Агроөнеркәсіп кешенін дамыту үшін қолжетімді әрі тиімді инновациялар қажет – ғалым

Шарханқызы Г.

 Ел экономикасының маңызды саласының бiрi саналатын ауыл шаруашылығы – өзiндiк ерекшелiгi бар күрделi сала. Соңғы отыз жылда елiмiздiң агроөнеркәсiп кешенi өркендеудi де, құлдырау кезеңiн де басынан өткердi. Осы ретте ауыл шаруашылығы саласына мамандар даярлайтын оқу ордасының ректоры, профессор Ақылбек Күрiшбаев елiмiздегi ауыл шаруашылығының ахуалы туралы ой бөліскен еді.

– «Қазақстан 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауында Мемлекет басшысы отандық агроөнеркәсіп кешенін инновациялық даму жолына өткізу туралы ойын нақтылап айтты. Агроөнеркәсіптік кешен – Қазақстан экономикасының негізгі әрі келешегі зор саласы. Ауыл шаруашылығының даму әлеуеті жағынан еліміз кейбір өзге мемлекеттермен салыстырғанда біртабан жоғары орында тұр. Қазірдің өзінде-ақ келешекте, дүние жүзі халықтары санының ұлғаюына байланысты азық-түлік өнімдерін сыртқа тасымалдау мүмкіндігі бар елдер бірте-бірте әлемдік нарықта жоғары беделге ие болатыны белгілі.

Елімізде ауыл шаруашылық мәселелеріне мемлекет назары жыл сайын артып келеді. Ауыл шаруашылығын қаржыландыру көлемі ұлғаюда, жаңа бағдарламалар жасалып, мемлекеттік қолдаудың жаңа институттары құрылуда. Статистикаға зер салып қарайтын болсақ та, ауыл шаруашылық саласының өсу қарқынын байқау қиын емес: ауыл шаруашылық өнімдерінің жалпы өндірісі өсіп келеді, инвестициялар көлемі де көбею үстінде, жаңа ауыл шаруашылық объектілері іске қосылған. Сонымен бірге, қоғамда «Олай болса, неліктен ауылшаруашылық өнімдерін сырттан әкелу көлемі көбеюде?», «Ауыл шаруашылық тауаралары бағаларының өсу және ауылшаруашылық экспорт құрылымының сол күйінде өзгеріссіз қалу себептерінің мәні неде?» деген сауалдар жиі ұшырасады.
–Расында, мұндай сұрақтардың туындау себебі неде? Қалыптасқан жағдайға байланысты көзқарасыңыз қандай?

–Гәп – отандық ауыл шаруашылық өнімдерінің халықаралық нарықта бәсекеге қабілетсіздігінде. Ол, әрине, ауыл шаруашылық өндірісіндегі қолданылып отырған технологияларға тікелей байланысты. Демек, мәселені тек ауыл шаруашылығына бөлінетін субсидиялардың көлемін арттыру арқылы шешу жеткіліксіз, сонымен қатар саланы ғылыми тұрғыдан қамтамасыз етуді қайта қалпына келтіру керек.  Сондықтан, бүгін технологиялық модернизация мәселесінде сапалы алға жылжушылық қажет – агроөнеркәсіп кешені үшін қолжетімді әрі тиімді инновациялар: оңтайлы агротехнологиялар, жоғары астықты дәнді-дақылдар сұрыптары мен будандары (гибридтер), жоғары өнімді төрт түлік малы, өндірісі жоғары құрал-жабдықтар мен машиналар керек. Ал, бұл үшін еліміздің жеке, жоғары дамыған аграрлық зерттеу жүйесінің болуы шарт. Елбасының биылғы Жолдауында аграрлық ғылымның дамуы мен агроөнеркәсіп кешенді агроинновациялық кластер негізінде дамыту қажеттілігіне ерекше тоқталып өткендігі, міне, сондықтан.

–Елімізде инновация деген ұғым жаппай қолданысқа еніп кетті. Ауыл шаруашылығындағы инновациялар дегеніміз не және олардың ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы маңызы қандай?

–Сөзім түсінікті болу үшін, ауыл шаруашылығының әлемдік тәжірибесінен бірнеше мысал келтіре кетейін. Табиғаты Қазақстанмен салыстырғанда қатаң Австралия мемлекетінің бидай астығының өнімділігі екі есе жоғары. Неге деп сұрасаңыз, Австралияда дүние жүзіндегі ең озық деген ауыл шаруашылығы саласындағы ғылыми-зерттеу жүйелерінің бірі қалыптасқан еді. Бұл азық-түліктің әлемдік нарықтық бәсекесіндегі Автралияның басты артықшылығы болып отыр. Австралия ғалымдары биотехнология саласын үздіксіз жетілдіріп, дәнді-дақылдардың жоғары сұрыпты өнімділігін арттырып тұрады. Геномика саласындағы ғылыми жетістіктер ауылшаруашылық өнімдер сұрыптау жұмыстарын жеделдетіп, шығынын азайтады. Мысалы, жуырда Австралияның Квинсленд университетінің ғалымдары екі жарым жыл қызмет етуінің арқасында гендерінің жиынтығы талапқа сай келетін жаңа сұрыпты бидай түрін ойлап тапты. Ескі дәстүрлі әдістер арқылы мұндай жетістікке кем дегенде 15 жыл уақыт кететін еді. Осының нәтижесінде, Австарлия фермерлері заманауи агротехнология өнімдері мен сұрыптау жетістіктерін кең пайдаланады. Енді мал шаруашылығына қатысты мысал келтіре кетейін. АҚШ, Франция және Канада сияқты ірі елдерде ірі қараның саны мен сапасын шетелден асыл тұқымды малды тасымалдау арқылы емес, гендік сұрыптау технологиясын пайдаланып, малдың тұқымдық құрамын бірте-бірте асылдандыру жолымен жүзеге асырылады.  Гендік сараптама селекционер үшін мол мүмкіндіктер көзі болып табылады. Генотиптің ерекшеліктерін зерттеу арқылы, арнайы әдістемені қолдану негізінде белгілі бір малдың жас кезінен-ақ шаруашылық құндылығын болжап, әлеуетін қай салада пайдалану тиімділігін анықтап алуға болады. Сондықтан белгілі бір шаруа қожалығына керекті малдарды өсіру үшін будандастырудың тиімді әдістерін таңдап алуға мүмкіндік бар. Мал басының тұқымдық құндылығын қарқынды өсімі үшін сондай-ақ жаңа өсімпаздық (репродуктивті) технологиялар да кең қолданылады.

–Тап осы жағдайда баға емес, капитал сыйымдылығы әлдеқайда маңызды. Өйткені ғылымды мемлекеттік қаржыландыру – бұл қайырымы болатын инвестиция. Көптеген зерттеу нәтижелері көрсеткендей, аграрлы ғылымды инвестицияландыру тиімділігі тікелей ауыл шаруашылығын қаржыландырудан қарағанда жоғары. 1992 жылдың өзінде Канада ғалымдары ауыл шаруашылық зерттеулерге жұмсалған әрбір доллар шығыны кейін ауыл шаруашылығының өнімділігін 40 долларға дейін өсіретінін анықтаған болатын. Егер де әлем көшбасшыларының жалпы агроөнеркәсіптің өнімі мен олардың ауыл шаруашылық зерттеулерге бөлген қаржы көлемін салыстырып қарайтын болсақ, сөзіміздің шындығын ашып алуға болады. Олардың барлығы аграрлы ғылымға жалпы ішкі өнімнің 1,5-3 %-ын жұмсайды. Келешекте, еліміз Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру кезінде біз агроөнеркәсіптік кешенді «сары себетпен» байланысты мемлекеттік қаржыландырудың мөлшерін азайтуға мәжбүр боламыз. Ал ғылымды мемлекеттік қаржыландыруға болса, мұнда шек қою мүмкін емес. Осыны да естен шығармағанымыз абзал.

–Ендеше отандық ауыл шаруашылығын зерттеу жүйесінің тиімділігін қалайша арттыруға болады?

–Еліміздегі жағдайды талдай келе, бүгінгі ауыл шаруашылық ғылымына деген қатынасты әйгілі тұтқасы жоқ қолсандыққа теңеуге болады – оны лақтырып та, сүйрей де алмайсың. Бұл бюджет үшін аса күмәнді пайда. Қазіргі кезде орныққан аграрлық зерттеу жүйесінде ауыл шаруашылығы ғылымын қаржыландыруды ұлғайтқанмен, күткен нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Аграрлы ғылымды ұйымдастырудың өзін өзгерту керек.

– Өзіңіз басқарып отырған С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті республиканың бұрыннан келе жатқан оқу ордаларының бірі. Білуімше, университет сонау тың игеру жылдарында, жаңадан қалыптасып келе жатқан агроөнеркәсіптік кешен үшін мамандарды даярлау мақсатымен құрылған болатын. Бүгін, еліміздің алдында маңызды міндет қойылып тұрған шақта, ҚазАТУ жаңа агроинновациялық кластердің орталығы бола ала ма?