Айланбалы би Мәдениеттің символдық үлгісі ретінде

Ым, қимыл, би – жазба тілі мен тіпті музыка пайда болғанға дейін қалыптасқан алғашқы тіл. Жеке немесе топта адамдар қимылдар арқылы ішкі сезімдерін білдіретін. Би діни рәсімдердің табиғи бір бөлігі және адам мен жоғарғы күштің арасындағы байланыстың негізгі формасы, және сондай –ақ ішкі тәжірибемен бөлісудің жоғарғы формасы, өзі мен тәңірдің арасындағы тұтастықты іздеу болып табылады.

Ертедегі діни рәсімдік билер қарапайым болатын, мәңгі дүниетаным архетиптерін білдіретін: шеңбер, шаршы, шиыршық, сызық, нүкте.

Мәдениеттің символдық үлгісі ретінде бидің алғашқы адамзат тұрмысында толығымен табиғатқа бағынышты өзіндік онтологиялық негізі болған. Осыдан келіп бидің қайнар көзі адам мен табиғат арасындағы мифологиялық әлемнің негізгі қарым-қатынасы ретінде беймәлім күшімен байланысты. Леви-Брюль осындай байланысты мифті орнатушы, мистикалық байланыс, немесе заттар мен құбылыстардың мистикалық ортақтығы атайды. Мистикалық ортақтастық – бұл заттар мен құбылыстарды шынайы өзара шарттастықтың тәсілі ретінде қабылданып, оны сезетін ассоциациялы-психологиялық, мағыналы байланыс. Алайда мистикалық байланыстар бар жерде, бізжің түсінігіміздегі заттар мен жануарлар жоқ.

Миф бәріне ортақ айналдыратын патшалықтың: зат ол тек қана зат емес, сонымен қатар жанды; хайуан – жануар да (олжа) және ізгі борыш; күн – біз аспанда күнделікті көретін сол бір отты шар, ал бір жағынан құнарлылықты да қуаңшылықты да беретін қаһарлы құдай. Алғашқы адам үшін бұлардың барлығы көптен келе жатқан құбылыстар, екі бейненің байланысы емес. [1]. Осылайша, миф адамзат тұрмысы мен әлемді сезіну тәсілдері ретінде , толығымен адамзат пен әлемнің ара қатынасына негізделген; адам бұл жерде психологиялық мағыналарды бұрыннан қалыптасқан заттар байланысы деп түсінеді, табиғаттың құбылыстарын жанды затқа теңеп өмір сүреді. Анимизм, антропомофизм, социоморфизм мифологиялық дүниетанымдары табиғи қалпта тұлғаның табиғат-анаға өз хабарламаларын ым-қимылдар арқылы жеткізуіне себепші болды.

Адамның символикалық қимылдар тілі жануалдардыңимылдар тілінен шынайылықтың түсінік арасындағы жоғары формада айқын көрінуі себебінен ерекшеленеді. Табиғатта көрініс тапқан эволюция формалары қимылдар тілі эволюциясында айқындалды. Ғалымдардың ойынша, ақпараттың 80%-нан астамы дене қимылы тілі арқылы беріледі. Қимылдар тілі арқылы жануарлар өздеріне өмір сүруге қажетті барлық ақпараттармен алмаса алады, белгілер қалдырып, индикацияларды жүзеге асыра алады. Ол жануарлардың биологиялық тамақ қабылдау қажеттілігімен тікелей байланысты. Осылайша, балшырынын тапқан бал арасы, ұясына қайтып келе жатып билейді, сөйтіп басқа бал араларын қорк бар жерге бағыттайды. Сондай-ақ жануарлар мен құстардың неке биі көпке мәлім. Биологтар жануарлар биіне мысал ретінде құндыздардың суда өз ғимараттарын салуды бастар алдындағы дайындық билерін келтіреді. «Адамдар –жануарлар арасындағы белгілерді пайдаланатын ең жоғарғы жануар түрі. Әрине, тек адамдар ғана емес жануарлар да белгілі бір белгілерді қолданады, алайда ол белгілер адам қарым-қатынасында, хат жазуда, өнерде пайдаланылатын белгілердің қиындығына төтеп бере алмайды. это высшие из живых существ, использующие знаки…Адамзат өркениетін ешбір белгілерсіз немес белгі жүйелерінсіз елестету мүмкін емес, адам санасы белгілердің жұмыс істеуінемен тығыз байланысты, – бәлкім, ақыл ойды дәл сол белгілердің дұрыс жұмыс істеуінің көрінісі деп есептесе артық болмас» [2].

 ХII ғасырда персияның діни фәлсафасы және ақын, көп жылдар бойы Коньеда тұрған (Орталық Анатолия) Джелаледдин Руми (Мевляна),  Мевледидің сопылық орденін қалыптастырған. Диуаналарда – орден мүшелерінде «сема» («аспан» ) деп аталатын өзіндік діни билері болатын. Ол биді көне түркі ғырптағы абыздар сынды шыр көбелек айналып билейді.
Аңызға сүйенсек Румдар базардан өтіп бара жатып зергер ұстаханасы жақтан шыққан балғаның үнін құлағы шалып қалады. Дыбыстың сазды болғаны соншалықты, фәлсафа (оның үстіне ол ақын жанды болатын) тұрмыстық мағына іздеу үстінде өлең оқи жөнеліп, айналып билей бастайды. Мевлян қайтыс болғаннан кейін бұл би рухани ізденіс пен тәңірмен жақындық белгісі ретінде Мевлеви орденіне қабылданып жетілдірілген болатын. 

Сема құдайды танудың төрт жолын ұсынады. Бірі заңды, яғни тыңдаушы толығымен Құдайға табынады, жаратылғанға емес, екіншісі кешірімді, тыңдаушының Құдайға көбірек табынып тек біразы ғана жаратылғанға бас иеді. Үшінішісі жазғыратын, бұл жерде біз жаратылғанды көбірек игеріп, ал Құдайды аз игереміз. Төртіншісі тыйым салынған, бұнда біз мүлдем Құдайды игермей толығымен жаратылғанға бас бұрамыз... «Алайда тыңдаушы заңды мен тыйым салынған, кешірмді мен тыйым салынатын жолдардағы әрекеттердің арасындағы айырмашылықтар жөнінде түйсігі болу керек. Құдай мен тыңдаушы арасындағы құпия да осы.» [3].

Белгілі араб нақыл сөздеріне сүйенсек, музыканы кім, қайда және қашан (макан, заман, ихван – анығырақ: орны, уақыты, ағалары) байланысты қабылдау керек. Оны толығымен меңгермейінше орындаудыың керегң жоқ, ол рухани тұрғыда жетілмеген болмауы керек, және де оны бағынбайтын көпшілік орталарда орындауға болмайды. Ертедегі сопының айтқанындай: «Сопылық көпшілікке тән емес, адамдардың өз рухтарын жоғалтпасы үшін, ол тақуаларға рұқсат етілген, олардың өз қызметтерінің мақсатын танып білулері үшін, және де ол біздің сопыларға жүректерін тазартсын деген үмітпен кеңес беріледі.» [4]. Сондықтан да музыка тыңдауға байыппен қарайтын. Алдымен дұға жасау үстіндегідей толықтай дәрет алы таза киім киюі керек болатын. Осындай жиындарда оқылатын тақпақтар оңай оқылуы мүмкін, ал қауымдық мәнерде араға жаңадан қосылғандар үшін өз ойларын жинақтап, рухани қабылдауға тырысу керек. Әншінің дауысына және сырт келбетіне назар аударып алаңдауға болмайды, себебі адамның әдемілігі рухани жан дүние әдемілігін оп оңай басып кетуі мүмкін. Музыканы қабылдау ең алдымен адамның әуенге қаншалықты беріліп кететіні арқылы бағаланатын: шынайы қалауы, немесе құдайға деген табыну. Музыка өнегелі тазару болмаған жағдайда, рухани әсер етпейді.

Сопылардың музыка тыңдау туралы әңгімелеріндегі бидің тақырыптары аз кездеседі, тек Мевлеви бірлестігінің дәстүрлерін қоспағанда. [5]. Дегенмен де қздігінен пайда болған би шабыттылықтың аса шектен шыққан кезінің айқындалуы, бәлкім (кейбір ұстанымдарға сүйенсек) кей жерлерде қозғалыссыз және ынтықсыз болуы да мүмкін, шабыттың келуіне қарай. Әшекейленген бейнелер бақшаларда музыканттар қоршауында билеп жүрген сопылардың көркіне ажар беріп тұрады, алайда, олар бидің бір келкілігіне мән бермейтін көрінеді. Би төрт бөлімнен тұрады. Біріншісі çark («дөңгелек ») деп аталады және жаңа өмірлік жол бастауының символын білдіреді, – «көктемді» адам өмірінің алғашқы 20 жылының символы болып табылады. Би билеушілер (semazen) баяу айланбалы қимылдармен өз осі бойымен шеңбер жасай бастайды. Екінші бөлігінде (raks) әуен шыға бастайды, ол шындықты іздеудің бастамасы үшін (адамның өмір жолының 20-дан 40-қа дейінгі аралығы). Қимылдар жиілей түседі. Үшінші бөлігі (muallak; араб тілінен енген сөз, тазаруды білдіреді) жастық шақтан орта жасқа өткен аралықтың символын білдіреді, 40-тан 60-қа дейін - бұл кезең Мавлевилерде ең керемет кезең болып саналады. Соңғысы, төртінші бөлігі pertav деп аталады (парсы сөзі, оның мағынасы – шашырау немесе бөліп құю). Бірқалыпты, үйлесімді қимылдар толық кемелдену шағына жеткенді білдіреді– 60 жастан кейін. Бұл кезең ақиқатты ұғынатын кезең, оны танығаннан кейін адамға берілген жердегі өмірі аяқталуға тиіс дегенді білдіреді. Биші үнемі басын сәл оңға қарай бұрады, ал оң қолын жоғары көтеріп, сол жағын төмен қарай түсіреді (адамның жаратқанның әмірімен пайда болғанының белгісі ретінде, және әрине оның жердегі өмір сүруіне).

Семезандар желпілделеген киім киеді, олар tennure деп аталады. Ол киімдердің түсі ақ, жоғары күшті танудың әрі аспан түсі деп санайды. Шеңбер тәріздес қимылдар Ғаламшардың шексіз екендігінің көрінісі. Билеушілердің бірі (Semazenbaşı) үнемі шеңбердің ортасында болады, ол күннің символы, ал оның айналасында планеталар шеңбер жасап жүр, бірақ оның түпкі мағынасы, ақиқатқа жеткен әрбір адамның жақыны, Құдайдың бейнесін келтіру. Сема биін әлі күнге дейін билейді. Музыкалық сүйемелдеу түрлері: (қамыс сыбызғы), кудюм (барабанның бір түрі), уд (лютня) және кеменче. 

Биді дұрыс орындаған кезде адамды шабыт билейді (ваджд). Шығайы шабытты жасандыдан қалай айыруға болады деген сұраққа көптеген дау дамайлар туындады. Себебі музыкалық отырыстарда қатысудың негізгі нышаны ниеттің тазалығы, жасандылық басты қауіп болып табылады. Бұл жерде сопылықтың нағыз құлама деген мағынаға толығымен ие екеніне көз жеткізе аламыз. Рухани жетістіктерде ұсталып тұрған беделді орындарда, шабытқа жете алмағандар арасында оған толықтай күші жететіндігін жариялап кейіа таныту еліктіретін. Сопылық құралдарда дәл осындай жалған ниеттердің алу мақсатында жазылған көптеген жазбаларға толы. Мысал ретінде XIV ғасырдағы сопылық басқармасынан үзіндіні келтірейін:

Парсы аңызшысы және ақын Джелаледдину Руми өз сабақтарында шабыттық билерде айналып билеу арқылы дүниетаным құпияларының ашылуы мен олардың көрініс табатынын айтқан болатын. Кейін келе айналу Сема жоралғыларында сопылардың негізіне айналды. (тыңдау). Жоралғыны орындауда, диуаналар жүрек осьтері бойынша айналады және сол уақытта шеңбер бойымен айналып қозғалады. Өзін өзі тазарту бойынша барлық талыпыстан өткеннен кезе рухы өседі, шынайылықпен кезедседі және кемелденеге қарай бағытталады. Ертедегі адамдар үшін айналып билеу процесі арқылы топтық сезімдерді сәйкестікті қалыптастыру қорғанудың талаптары болуы мүмкін еді, яғни, түрді сақтап қалудың амалы болған. Әлдеқашан тарихи кезеңге дейін Бақсылар, Сиқыршылар немесе тайпа емшілері өзін өзі сақтау және өзін өзі қалыптастыру моделіне сүйенген, ол үшін түрлі транстарға: экстраболжамды сыртқа шығару, ішкіболжамды енгізу, орталықболжам – даму мен бірігу, һзімшілдік пен түйсіктік тұрақтылық. Өзімшілдік түйсіктің орталығы сияқты тұлғаға тұрақталуға көмектеседі, оған тұтастық сезімін ұялатады. Сопылардың музыкалық жоралғылары ғаламшарлық символдарға толы ашық аспан астында өтетін, ол қатысушылардың өткен уақытқа өтуіне көмектесетін. Джунайд заманында ақ ( 910) сопыларды семаны ертеде Құдаймен әлі дүниеге келмеген адамдардың рухтарымен бекітіп, Құдай «Жаратушыларың мен емес пе?» деп сұрақ қойғанда құрандық тақырыптармен байланыстыру әдетке айналған.» Сопылар үшін сол сәт Құдайшылдық бірлестік бекітіліп қана қоймай, сондай-ақ Құдай мен рух арасындағы махаббаттық қарым қатынастың бекітілуі болатын. Сонымен қатар, музыканың өзі Құдайдың сөздерінің жаңғырығы сияқты көрінетін: «Сема өсиет пен қажудың тұрақты сөз табы». Сопылар Құдайды ерте кезде адам жүрегіне тас ішіндегі ұшқын сияқты жасырын құпияны ұялатқан деп санайды, алайда ол тасты соқса әлгі ұшқындары шашылып қалатындай елестетеді. Джунайдың бір айтқаны бар: «адам ұлдарының табиғаты "Жаратушыларың мен емес пе?"деген сұраққа тап болғанда, олардың тәттілігі тартатын. Сондықтан да осы өмірге келгендердің рухтары тамаша бір дауысты ести салысымен естері шығып кететін көрінеді». Басқа сөзбен айтқанда Құдай мен адам арасын байланыстыратын бір тылсым күштің бар екенін, және оны көкке қарай сөзсіз тартатыны белгілі. Египеттегі сопы Зу-н-Нун былай деген екен: «Сема деген Құдайға қарай ұмтылу үшін жүректерге күш беретін құдайға қайран қалудың жолы» [7].

Сакральді айланбалы билердің ерекшеліктері мен негізгі принциптері: жас шамасына қарамай барлығына бірдей олардың билеу қабілеттерінің бар болуына болмауына қарамстан биден лаззат алуларына себепші болу; қимылдардың қарапайым әрі шынайы болуы; 
тамашалау үшін арналмаған ең маңыздысы қатысу, қойылым көрсету үшін арналмаған; бірігіп билеу – сезіну үшін; "жүргізуші" мен "ілесуші" деген жоқ, жақсы жаман билейтіндер жоқ, барлығы бірдей, ортақ қуанышқа жетуге деген ортақ армандары; 
әртүрлі ұлттар арасындағы тір тілділік, табиғаттан туа біткен адами қасиеттердің айқындалуы; бұл басқа бір өлшемге ауысу; құдайды көргеніңде өзіңді одан кіші сезіну, сл оны күшті әрі ұлы деп тану – оған басыңды иіп, дұға қыласың. Және оның не айтқанын тыңдайсың. Бұл әрбір діншіл адамға тән.

Айланбалы билер Қазақстан аумағында да кең етек жайып келеді. Қоғам өмірі дәстүрін құрап тұрған аңшылардың билері, әскері билер танылып отыр, мысалы американдық үндістерде, басқа да көптеген африкандық тайпалар мен ұлыстарда. Қазақстан территориясында сақ дәуірінде әскери рухты көтеретін, шайқастың сәтті қтуіне себепші болатын әскері билері болған. Әскери билер ұжымдық жігер мен күшті қайрау мақсатында қолданылып, ерлік көрсетуге талпындыратын. Олар ерлік пен батырлықтың нақты көрінісі болатын. Түркі-номадтық мәдениетте еректе орынды бақсылар мен балгерлер орындайтын дәстүрлі билер болатын – бақсылар арқылы әруақтарды шақырып оларға бір табан жақындай түсетін. Діттеген мақсатына жету үніш бақсы биді мәнерлі әрі бейнелі қылып орындауға тырысатын. Бақсылар сол ынталарымен өзінің хабарламасын би арқылы жеткізетін. Ғылыми әдебиетінде Э. Дюркгеймнің ойы, сондай-ақ қазақ мәдениеттанушысы Б.Г. Нуржанованың ойлары белгілі, олардың ойынша солт жоралғылар дінге тікелей қатысы бар.[8]. Осы негіздерге сүйене отырып бидің әлемдік діндерге тән екенін мойындауға болады. Шығыс классикалық билерінің мағынасы да тематикасының қайнар көзі – египет, үнді, қытай, жапон – құдайлар мен қаһармандар туралы мәлімделетін аңыздар болған. Үнді аңызына сәйкес Шива – би құдайы. Шиваның бет бейнесі жөніндегі көптеген қорқынышты қырлары үнді тиадасымен байланысты (Брахма, Вишну и Шива – Брахманның үш тұлғасы) әлеммен құдайларды жоюшы құдай кейіпінде танылады. би Шива энергиясының көрінісі деп түсінілетін.

Би бірде аңыздылықтан арылып оны жеңе отырып өнерге айналады. Бидің қоғамдық негізін бізден жоғары күштер, адамның жоғары күшті сезіне алатын, жоғарыда атап кеткендей, мифтік салт жоралғылар мен дәстүрлер жасайды. Символдар биі арқылы адамдыр жоғары күштермен қарым қатынасқа түсетін. алайда бұл салт жоралғылар би өнері бола қойған жоқ еді, себебі олар алғашында сиқырға немесе эстетикалық, практикалық, мистикалық мақсаттарға ие еді: пұтқа табынушылармен байланыстыратын, олардан ауа райын өзгерту мақсатында немесе саятшылықта жолдары ашық болсын деп сұрайтын. Ойын сияқты бидің бар болғаны анықталып отыр. С. Ш. Тлеубаев ойынды бидің генетикалық ұрпағының бастамасы деп есептейді [9]. Ойын әрқашанда өнермен, жаңа бір бастаманың және жақсы бір сезімдермен байланысты, ол оның қатысушыларына лаззат пен қанағат сыйлайды. Бұл би өнеріне де тән қасиет.

Бақа да одақтастықтар құрамына кірген Сақ тайпалары – усуней, кангюйлер, аландар, өздерінің салт жоралғылық көркем, оған қоса бақсылық дәстүрлерін сақтап қалды. ырғақтың эмоционалды мағынасы ежелгі қазақ бақсы балгерлердің таяу шығыстағы сопылық бақсылардың –бекташтардың хороводтарындағы практиканың пайда болуына себеп болды. Кейінгі усуней мәдениеті көпшілігін сиқырдың қыр сырын білген сақ тайпаларының мәдениетінен сіңіріп алды. Атақты этнограф У.Д. Джанибеков былай деп жазған: «Көптеген канондық ежелгі билердің қимылдары осы күнге дейін жетпесе де, халықтың жадында оның бейнесі сақталғын, бірнеше ұрпақтың дәстүрлі әуесқойлылығы, бидегі мінсіз икем, қазақтарда бұл өнер түрі ешқашанда бірыңғай қимылдар тобымен шектелген емес. Фалклорды, материалды мәдениеттің ескерткіштерін, жазба деректерін, қазақ тілінің өзінің лексиконын зерттеу мынадай қорытынды жасауға негіз болды, бақсы балгерлік болсын, ойын түріндегі би болсын осы уақытқа дейінгі қазақ қоғамының дамуына оның рухани мәдениетін дамыта отырып негіз болған» [10].

Екінші кезеңге (XV ғ. соңы – XVI ғ. басы XVIII ғ. ортасына дейін) келесі аса маңызды тарихи фактілер жатады. Атақты этнограф-саяхатшы А. Левшин XVIII ғасырдағы қазақтардың тұрмысын сипаттағанда мерекелік шаралар қатарына бірінші орынға биді қояды: “барлығы жақсы болса отыз күн ойын, қырық күн тойын тойлайды, билейді, әндетеді, әңгімелерін айтып көңіл көтереді, мергендік өнерлерімен тамсандырады және т.б.” [11]. Осындай мәдениет аймақтардағы жарыстар мысалы айтыс, көпшілікпен бірігіп орындалатын “жар-жар”әндері, көкпар ойыны, арқан тарту және т.б. тек қана ән мен би өнерін ғана дамытып қоймай қазақ халқының өнегелілік қасиеттерінде қатар ұштастырған. Ерте кезде тек би жарыстары болатын, осыдын келіп Ұтыс биі пайда болды. Қазақ өнерін зерттеуші Б. Ерзакович былай деген екен: “Ерте кезден бастап тұрмыстық жағдайларда және ойындарда тамашалауға тұрарлық және драмалық жағы да бар болатын, оны театр және би өнерінің алғашқы пайда болып келе жатқандағы бастама деп айтсақ болады...” [12]. Ырғақ, сөз, әуен және бидегі элементтердің ажырамас байланысын ата кету қажет.

Қазақтың ұлтттық биінің дамуының үшінші кезеңі —XVIII ғ. ортасынан - XX ғ. дейін созылады.. Бұл кезең қазақ халқы үшін ауыр сынақ іспеттес. 1731 жылы Қазақстан Ресей құрамына енді; орыс ғалымдары, жазушылар, журналистер, саяхатшылар тарихты, георафияны, кен байлықтары мен қазақ халқының тұрмысы мен мәдениетін зерттей бастады. әртүрлі ұлыстардың қалдырған материалдарында тек қазақтардың би өнерін ғана кездестіріп қана қоймаймыз, оған қоса олардың мінезі мен ерекшеліктері де сөз болады. Би фигураларының сызбалары да бар. Атақты орыс ғалымдары Н. Кюнер, Н. Бичурин, Шығыс Сібір генерал-гу­бернаторы С. Броневский оөз жұмыстарында қазақтардың ежелгі билерін сипаттап жазған. Хореографияны үйренудегі құнды мәлімет бірнеше жұмспен қамтылған бейнеленген материалдар болып табылады. Би өнерін қабылдау көрерменге тән, сондықтан да билеп жатқан адамның суретін бейнелеу аса маңызды мағлұмат береді. Бейнеленген бишілердің суреттері сол кездегі билердің қимылдарын жаңғыртуға септігін тигізеді.

2.  Хисматулин А. А. Суфизм. – СПб.: «Азбука-классика»; «Петербургское востоковедение», 2008.  – 192 с.

3.http://www.antimir.ru/forum/topic.php?forum=12&topic=24
4. http://www.liveinternet.ru

5. Шейх Назим Аль Хаккани. Океаны милости. Полирование зеркала сердца. Изд-во «Старклайт», 2012.  – 402 с. – ISBN 978-5-905555-02-2.

6. Абдуль Кадыр Иса. Истина суфизма. Издательский Дом «Ансар», 2004. – 288 с. – ISBN 5-98443-002-9

7.http://www.i-u.ru/biblio/forsp.aspx?dictid=40&word=%d2%e0%ed%e5%f6

9. Аманов Б.Ж., Мухамбетова А.И. Казахская традиционная музыка и ХХ век. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – С. 116.

10. Жанибеков О. Караван времени. – Алматы: Жазушы, 1992. – 190 с.

11.Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. – Алма-Ата: Казахстан, 1973. – 332 с.