталық газеттің әде­биет бөлімін басқарғандықтан ба, әй­теуір, талантты жастарға мейлінше көп көмектескен, оларға білген ақылын айтып, хат жазысып тұрған. Біз мұны қазіргі қадірменді жазушылар Ә.Нұр­шайықовтың, Н.Серәлиев пен Б.Соқпақбаевтың жа­зып қалдырған, айтқан әңгімелерінен білеміз.

Ретті жерінде айта кетейік, М.Иман­жанов өзінің күнделік дәпте­рінде жазғандайын, «Ар-ұждан! Менің тәңірім сенсің! Сені кірлетпесем бол­ғаны!» – деп жан сырын ақтара оты­рып, Отан соғысында қаза тапқан атақты көсемсөзші қаламгер Баубек Бұлқышевтың шығарда жаны бөлек нағыз досы болғанын, ол «өлгесін қызық та сөн­генін» шын жүректен тебірене отырып жазды.

М.Иманжанов ғұмырының соңғы жылдарында ұзақ уақыт туберкулездің ашық түрімен ауырады. Ол емделу үшін Балтық жағалауы мен Қырым курорт­тарына да барады. Бірақ бұлар­дың да пайдасы мардымсыз болып шығады. Сон­дай кездері күнделік дәп­теріне «Көңіл жетім күшік, қыңсы­лайды, ұясын іздей­ді», –деп жазады жа­ны күйзеліп. Жаны күйзелмегенде қайт­сін. Ол әке болып «қос көгер­шінін» еміреніп сүйе де алмай­ды. Өзі оңаша бөлмеде, сүйген жары – Рә­зиясы екі ұлымен басқа бөлмеде. Ол тек әйеліне: «Балалар терезе алдына келіп ойнасыншы. Мен сырттарынан сүйсіне қарап, көңіл-көкірегімді бір демдейінші», – дейді екен.

Ол жеке басы іштей қасіретті ғұ­мыр кешкенімен, шығармалары негізінен күн шуағындай жарқын, өйткені олар сол дәуірдегі жастар өміріне, олардың арман-тілегіне, адамгершілік қасиетіне, парасат мәселелеріне арна­лады. Ол өмір бойы орыстың ұлы жазушысы Максим Горь­кийді көп оқып, зерттеп, оның «Адам деген ар­дақты ат» деген сөздерін қалам­герлік мұратына айналдырып, қадірлеп өткені тегіннен-тегін болмаса керек.

Ол 1958 жылы қырық екі жасында бақилық сапарға аттанды.

М.Иманжанов Ұлы Отан соғысы жылдарында «Социалистік Қазақстан», «Лениншіл жас» газеттерінде жиі шығып тұрған мақалаларымен, очерк және публицистикаларымен – журналистік талантымен танылады. Қырқыншы жылдардың соңында шыға бастаған көркем туындылары – шағын әңгімелері де оқырман жұртшылықтың жүрегіне жол тапқан жазушы. Оның негізгі кейіпкерлері – жастар. Олардың өмірге деген көзқарасы, достық, адалдық, мейірімділік секілді қастерлі қасиеттері Мұқан шығармаларының өзегі болды. Мұқанның сыршылдық, романтикалы сипаттағы әңгімелері, әсіресе жастардың сезімін толқытып, баурап алады. «Қыз сыры» әңгімесі шыққанда, қыздардан: «Жігіт сырын» қашан жазасыз деген көптеген хаттар келген. «Қызыл гүл» (1941) әңімесінен алған әсерін жазушы Зейнолла Шүкіров Мұқанға арналған естелігінде: «...Менің бала сезіміме шағын әңгіменің бөлекше табиғаты қатты әсер етті. Аянышты адам тағдыры іші-бауырымды уылжытты»,–дейді. Әрине, бүгінгі әдебиеттің өскен дәуірінде, бұрынғы кемшіл соғып жатқан тұстарымыздың толысып жатқан кезінде 40-жылдардағы Мұқанның ол әңгімелері керемет болып көрінбес те. Бірақ олардың сол кездегі атқарған қызметін естен шығармаған жөн. Жоғарда аталған екі әңгіме жазушының көркем шығармадағы тырнақ алды туындылары еді. 1948 жылы жарияланған «Жастық» атты алғашқы әңгімелер жинағы мен соңғы аяқталмай қалған «Көк белес» (1958) атты романының арасында бар болғаны он жыл. Шығармашылық үшін бұл аз уақыттың ішінде Иманжанов әдебиетіміздің әр саласында қалам тербеп, «Таныс қыз» атты әңімелер жинағын, «Алғашқы айлар» повесін, «Азамат даусы» атты публицикалық еңбегін, «Жас өмір», «Менің махабаттым», «Сөнген шала» пьесларын жариялады.

Мұқанның балалық шағы халқымыздың тарихындағы қасіретті зобалаң жылдары – ашаршылыққа дөп келді. Сол себепті түрде білім алуға жағдай болмай, ауылда 4 сыныпты бітірген соң, ФЗО-да оқып, 1935 жылы Алматыдағы есеп-экономикалық техникумға түседі.

Инситут бітірген болмаса да, Мұқан өмір бойы білімін толықтырып, көп іздену нәтижесінде жан-жақты, әр саладан хабардар сауатты жазушы болды. Жазушы болу үшін көп оқу керек екенін өз шығармаларымен дәлелдеді. Мысалы, Жамбыл атындағы республикалық бірінші жүлде алған «Алғашқы айлар» повесін жазғанда ұлы классик педагог жазушылар Л.Толстой, К.Ушинский, А.Макаренко еңбектерімен танысып қана қоймай, мектепте өтілетін ботаника, физика, биология пәндерімен де шұғылданып, шығармаға қажетті көп мағлұмат алды. Өйткені көркем шығарманы жас буынға білім беріп, ой өрісін дамытатын танымдық жағын қатты ескеретін.

«Алғашқы айлар» повесіндегі басты тұлға – Жақыпбек мектеп мұғалімі қандай болу керек деген талапқа жауап бергендей. Жақыпбек оқушылардың әрқайсысымен жақындасып, бала мен мұғалім арасындағы сенімсіздіктің жігін жойып, тіл табыса білу қияңқы баланы тәрбиелеуде бірден-бір дұрыс жол екенін дәлелдейді. Рас, бала жүрегіне жол табу оңай емес, Жақыпбек осы жолда табандылықпен күресіп, мақсатына жетеді. Жазушы Жақыпбекті балалардың жақсы көріп, үйір болуының себебін ашады. Ол бала табиғатына тән, әр нәрсені білсем деген құштарлық мінезін қолдап, оқушыларды колхоз шарушылығымен де етене жақындатып, көп мағлұмат береді. Немесе экскурсияға апару секілді қызықты жұмыстар жүргізеді.

Жазушы баланы еңбекке баулып өсіруді тәрбиенің басты шарты деп қарайды. Мектеп білім беруді ғана мақсат етпей, ата-анамен ынтымақтасып, қайткенде нағыз азамат тәрбиелеп өсіреміз деген мақсатты алына қою керек. Осы ойын кейін бір жас талапкерге жолдаған хатында Мұқан: «Біз балаларды оқы деп қана үгіттей бермей, еңбек етте, өмірді біл, колхоз шаруашылығын сүй дегенді де құлақтарына сіңіріп, қажетті жерінде дәріптеп отырумыз керек», - дейді.

Міне, «Алғашқы айлар» повесінде осы идеяны негізгі нысана етіп ұстайды жазушы. Уақыт тынысын әрдайым қадағалап, тамыршыдай тап басып отырған жазушы қоғамның даму процесін, болашағын сол кезеңнің биігінен қарап бағалайды.

Мұқанның балаларға арналған әңгімелері онша көп емес. Бірақ қандай әңгімесін алсаңыз да балаға тәлім беретін өнегені ұсынып отырады. Коллективтің бала тәрбиелеуде қуатты күш екенін «Сапардың тәжірибесі» әңгімесінде әсерлі бейнелейді. Сапардың сыныптас жолдастарынан да, мұғалімнен де жасырын жүргізген тәжірбиесі сәтсіздікке ұшырайды. Өзінше жаңалық ашпақ болып машақаттанған еңбегі зая кетеді. Бұл сәтсіздік баланың қателігін мойындатқандай. Коллективпен ынтымақта, бірлікте ғана істің нәтижелі болатынына Сапардың көзі жетеді. Автор Сапардың ісінің ағаттығын біреуге айтқызу арқылы емес, іс-әрекет арқылы ашады.

Баланы сәби күнінде дұрыс бағытта тәрбиелемей, оның ыңғайына бейімделіп, жаңағыдай қулығын тойтарыстың орнына, қолпаштау алған бала қайдан оңады. Халқымыз: «Бала жастан» десе, ұлы педагог А.С.Макаренко «сәбиді тәрбилеу туған күннен бастау керек» деген ғой. Мұқан төрт жасар бөбекті қанағатсыз, қомағай мінезінен түңіліп, түбінде нағыз тоғышар, өзімшіл болып өсуі ықтимал деп қауіптенеді. Қойын дәптерден алынған мындай деректер жазушының творчестволық шабытын оятатын ой ұшқындары іспеттес. Жазушы осындай өмір шындығын кейін көркем шындыққа айналдырып отырады. Табиғатында педагог Мұқан балаға биік талап қойып, оның іс-әрекетіне, мінезіне әрдайым сын көзімен қарап, әр нәрсенің ғибраттық мәнін естен шығармауды басты шарт деп қарайды.

Иманжановтың балаларға арналған төл шығармаларынан басқа аударма туындылары да бар. Аударуға да балалардың психологиясын, жас ерекшеліктерін, қабылдау қабілеттерін ескеріп, оқуға жеңіл, уақиғасы қызықты, баланың ой-өрісін дамытатын туындыларды таңдап, іріктеп алған. Мысалы: А.Кононовтың Ленин туралы әңгімелерін аударуда Лениннің қарапайым, кеңпейіл, данышпан тұлғасын бала санасына жатық, жеңіл тілмен жеткізген. Бала бойындағы табандылық, тиянақтылық секілді ізгі қасиеттерді бейнелейтін Л.Пантелеевтің «Уәде» әңгімесін аударып, балаларға өнеге, тағлым ұсынады. Жазушының басқа аудармалары да тәрбиелік, танымдылық, эстетикалық мәні бар шығармалар. Мысалы, К.Ушинскийдің шағын әңімелері, қолбасшы Суворовтың нақыл сөздері, Суворов жайындағы әңгімелер.

Мұқан шет ел балаларының тұрмысымен таныстыру мақсатында да жан-жақты мағлұмат беретін әңгімелерді таңдап, түрік жазушысы әрі мұғалімі Махмуд Маколдың «Балалар», «Балалар қалай күнелтеді», «Мектептен айырылдық» атты әңгімелерін аударады. Бұлар түрік еліндегі балалардың қаршадайынан еңбектің азабын тартып, күнелтудің қамында өткен балалық шағы, сөйтіп жүріп оқуға деген құштарлығы біздің елдің балаларына ой салып, сәби жанын толқытарлық өте әсерлі туындылар. Біздің бұл келтірген мысалдарды балалар әдебиетіне қатысты болғандықтан алып отырмыз.

Балалар әдебиетін дамытуда Иманжановтың қосқан тағы бір үлесі – оның теориялық ой-пікірлерін, көзқарасын танытатын балалар әдебиетіне қатысты баяндама, мақалалары. Айталық, «Бөбектерге арналған әдебиет туралы» атты баяндамасында балалар әдебиетінің сол жылдардағы бағытына, көтерген мәселелеріне тоқтала келіп, осы салада кімнен үлгі-өнеге алуға болады деген мәселенің төңірегінде жауап іздейді. Ы.Алтынсарин, Л.Толстой,А.Макаренко, К.Ушинский секілді педагог, классик жазушыларды үлгі тұтады. Солардың теориялық қағидаларына сүйеніп, бөбектер мен мектеп балаларының жас айырмашылығына қарай жіктеп: «Мектеп жасына дейінгі бөбектер бәрі бірдей емес, олардыңда үлкен, кішісі бар. Қауырт өсіп келе жатқан организм бөбекті белсенді етіп, дамыл таптырмайды. Күні бойғы қимылы ұзақ, бір сарындас болмай, өзгеріп, еліктіріп отырса, бөбек еріну, шаршау дегенді білмейді. Оны жалықтыратын бір сарындас құбылыс. Ол бұған төзе алмайды. Бөбектердің ойы – бейнелі ой. Ендеше, жазушы оның көз алдына тұспалды сөз, ұғым емес, нақты, жанды образ әкелу қажет. Шығарма оның әрі ойын кеңейтуге көмектесіп, әрі тіл үйретсін», - дейді. «Пионер» журналында шыққан әңгімелер туралы» атты мақаласында да сол жылдардағы балалар әдебиетіндегі белгілі жаузшылардың шығармаларына талдау жасап, жетістігімен қатар олқылықтарын да ашады. Айтылған мақалада Иманжанов мақтаудан гөрі балалар әдебиетінің олқылығына көбірек назар аударып, қатты сынға алады. «Кейіпкерлер тұлғасын жасауда көңілге қонымды іс-әрекет қана образға жан береді» десе, көркем шығармалардағы тілдің қызметіне де үлкен мән беріп: «Өмір шындығына үңілсең, әр адам түр-түс, мінез жағынан бір-біріне қандай ұқсамаса, олардың сөз саптауы да, сөйлеу мәнері де дара-дара екенін оңай ұғамыз. Бірақ біздегі көп әңгімелерде бір геройдың сөзін екінші геройдан ажырата алмайсыз. Олар өз сөзін айтпайды, автордың сөзін айтады», - дейді. Бүгінгі әдебиетімізде де 50-жылдарда Мұқан айтқан кемшіліктерден балалар жазушылары түгел арылды деуге болмас. Сол себепті жоғарда көрсетілген мақалалардың құны бұл күнде де жойылған жоқ.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:

1. М.Иманжановтың алғашқы шығармалар жинағы қай жылы жарыққа шықты?

2. М.Иманжановтың «Алғашқы айлар» повесі не туралы?

3. М.Иманжановтың қандай очерктері бар?



Әдебиеттер:

1 Қазақ әдебиетінің тарихы 8 том,Кеңес дәуірі (1941-1956) Алматы,2004.

2 М.Иманжанов. Балаларға арналған прозалық шығармалар жайында.

// Әдебиет және искусство, 1953 №1.

3 Тоқсамбаева А. Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі қазақ әдебиеті(1941-1960).Оқулық; Семей, 2012ж; «Интеллект». –314 бет.

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2- кітап.А,«Қазақ университеті» 2002.

–455бет.

5 Жанғара Дәдебаев.Қазіргі қазақ әдебиеті. А,«Қазақ университеті»

2002.– 311 бет.

6 М.Иманжанов. Коммунистік тәрбиенің күшті құралы. //Қазақ әдебиеті, 1955, 26 қыркүйек.

7 Серік Қирабаев. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. А, «Білім»,2003ж. –198бет.

8 М.Иманжанов. Алғашқы айлар: Повесть және әңгімелер. (Құраст. Р.Рүстембекова).

– Алматы: Рауан, 1991. – 224 бет.

9 Иманжанов М. Бөбектерге арналған әдебиет туралы. // Әдебиет және

искусство, 1951, №8

10 М.Иманжанов. «Пионер» журналында шыққан әңгімелер туралы.

/ Кітапта: Өркен. – Алматы, Жалын, 1979. 248 бет

11 «Әдеби мұра және оны зерттеу». Стенограмма. 1961, 372-бет

12 М.Иманжанов. Өркен: Мақалалар, хаттар, естеліктер. – Алматы, Жалын,

1979. 248 бет.



13 ДӘРІС ҒАЛИ ОРМАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

Дәрістің мақсаты: Ғали Ормановтың ақын,жазушы,очеркист,аудармашылық

қырларын таныту.



Дәрістің жоспары:

1. Ақын,жазушы,очеркист,аудармашы.

2. Ақынның лирикалық героиларының ішіндегі ана бейнесі.

3. Ақынның Ұлы Отан соғысына арналған жырлары.

Қазақ әдебиетіне жиырмасыншы жылдардың соңғы жылдарында келген,

қазақ поэзиясының қалыптасып-дамуына, өсіп-өркендеуіне ерекше үлес қосқан ақынның бірі-Ғали Орманов.

Ғали Орманов 1907жылы бұрынғы Талдықорған облысы, Қапал ауданы, «Ешкіөлмес» тауы етегінде дүниеге келген. Ол он жасында әке-шешесінен айрылып, жетім қалады да, туысқандарының қолында тәрбиеленеді. Ғали бала кезінде жыршылардан өлең-жыр, қисса-дастандар үйреніп, өзінің әдебиетке құмарлығын байқатады. «Мұңлық-Зарлық», «Шәкір-Шәкірат», «Алпамыс» сияқты қисса дастандарды, «Біржан мен Сара», «Кемпірбай мен Шөже», «Бақтыбай мен Мәйке баланың» айтыстарын жаттап алып, домбыраға қосып жиын-тойларда айтып жүрген ол жастайынан жыршы бала атанады.

1920 жылы Талдықорғандағы, кейін Алматыдағы Абай атындағы балалар үйінде тәрбиеленіп, сонда білім алады.

1923-28 жылдары Алматыдағы Қазақтың халық ағарту институтында оқиды. Институтта оқып жүргенде Ғали қазақ, орыс әдебиеттерінің үлгілерімен танысады. 1925 жылдан бастап оқушылардың қабырға газетіне, 1927-28 жылдары өлкелік газетте өлеңдер жазады. Осы жылдары «Тілші» газетінде «Ешкіөлмсс», «Қора», «Оқушыларға», «Диханбайға» сияқты өлеңдері басылады. Осы өлеңдерінде Ғали ақындық талантын біршама танытып үлгереді.

1929-30 жылдары Іле ауданы оқу бөлімінің меңгерушісі болып істеп жүрген кезінде оның өлеңдері «Еңбекші қазақ» газеті мен «Әйел теңдігі» журналында жиі жарияланып, көп ұзамай-ақ республикадағы белгілі ақындардың санатына кіреді.

1930 жылы май айында Түркістан-Сібір темір жолы салынып бітті. Бұл бүкіл Кеңес елі, соның ішінде қазақ елінің тарихындағы ірі табыс болатын. Осы ұлы мерекеге шашу ретінде Ғали ақын «Шеңбер» атты ұзақ өлеңін жазды.

Абай атындағы педагогика институтын бітірген соң, ол біраз жыл мұғалім болып істейді. Одан кейін «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясында журналистік қызмет атқарады. 1939 жылдан 1945 жылға дейін ақын Жамбыл Жабаевтың әдеби хатшысы болды.

Ұлы Отан соғысы жылдары «Майдан» деген альманахтың редакторы,кейін«Әдебиет және искусства» журналының жауапты редакторы, Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасында Бас редактор, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы қызметін атқара жүріп, шығармашылық саласында өнімді еңбек етті.

1934 жылы Ғалидың екі кітабы «Шеңбер» деген атпен 1927-1933 жылдар арасында жазған өлеңдерінің жинағы, «Шәуілдір» поэмасы басылды.1935 жылы «Көтерме» деген атпен әңгімелер мен очерктерінің жинағы жарық көрді.1936 жылы «Абысын сыры» жинағы, Мопасаннан аударған қысқа әңгімелерінің жинағы басылып шықты.

1943-44 жылдары Ғали Орманов мәдениет пен өнер қызметкерлері тобында майданға барып қайтады.Ұлы Отан соғысы кезінде жазған өлеңдерін 1941 жылы «Халық қаһарман», 1944 жылы «Емен» атты өлеңдер мен

поэмалар жинағы түрінде ұсынады. «Өмір дастаны» (1948), «Бөбек жүрегі» (1949) атты жинағымен қатар ақынның шұрайлы өлеңдері оның 1950,1957, 1976, 1982-84 жылдары шыққан «Таңдамалы шығармалар» жинақтарына енді.

Ғали Орманов-үздіксіз жазып, өнімді еңбек еткен ақын. Оның таңдамалы шығармалары қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орынға ие.

Ғали ақын шығармашылық қызметін бастаған жиырмасыншы жылдар ел өміріндегі ірілі-ұсақты оқиғаларға толы болатын.Ірі байларды конфискелеу, коллективтік шаруашылықта ұйымдастыру ауыл шаруашылығын, соның ішінде мал шаруашылығы мен егін шаруашылығын өркендетуге ұмтылу ірі өндіріс орындарының іске қосылуы, алғашқы бесжылдықтың орындалуы сынды іргелі мәселелерді қоғам дамуы алға қойды. Әдебиет те бұл тақырыптардан бетін аулақ сала алмады. Ғали да осыларға қосылып, әр алуан жайларға көңіл аударды, сол негізде елінің кешегісі мен бүгінгісін, өзгерген, жаңарған өмірді заманадастарының тұрмыс-тіршілігін жырға қосты. Заман талабына сәйкес ол да кедейлерді алға ұстап, оның теңдік алуын құптады, қанаушыларды жиіркенішпен еске алды. «Есіркептің естегісі» өлеңінде кешегісін ойлай отырып, Есіркеп кедей әкесінің өмірін еске түсіреді. Тақыр кедей өзі кеткенде арты тып-типыл болып қалған. Бір төмпешік болған қабірінің өзін жел үріп, сел жуып кеткен.

Саудырап тұр сағанақ,

Құс түткендей туырлық.

Жоқшылық жүр жағалап

Түрі суық, бір сұмдық,-

деп, әке артында қалған лирикалық кейіпкер жоқшылықтың, жетімдіктің тақсіретін тартып өседі. Ақынның «Қыр сабағы», «Боран күні» сияқты туындыларында да кедей адамның тіршілігіне аяушылық білдіру басым. Қыстың боранды күндерінде жұлығынан шұлғауы шығып, қарға омбығып қой соңында жүрген қойшы бала көктемнің шуақты, жаздың аптап ыстығында да өз міндетін орындап жүргенін көреміз. Арқадан Сырға жалғасқан көштің күйін жыр ететін «Көштер күйі», «Қиын жол» өлеңдерінде дәулетті көш пен қара құрым көш салыстыра суреттеледі. «Ескілік суреті», «Екідай» өлеңдерінде ақын жарлы мен байдың арасы қашан да аспан мен жердей алшақ болатынын, сырт көзге тату достай көрінгенмен, іштей қағысып жататындықтан олардың мәңгі қосыла алмайтындығын көрсеткен. Қараша үйлердің жел соқса, құлап кететіндей жабырқау жұпыны күйіне жаны күйзелген ақын осынша қорлыққа үйренген елге таң қалады. Ескінің жұрнағындай болған сол бір күйден құтылу үшін тірлік жасамай, бұйығы күйде, күннің өткеніне «тәуба» жасаған елге жаны ашығандық білдіреді. Ақын өлеңдерінің лирикалық кейіпкері осы ортадан өсіп шығады. Ол- ізденіс пен еңбектің адамы. «Ұяда»өлеңінде:

Өзімді байлап арқанға,

Ұяға батып мен түстім.

Сабалап бұршақ арқама,

Дауылмен ойнап бұлт құштым, деп, ол

шаншыла біткен зеңгір құздың басына қыран балапанын алуға шығады.«Асылған ұядағы» балапанды көргенде:«Менің де кенет кеудемде, Сілкініп кетті бір бүркіт»,–деп, өз бойындағы жаңа өмірге деген сілкінісін байқатады. Сол лирикалық кейіпкер «Алғашқы адым» өлеңінде жұпыны, жүдеу өмірден оқу-білім алуға қалаға аттанады:

Аттандым ауыл-анадан,

Оқуға кеттім қалаға.

Жабыла маған қараған,

Жалтаңдай кеттім далаға.


Жарбиған жаман тон, тымақ,

Жабысып кетті үстімде.

Жанайын деген бір шырақ,

Жалтылдап кетті ішімде– дейді .

Ақын осы өлеңімен-ақ бейнелі сөзбен картина жасаудың шебері ретінде көрінеді. Дала біткеннің жабыла қарауы, лирикалық кейіпкердің жалтаңдап аттануы Ғали ақынның образ жасаудағы қадамдарын нақтылай, даралай түседі. Лирикалық кейіпкердің «жалтаңдауымен», біріншіден, ауылдан ұзап шықпаған жас балаға тән ұяңдық, жасқаншақтық, екіншіден, бұрын-соңды көрмеген үлкен әрі бейтаныс қалаға бара жатқандағы қобалжуды, оның ішкі жан тебіренісін ақын шынайылықпен көркем жеткізе білді. Бала үстіндегі «жарбиған жаман тон, тымағы» лирикалық кейіпкердің жұпыны жерден шыққан жүдеулігін танытса, оқу-білімге ұмтылған жас ішіндегі жалтылдаған от ұшқынын ақынның аңғаруы да орынды. «Қараймын да асығам...» өлеңінде сол лирикалық кейіпкер Алматыға жол тартады:

Сағыныштай сарғайып,

Сары белден таң атты.

Сахарада шалқайып,

Сарғая бір жол жатты – деп, атқан таң – жаңа өмір, жаңа заман таңы. Ал, «сахарада шалқайып» жатқан жол– оқу-білім жолы. Осы жол жөнінде академик С.Қирабаев: «Ғали геройының осы жолы – тек Ешкіөлмес бауырынан Алматыға аттанған болашақ ақын баланың жолы емес, жаңа, жарық дүние іздеген бүкіл қазақ жасының, Ғали ақын ұрпағының жолы еді»,–дейді. «Сахара» сөзінің өзінен екі түрлі ой қылаң береді. Ол біріншіден, құлазыған түз дала деген ойды аңғартса, екіншіден, оқу-білімнен кенже қалған, оқымаған, қараңғылықтағы ел тұрмысын меңзегендей. Сары таймен тепеңдеп жеті күндей жол жүрген Ғали ақынның лирикалық кейіпкері шаршауды білмейді. Ол қара жолдың ұшына қарап асыққанда: «Қарсы алдымнан келешек, Қара үзбеді қол бұлғап!» – деп, оқу-білім іздеп, болашаққа зор үмітпен ұмтыла қол созады.Оқу-білім іздеп қалаға келген осы лирикалық кейіпкермен «Кітап», «Тай жарыс», «Ұстаз», «Қуаныш», «Сенім» өлеңдерінде қайта кездесеміз. «Мойынға астым қапшықты, салдым теріп кітапты»,–деп, оқуға кіріскен ол кітаптан тапқан талшығының таңдайына тым тәтті болып тигеніне қуанады. «Топқа түсер шын жүйрік, Тай күнінен танылар», – деп, тай күнінен жарысқа түсіп (ақындар бәйгесіне) бағын сынайды. «Қуаныш», «Сенім» өлеңдері қой бағып, «Надандық топас, дүлей күштің» уысынан шығып, білімнің арқасында дүииенің әсем көркін көрген албырт жастың ризашылық сезіміне толы. «Өнерімнің сәулесін, Өреніне шашайын», – деп, ол өз білімін болашақ ұрпаққа беруге әзір екенін аңғартса, Абай атындағы педагогикалық институтты бітіріп келген соң, біраз жыл мұғалім болып, балаларға дәріс бергенін білеміз.

Осы мысалдардың өзі-ақ алғашқы өлеңдерінен Ғали ақынның қаламына тән ерекшеліктерді айқындай түсті. Ол сыршыл лириканың шебері екенін әрбір өлеңінде нақтылай, дәлелдей білді. Ғ.Орманов лирикасының ерекшелігі –аз сөзге көп мағына сыйғызу, жансызға жан бітіру (кейіптеу), жалт еткен көрініске ерекше назар аудару. Ақын өмір шындығын лирикалық кейіпкердің толғаныс, тебіреністері арқылы бейнелеп отырады. Оның жанды да, нақты сурет жасаудың шебері екенін әдебиетші ғалымдар өз зерттеулерінде дәлелдеп, айтып келеді.



Өзін өзі тексеру сұрақтары:

1. Ғали Ормановтың алғашқы шығармалар жинағы қай жылы жарыққа шықты?

2. «Шәуілдір» поэмасының тақырыбы не?

3. Ғали Ормановтың тағы қандай поэмалары бар?



Әдебиеттер:

1 Қазақ әдебиетінің тарихы 8 том,Кеңес дәуірі (1941-1956) Алматы,2004.

2 Ғ. Орманов. Төрт томдық шығармалар жинағы. 4т., А., 1984, 146 б..

3 Тоқсамбаева А. Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі қазақ әдебиеті(1941-1960).Оқулық; Семей, 2012ж; «Интеллект». –314 бет.

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2- кітап.А,«Қазақ университеті» 2002.

–455бет.


5 Жанғара Дәдебаев.Қазіргі қазақ әдебиеті. А,«Қазақ университеті»

2002.– 311 бет.

6 Қ. Жұмалиев. Стиль-өнер ерекшелігі. А., 1966, 98-99 бб.

7 Серік Қирабаев. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. А, «Білім»,2003ж.

–198бет.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет