А. Абсаттарова Ы. Алтынсарин атындағы облыстық дарынды балаларға арналған қазақ гимназия-интернаты, Павлодар қ

Қазақ ұғымында ақын деген сөздің мағынасы кең. Академик Радловтың, профессор Мұхтар Әуезовтің айтуларына қарағанда ақын деген сөздің түпкі мағынасы «ағын», «ағылудан» шығуы ықтимал.

Е. Исмайлов қазақ поэзиясында ақынды шығармашылық қызметіне қарай екі жікке бөлген. Бірі, өлеңді домбырамен суырып салып айтатын немесе жазып шығарса да жаттап әнге қосып айтатын импровизатор халық ақындары, екіншісі, оқыған, білімді, өлеңді жазып шығаратын жазба ақындар. Ал Әл Фараби болса ақындарды үш топқа бөлген. Ұлы ұстаз өлең жазатындардың үшінші тобын тума қабілеті де жоқ, жоғарғы екеуіне еліктеумен ғана жүретіндер деп атаған. [ 1, 17, 18б]

Домбыра - қазақ халқының ұлттық аспабы, төл мәдениетімізді жіті таныстырар асыл мұрамыз. Орыс ғалымы В.В. Виноградов: «Археологиялық олжалардың (қабырғадағы сурет, күйдірілген сазтерракта) ішінде кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын тұтынылған қос ішекті аспаптың бейнесі айрықша назар аудартады...Бұған бүгінгі күнгі ең тектес, ең жақын аспап ретінде қазақтың домбырасы мен қырғыздың комузын жатқызуға болады» дейді. Бұдан домбыраның қазақ ұлты пайда болған кезде-ақ аспап болып қалыптасқандығы көрінеді. Домбыра өз бойына көптеген пәндік сапаларды жиыстырады. Қазақстан Республикасының білім беру ісінің үздігі, күйші, композитор Жасарал Еңсепов домбыраның екі ішегін қағып, әуен шығару, бір мезгілде поэзияға қосып, нәтижесін көрсету – логика, күй сезімінің мәнін жеткізу – философия деп тұжырымдаған. Бұдан біз қазақтың көне заманының және қазіргі таңдағы күйшілердің соншалықты талантты болғанын, осы сапаларды кешенді түрде бір мезгілде көрсеткен тума дарындылықты аңғарамыз. [2, 109 – 112б]

Домбыра шертілгенде қазақтың кең–байтақ сахарасы, сұлу табиғаты, самал желі мен үрлеген бораны, көлдегі аққуы көз алдымызға келеді. Бұл – қазақ күйінің ерекшелігі. Орыс зерттеушісі Г.Н. Потаниннің «маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді» деген сөзі соның бір дәлелі.. Қос дауыс сарынынан бүкіл қазақ жұртының қуанышы мен қайғысы, арман–мүддесі, философиялық сарын, азаматтық үн, жалпы айтқанда, тарихы күй болып төгіледі. Қадір Мырзалиев өлеңінің:

Бір ішегінде биіктік бар, бір ішегінде тереңдік.

Ол мылқауды сөйлетеді, жылатады кереңді ─

деген жолдары осыны айғақтайды. [4, 223 б]

Қазіргі таңда домбыраның рөлі тек ДЭККО (жаңа компьютерлі домбыра) жүйесі бойынша ғана танымал әрі маңызды болып отыр. Халық әндерін домбыраға салып, сүйемелдеусіз орындау тек ескіліктің куәсі болған қауымның көңілінен шығады деген пікір бар. Қалай дегенде де домбырадан қазақтың қалпын, жүрегін, дала иісін, өзіндік ерекшелігін аңғарамыз. Қос ішекті домбыраның құдіреті кез келген халықты, ұлтты таң қалдырып, таңырқата білген. Қазіргі заман талабына сай ДЭККО жанры музыкалық мәдениетімізді өркендетуде зор ықпалын тигізуде. Бұл музыкалық жанрды жаһандастыруды композитор Жасарал Еңсепов енгізді. Біздің ойымызша, бұл жүйе дұрыс қабылданған, өйткені домбырамен күй шерткенде немесе ән салғанда оған қосымша музыка беріп тұрса, оның ешқандай артықшылығы жоқ екендігін айтады зерттеушілер.[2, 112 б]

Ілияс Жансүгіровтің «Күйші» поэмасындағы домбыра бейнесі

Ал енді қазақ ақындарының домбыраға көзқарасы қандай болды? дегенге келсек, Ілияс Жансүгіров «Күйші» поэмасында домбыра бейнесін былайша сомдайды.

«Күйші» поэмасының қозғайтын негізгі мәселесі ─ қазақ күйлерінің, күй өнерінің ғажап сыр–сипатын, қоғам, адам өміріндегі ерекше рөлін көрсету. Кене ханды іздеп келіп, соның алдында күйшінің құйқылжыта тартқан ғажайып күй өнерін ақын тіл өнерінің төгілген әсем өрнектерімен тартымды бейнелейді.

Күңіреніп «Асанқайғы» күй толғанды,

Желмая желе жортып жерді шалды,

Алатау, Алтай, Арқа, Қырды, Сырды,

Аралап, қоныс таппай күй зарланды.

Бұл жерде табиғаттың бір сыры ашылады. Бір сыры дегеніміз ─ қазақ күйінің табиғат құбылысына тең келуі. Асан қайғының Желмаяға мініп Жерұйық іздегеніндей, алып күй қазақ даласын аралап, қоныс таппай зарланады. Бұл - күйші жігіттің бай қиял дүниесі, асқақтаған арманы мен шабытының көрінісі.

Ақын күйші тартқан күйлерді поэзия тілімен шебер суреттей білген..

Алатау күй тындады ауылдай боп,

Тас балқып, толқып жатты бауырдай боп.

Аңқылдап алтын жүрек домбырадан

Аққудай көкте күйлеп, көлде қалқып.

Ақтарып, лекілдетіп, лепілдетіп,

Талдырып, тамшылатып, сығып сарқып.

Мұнда ақынның суреттеу жағы басымырақ. Күйді ауылға, бауырға, жауынға теңеп, оның құдіретті күшін, үнін танытады. «Алатау күй тыңдады ауылдай боп» деген жолында «Алатау» сөзі жинақтау қызметін атқарады. Бұл ұғым нені қамтымайды: таулар, жоталар, ұсақ шоқылар. Осылардың бәрі бірігіп келіп, бір ауылдай ұйып, бар назарын төгіліп тұрған күйге аударғанын ақын шебер суреттейді.

Үшінші жолында ақынның «алтын жүрек» домбыра деп алғаны аспаптың асылдығын күйшінің мәңгілік соғып тұрған жүрегі іспетті тамаша жеткізеді. Күйді адамша аңқылдатып, домбыраны алтын жүрекке балап эпитетті метафораны қолданған. Күйдің жазғы жылы жауындай боп құйып тұруы – оның естуге жағымды сыңғырлаған жылы үндей шертілуі. Міне, осы тұстан біз домбыраның бейнесін анық байқаймыз.

Әрбір жолында ақын оқырманға эстетикалық әсер береді. Бұл әсерді тек адам ғана емес,

Күңіренген бір мұңды күй даланы алды,

Табиғат тыпа–тыныш бола қалды.

Қырдағы қоян, құлан құлақ тігіп,

Қамыстан жолбарыс та ыңыранды ─

деп, табиғат та осындай күй кешіп, күйдің бір ырғағын болсын сезіп, түсінгендей болған сәтті ақын көркем тілмен жеткізеді. Күйші тартып отырған күйдің толқыны бір мезетте жаңа толқынмен төгіле түседі.

Жіберді бір мезетте қағып-қағып,

Тасқындап тыңнан бір күй қосылды ағып.

Байырғы тоқсан күйдің бірі де жоқ,

Жаңа күй, жаңа жолмен кетті лағып.

Бұл – жаңа күй – құмарлық күйінің тууы. Ол енді өзі бұрын тартып жүрген тоқсан күйдің бәрінен да айырылып, жаңа күй, қызға деген құмарлық күйін тудырады. Мұнда ақынның шертіп отырған күйімен қоса психологиясы да өзгереді. Өзгерген мінез өзгеше күйдің сарынын тудырады. Бұл жерде күйдің құрылымы да өзгереді. Міне, бұдан біз адам санасы өзгерген тұста күй ырғағы да басқа жолмен шертілетінін байқаймыз. [3, 175 - 231]

Поэзиядағы домбыра бейнесі
Екі ішектің бірін қатты, бірін сәл–сәл кем бұра,

Қазақ – нағыз қазақ емес,

Нағыз қазақ ─ домбыра! – деп, Қадыр Мырзалиев жырға қосқан.

Домбыра – қазақтың бас аспабы. Ұрпақтан ұрпаққа бабамыздың көзіндей аманатқа қалдырылып, осы уақытқа дейін қылы қисаймай жеткен халқымыздың көне мұрасы.

Көкірекке толған кезде бар қуаныш, бар бақыт,

Сандуғаш боп, бұлбұл болып сайрайды ол әр уақыт

Көкірекке толған кезде бар қасірет, бар қайғы

Бозінген боп боздайды ол, бозінген боп сарнайды ─

деп, Қадыр Мырзалиев сезім құбылуын, ішкі жан сырын білдірудегі домбыраның рөлін осылайша танытады. [4, 223 б] Дәл осылайша

Домбырам, қоңыр қазым, аққуымсың!

Арманым, мұңым, сырым, шаттығымсың! [7,87 б]

деп, Мұқағали Мақатаев мұңы мен шаттығының бәрі домбырада екенін үлкен эмоциямен жеткізеді. Бүл жерде ақындардың домбыраны суреттеу тәсілдері ұқсас. Екі ақын да аспапты, оның үнін құс пен жануарға балап суреттейді. Міне, осы тұста ақындардың суреттеу ерекшелігі байқалып, поэзиядағы домбыра бейнесі ашыла түседі.

Үйден алыс шыққанда мен екі аманат қалдырам,

Бірі, ұлым, өзіңсің,

Екіншісі – домбырам ...

деп, Жұмекен Нәжімеденов ақындық жүрегінің домбыраға деген махаббатын білдіреді. Ұл баласын ұрпағым деп, ал домбыраны қазақ жұртының көзіндей аманат етіп қалдырып, өз ұлымен тең санайды.

Есік қағам мен ылғи асыққаннан кешігіп,

Қағам сонда күйменен махаббаттың есігін .

Кекіліңнен сипамас бұрын сонда мен сенің

Сипап көрем домбырамның қос ішегін кеш, ұлым! [8, 148 б]

Бұл жерде ақын өз халқының символы – домбыра бәрінен қымбат екенін аянбай жырлайды. «Орыс сыншысы Белинскийдің қағидасынша, ақын өмірдегі құбылыстарды басқалардан бұрын тез сезеді. Өзі көріп сезгеніне сүйінуі де, күйінуі де шапшаң... Ол қазір өмірдегі бір көрген тамаша қызықты әсерге қуанып, шаттанып отыратын болса, ендігі бір кезекте өзіне жайсыз әсер еткен уақиғаны көріп, сезіп, ол күйінеді, ызаланады» дейді Е. Исмайлов «Ақындар» кітабында. [ 1,18 б] Жоғарыда берілген өлеңдерде ақындардың осындай ерекше қасиеті байқалады. Сүйінген немесе күйінген сәтте ақынның қамқоры домбыра болатынына көзіміз жетіп отыр.

Ақындардың осы туындыларынан домбыраға, қазаққа деген ортақ мінезді көреміз. Әр ақын өз стилімен жырласа да, ой өрісі мен сезімі бір.

Бақыт жайлы толғанам көп,

Менің бағым – домбыра.

Қалам ұстай білмесем –

қайғырмас ем,

ал, бірақ

домбыра ұстай білмесем,

күйдің мәнін, сүйсінбесем, әр ұғып,

өлер едім, жүрегім

қасіреттен жарылып !

деп, ақын Ж. Нәжімеденов толғанады. [11, 258 б] домбыраны шерте білмеген үлкен қасірет деп санайды. Ақынның жан-жүрегіне ыстық зат бірінші кезекте қағаз бен қалам болса, екіншісі – домбыра екенін айтады. Өйткені, домбыра қазақ жұртының көзі, тарихы, менталитеті, арманы, бақыты.

Қазақ поэзиясында домбырамен қоса күй де жырланады. Жалпы күй туралы Құдайберген Жұбанов былай дейді: «Ескі жазба белгілердің ішінде бұл сөз ең әрідегі нұсқалардан, Махмуд Қашқаридың «Диуани лұғат» деген ХІ ғасырдан қалған кітабында ұшырайды. Бұл: «Ол көк» деген сөзді мысалға алып, оны «Ол ән салып тұр» деп аударды. Соған қарағанда қазақтың күй деген сөзі ол кезде көк түрінде болып, ән-күй мағынасында қолданылғандығы көрінеді. Күй туралы мағлұмат ХІV ғасырда жазылған кітаптардан табылады...»[5, 11б.] Бұл зерттеулер «күй» сөзінің ертеде пайда болғандығын және оның сол дәуірде қалыптасқандығы туралы деректер береді. Аталмыш сөз адамның күйін білдіретін шығарма болғандықтан солай аталуы мүмкін.

Жалпы әр елдің музыкасы сол елдің мінез-құлқына лайық. Ал қазақ мінезін танытатын музыканың жанры – күй. Қазақ күйінің аса шебер, күрделі құрылысты, мұңды болып келуі халық арасындағы қиын дәуірді бейнелейді. Бұл тарихқа келіп тіреледі. Мысалы Құрманғазының «Кішкентай» күйі Исатай бастаған шаруалар көтерілісіне арналған. Қолбасшы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің қару күшімен басылуы, рулардың ұзақ уақыт қудалануы Құрманғазының қанаушы тапқа деген көзқарасын өзгертіп, қолындағы қаруын халық игілігіне жұмсауына себеп болады. [6, 39 б] Шығарманың басы баяу басталып, одан соң шалқып, шарқып, өткір шертіле түседі. Соңында алдыңғы баяу сарын қайта оралады. Бұдан халықтың арман–мүддесі, күйініші, сағынышы, өкініші, қайғы–мұңы бір арнаға түсіп, бір ғана қазақтың қара домбырасынан күй болып төгіліп, біздің заманымызға тарих болып жеткендігін көреміз.

Халық ақындарының өлеңдерінде күйге сыншылдық жиі байқалды. Ұлы Абайдың шығармасында осы музыка жанрының бейнесі ерекше.

Мұңмен шыққан оралған тәтті күйге

Жылы жүрек қайда бар қозғаларлық?! ─

деп, әуелі ақын сол заман жұртшылығының күйді ұға білмеуіне күйінуін білдірсе,

Әннің де естісі бар, есері бар

Тыңдаушының құлағын кесері бар.

Ақылдының сөзіндей ойлы күйді,

Тыңдағанда көңілдің өсері бар, ─

деп ән мен күйге сын көзбен қарап, сарапшылық танытады. Ал,

Құлақтан кіріп бойды алар

Жақсы ән мен тәтті күй.

Көңілге түрлі ой салар

Әнді сүйсең, менше сүй! [9, 241 б]

Деп, тек жақсы ән мен тәтті күй ғана жүрекке жететінін айта келе, әнді Абайша сүйіп, түсінуін талап етеді. «Күйлер – халық музыкасында сирек ұшырайтын нәрсе. Бұл – осы күнгі Еуропаның симфониясы тәрізді. Мұндай дәрежеге жету үшін халық музыкасы жақсы дамыған болуы керек. Сондықтан күйлерді қазақ музыкасының ең жоғары дамыған түрінің үлгілері деп білуіміз керек», ─ депті ғалым Қ. Жұбанов. [10, 107 б] Расында да, қазақ музыкасының үлкен әлемдік деңгейге жетуге мүмкіндігі зор. Домбыраның үні өмірдің әр түрлі құбылысын ашық суреттей алады. Ақындар домбыраны жырға қосқанда осы мақсатты көздеді.

Домбыраның қазіргі таңдағы рөлі
Домбыра қазақтың ұлттық аспабы, солай болып қала береді де. Ескіліктің көзі болып қалған аспапты қазіргі заман жастарының бәрі дерлік толық біле бермейді. Шетелдік музыкаға еліктеу, домбыра үнін жақтырмау халық арасында баршылық. Осы аспаптық өнерімізді өркендетуді үлкен мақсат деп алып, дамыту қажет. Тек қазақ елінде ғана домбыра аспабының бар екенін және оның құдіретті үні бүкіл қазақ тарихын, психологиясын, идеологиясын жеткізетін үлкен қызметі бар екенін ұмытпағанымыз жөн.

Қазақ домбырасы прозалық жанрда ғана зерттеліп, айтылып келсе, поэзияда оның мәні ерекше. Оған біздің ақындардың туындыларындағы аспаптың көркем тілмен суреттелуін талдай отыра көзіміз жетті. Міне, поэзиядағы оның суреттелуі – бойындағы тамаша сапаларды айшықты көрсетеді.

Домбыра ─ төл мәдениетімізді шыңдайтын аспап. Мұқағали Мақатаевтың:

... Бабамнан қалған мұрам сен болмасаң,

Өнердің не екенін де білмес едім, -

деген жолдарында ақын өнердің көзі домбыра екенін айтады. Яғни барлық өнер түрі домбырадан бастау алады, сондықтан да қазақтың ерекше мәдениетінің қасиетін түсініп, оның өркен жаюына осы ақындардың поэзия әлемін терең зерттеп, халыққа неғұрлым жиі таныстырып, жеткізіп отыруымыз керек деп ойлаймыз.

Ойымызды түйіндей келе, «Домбыра – қазақтың қасиетті дүниесі. Оны тарта аллмасаң да қадірлей біл. Себебі баланың бойына халықтың рухани байлығын сіңіру домбырадан басталады. Домбыраның сырлы сазына ауызданбаған бала уызы жарымаған көтерем қозыдай болады. Домбыраны қастерлей білмеген қазақтың баласы туған халқының жанын білмейді. Ал халықтың жанын түсінбеу деген ─ тамыры шабылған ағашпен тең. Ондай ағаш жапырақ жайып, сая да болмайды, жеміс те бермейді» [2, 112 б] деген Бауыржан Момышұлының аталы сөзімен тәмамдағым келеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Исмайлов Е. «Ақындар». – Алматы: «Жазушы», 1956. – 17 б.
   
2. 
   «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. – Алматы: № 11, 2004. - 109 – 112 б.
   
3. 
   Жансүгіров І. 3-том, Алматы: «Қазығұрт», 2004. - 175 – 231 б.
   
4. 
   Мырзалиев Қ. «Домбыра», - Алматы: «Жазушы», 1979. - 223 б.
   
5. 
   Жұбанов Қ. (Құраст. Ақырап Жұбанов) – Алматы: «Өнер», 1990. – 11б.
   
6. 
   Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» - Алматы: «Жазушы», 1975. - 39 – 41б.
   

7. 
   Нәжімеденов Ж. «Ұрпағым саған айтам» - Алматы: «Жазушы» , 1988. - 148 б.
   
8. 
   Талжанов С. «Өткен күндер сөйлейді» - Алматы: «Жазушы», - 1979. – 242 б.
   

11. Нәжімеденов Ж. «Менің топырағым» - Алматы: «Жазушы», - 1985. – 258б.