"Алаш ісі" немесе "Түрме тарихына" қатысты деректер Мәңгілік сақталсын

А.Байдилдин. /146 – бет/.

1. 
   Байдилдин өзін алдап түсіргенін кеш білген. Олардың қалайда алдап дерек жинағанын, ал керегі жоқ кезде жарға итеріп, ең бірінші жалған дерек берген адамды көзін құртуға тырысарын қайдан білсін. Бұл жолы да солай болды. Оның өзі атылып кетті. “Мен Колчактың барлаушысы болдым”: - деп партия жиналысында ашық айтып қалған Әбдірақманды әуелі де достары “барлаушы!” деп кекетіп күліп жүрсе де сол аңыздың өзін ГПУ ұтымды пайдаланды. Ең бірінші боп ату жазасына кесілді.
   

III том. 92-бет.

ПП ОГПУ – дің ҚССР бойынша орынбасары Ж.Алшанскийге. Алматы.

Бөкейхановтың үстініен түскен / жинақталған құжаттардың /материалдардың/ шұғыл тұтқындауға жеткіліксіздік жасауына байланысты, біз тергеу жұмысын мынадай есеппен егерде ол біз таққан айыпты жоққа шығарып жауап берген жағдайда оны тұтқындамай босатыпжіберетіндей етіп – жүргіздік.

Бөкейхановтың 26/Y- 29 күнгі жауабының хаттамасын қоса жіберіп отырмыз.

ГПУ –дің шығыс бөлімінің көмекшісі – қолы./190-бет/.
III том. 93-бет.
1929 жылғы 27 мамыр күнгі Әлихан Бөкейхановтың берген жауабы.

“Алаш орданың” ұйымдастырылған күнінен бастап оның тарқаған күніне дейінгі атқарған ісі туралы мен каширин жолдасқа жауап берген болатынмын.

Ал, менің Валидовпен арадағы қарым – қатынасына келетін болсақ, онда мен онымен соңғы рет Уфадағы “мемлекеттік кеңесте” кездесіп, әңгімелескем едім. Онда біз өзіміздің жауларымызға қарсы қалай бірігіп күресетініміз жөнінде ақылдастық, оның ішіне кеңес өкіметі де кіреді, әрине, оның ішінде Дутов туралы нақты талдадық, ал кеңес өкіметі жөнінде арнайы сөз болған жоқ, жоғарыда айтқанымыздай, ол өзінен өзі түсінікті жай еді. Мен де, Валидов те дәл осылай түсінді. Біздің әңгімеміз бен жасаған жоспарымыз жүзеге асқан жоқ, өйткені Уфа кеңесінде сайланған Үкіметті Сібір Үкіметі тұтқынға алды. Бұдан кейінгі қалыптасқан жағдайға байланысты екеуіміз кездесе алмадық, ешқандай байланыс орнатудың да реті келмеді.

Байтұрсынов пен Ермеков туралы: олар 1920 жылы (жазда) Мәскеуде болды. Олар мұнда Қазақ Автономиялы Республикасын құру туралы Комиссияның мәжілісіне қатысу үшін келді. Олар мұнда Влаидовпен кезікті ме, жоқ па, оны айта алмаймын, бірақта білетінім, Ермеков Қазақ Республикасының құрылтай жиналысына 1920 жылдың қазан айнда келді, ал Валидов болса 1920 жылдың қыркүйек айында Бакуде өткен Шығыс халықтарының құрылтайына қатысты. Сондықтанда, олар валидовпен ешқандайда байланыс жасаған жоқ деп ойлаймын. Қалай дегенменде олар бұл туралы маған еш нәрсе айтқан жоқ.

Мен мына жайды үзілді-кесілді бас тарта отырып мәлімдеймін: Уфадағы мәжілістен кейін мен Валидовпен ешқандай байланыс жасағанымжоқ, оған Болғамбаевті жолығуға жұмсағаным да жоқ және Валидовтен ол арқылы хат та алғаным жоқ.
ІІІ том. 94-бет.
1919 жылы “Алаш орда” тарқаған соң, біздер, бұрынғы ұлтшылдар, бұрынғы алашордашылар қандай да бір ұйым құрып, кеңес өкіметіне қарсы күресуге, арнайы ұйым құрып күресуге талаптанған жоқпыз. Ұлтшылдық іс-әрекет туралы ешкімменде ой бөліскен жоқпын, өйткені, мен ұлт туралы ұлтшылмен ұлтшыл ретінде пікір алысатын екі-ақ адам бар, ол-Байтұрсынов пен Дулатов, ал бұлармен ұлттық күрес тәсілдері жөнінде әңгімелескен емеспін, егерде ұлт жөнінде олармен сөз қозғай қалсақ, біздің “ұлтшылдығымыз” тек тағдырға налып “көз жасын төгумен” шектелетін.

Мен Жер туралы саясат жөніндегі пікірім мынаған келіп саяды: жерді орыстармен (қоныс аударып келушілермен) қазақтарға тең бөліп беруге болмайды, өйткені, өйткені орыстар жерді өңдеу мәдениетін жақсы меңгерген, олар қалайды ұтымды пайдаланады да кезі келгенде қазақтарды қанауға кіріседі. Жер туралы менің “ұутшылдығым” осы мәселеге келіп тіреледі./191-бет/.

Мені Жер жөніндегі халық комиссариятының жер туралы іс-әрекетіне араласады-мыс-деген жайға келетін долсақ, ашығын айтайын, ол арада менің сөзімді тыңдайтын ешкім жоқ, мысалы, Голощекиннің Сұлтанбековті айыптап: ол Мәскеуге келген кезде Голощекинге келмей - маған келді- деген жазасын мен мойындамаймын. Істің анығы былай болған. Республиканың Жер жөніндегі халық комиссары болғандықтанда кесімді жер мөлшерінің ережесін РСФСР-дің Мемелекеттік Жоспарлау мекемесіне /1927 жыл/ бекіту үшін Мәскеуге келді. Жердің кесімді мөлшері қазақ мекемелерінде Швецовтың көмегі арқылы жасалып, бекітіліп кеткен болатын. Енді сол кесімді жер мөлшерін РСФСР-дың мемелекеттік жоспарлау мекемесінде тағы да қорғауы үшін Швецовты ертіп брғысы келеді де сол үшін маған қолқа салады. Швецов екеуіміздің ескіден /34 жыл/ келе жатқан дос екенімізді ол білетін, сондықтанда оның бұл іске көмектесуіне менің өз аузымнан тілек білдіруімді өтінді, егерде Сұлтанбековтің өзі тікелей барса, оның бұл ұсынысынан Швецовтың ба тартуы мүмкін еді. Шындығында да, Швецов менің өтінішім бойынша оларды қорғау үшін сонда қалды. Ал Голощекин болса ғой Сұлтанбековтыңоған бармай менен “ақыл сұрағанына” намыстанып қалыпты.

хх хх ххх ххх ххх ххх (Осы арада жер нормасы туралы сұрақ берген болуы керек, әңгіме үзіліп барып жалғанады. – Т.Ж.)

1925 жылы (көктемде) Қаратілеуов пен Сириус мені ҚАССР-дің Мәскеудегі Өкілдігіне шақырып алды екеуі РСФСР-діңЖер жөніндегі халық комиссариятының бекітуіне ұсынғалы отырған Қазақстандағы жерді бөлу мөлшеріндегі ереже туралы менің пікірімді сұрады. Мен олардың ұсыныстарын қарап шықтым, сондай сауатсыздықпен жасалған екен. Мысалы, онда Адй болысындағы шаруашылықта 28 түйе бар деп көрсетіліпті, бұл дегеніңіз тек қиялда ғана болатын елес қой. Мен өзімнің бұл ойымды ашық айттым. Олар маған: егерде біз жасаған жердің кесімді мөлшері сондай сауат-

Ә.Бөкейханов (қолы). І/ҮІ.29.

Дұрыс:

Бұл-27 күнгі емес, І.ҮІ. күнгі қосымша жауабы екен.

25/ҮІІ-І/ҮІІ-1929 жыл. (202-245 беттер).

Мен өзімнің бір жолғы көрсетіндім арқылы сәдуақасовшылардың бүкіл тарихын толық айтып шыға алмаймын. Оған қазір қажетті жағдай жасалмай тұр, ең бастысы, керекті құжаттар қолымызда жоқ. Мен бұл арада осы ағымның бұрынғы жақтаушысы есебінде оның жалпы даму сатысының онбайын түсіремін және өзімнің есімде қалған кейбір деректерді айтып беремін. Сонымен қатар, кезінде дос-жарандарымнан естіген деректерді де пайдаланамын, әрине, ол деректердің дәлділігіне кепілдік бере алмаймын. Сәдуақасовшылдық ағм патияға қарсы бағыт ретінде ҚССР-нің құрылған күнінен бастап ұйымдасусыз-ақ қалыптаса бастады.../202-бет/.

1920 - жылы І Қазақ сьезі өтті. Оның негізі сонда анықтала түсті. Әртүрлі көзқарастардың өзара үлеспеуі жікшілдікке негіз қалады-деген пікірді Ә.Байділдин сабақатп келеді де оны рушылдыққа әкеп телиді. Біздің ойымызша әр көзқарастың астарында ұлттық мүдде жатты. Тек қазақ қайраткерлерінің арасындағы саяси күрестің мәдениеті жетпегендіктен олардың өзара пікір таласы жеке басының ымырасыздығына жол ашты.Ол: бұдан әрі:

“... Ол сьезде, ұмытпасам, Әділев Байсеит пен Мыңбаев (Ақмолалық) және басқалар сөйледі. Әрбір жақ өзінше Сьездің шешіміне әсер етіп, әсіресе, Үкіметтің құрамына ықпал жасауға тырысты. Әр бір топ өзінің көсемін жетекшілікке ұсынды, яғни, КЦИК-тің төрағалығына Байтұрсынов пен Жангельдинді ұсынды.”- дейді Ә.Байділдин.

Бұл өзі тасқа басылған 45 беттік кәдімгі кіші-гірім кітапшаның көлеміне пара-пар көрсетінді, яғни, ең басты айыптаушы сөздің бірі. Сондықтанда оның бәрін қамту мүмкін болмады. Әйтпесе, талай мәліметтердің беті ашылар еді. Амал қанша. Біз тек әкімшілік пен партиялық күрестің кейбір тұстары мен Мұхтар Әуезовке қатысты тұстарын ғана іріктеп алдық.

ІІІ том. 98-бет.
Ойымыз шашырап кетпес үшін ықшамдап қана пайдалануға тырыстық. Күндердің күнінде бұл көрсетінді де толық қолға тиіпті, жеке жариялана қалса, ондағы оқиғалар арқылы көптеген пікірлерді қайтадан сараптап, кейбір жақсы атты боп жүрген қайраткерлердің халқына не жеке адамға жасаған қиянатына көз жеткізер едік.

“... Сәдуақасовшылардың сол кездегі басты бағыты сұрыптап келгенде мынаған саяды:

1. 
   Партияның ұлттық бағдары (программаны( жүргізуін жақтады.) мұны қалай түсініп, қалай талдағаны басқа мәселе).
   
2. 
   Қазақтардың арасындағы жұмысты жандандыруды ұсынды.
   
3. 
   Төңкерісшіл жастарды жоғары қызметке тартуға тырысты.
   
4. 
   Отарлаушыларға қарсы күресуді қолдады.
   
5. 
   Жұмыссыз солшылдарға қарсы күресті нығайтайық- десті.
   

Іс былай аяқталады: дауыс беру барысында дауыс ұлттық белгісіне қарап екіге тең бөлінеді. Қазақтардың кейбіреулері ғана болмаса бәрі де “иә” деп, ал орыстардың қалыс қалғандарының басқалары “жоқ” деп дауыс берді. Сөйтіп, мәселе ашық-шешілмеген күйі қалды. Кейіннен Сәдуақасов 3-4 дауысты артық алып, бәрібір КЦИК-тің мүшелігіне сайланды. /208-бет/.

Иә, жалындап тұрған жас жігіттің кеудесіндегі өртін “отаршыл-коммунистер де ” (С.Сәдуақасовтың өз сөзі- Т.Ж.) өшіре алмады. “Кейбір қазақтардың” не ойлағанын кім білсін, мүмкін, елінің мүддесінен көрі күні ертең өзімнің тағымды тартып ала ма, әлсіздігімді, солқылдақтығымды бетіме баса ма-деп қауіптенген болар. Мұны күтуге болады және солай екені анық. Әйтеуір, ішкі есебімізді еліміздің есесі арқылы толтырып отыру – “ұлттық мінезімізге ” айналып бара жатқан заман ағымында ондай күдікті мүлдем жоққа шығара алмайсың. Кейде, осындай нақты деректерді жасырмай қаз-қалпындажеткізгені үшін “қаламгер” Әбдірақман Әбділдинге разылық та білдіруге тура келеді.

Қайтеміз, тарихтың оған бұйыртқан сыбағасы сол шығар.

“Біз кеңестердің ІІ өлкелік құрылтайына бардық. Сәдуақасов бізден ерте кетті, қалған губерниялық өкілдер кейіндеу барды. Осы құрылтайда өзге де саяси және шаруашылық мәселелерімен қоса Сәдуақасовтың жеке басы мен оның іс-әрекеті туралы пікірлер негізгі талқылаудың өзегіне айналды. Семей мен Ақмола губернияларынан европалық ұлт өкілдері өздерінің сөзінде сәдуақасовты іліп-шаншып сөйледі, олар оның теріс әрекеттерін сынап, ұлтаралық қарама-қарсылықты, өштікті туғызды, орыс қызметкерлерінің барлығын отарлаушылар деп атайды-деген тағы басқа да айыптар тақты. Ал аталған губерниялардыңқазақтары керісінше Сәдуақасовтың ісін ақтап, европалық ұлттан шыққан қызметкерлерді қатты сынады. Осынау өзара кіналасу мен талас КЦИК-тің құрамын сайлау кезінде ең шарықтау шегіне жетті. Біз Сәдуақасовты КЦИК-тің құрамына ұсындық, ал европалық жолдастар оны ысырып тастап отырды. Қарама-қарсы топтардың арасындағы бұл дау-дамай өте көпуақыт алды. Пікір таласы барысында Сәдуақасовтың өзі қорытынды сөз алып ұзақ сөйледі. Ол өзін- қазақ халқы үшін күрескен нағыз ер ретінде және сол үшін қасірет шегіп жүрген азамат ретінде көрсетті, ол европалық ұлт қызметкерлерін саналы түрде отарлау саясатын жүргізіп отырсыңдар, партияның шынайы ұлттық саясатын жүзеге асыруға кедергі жасап отырсыңдар-деді. Солай дей отырып, ол өзінде ұлт мәселесі туралы өткен партияның 8- сьезіндегі сөйлеген Сталиннің сөзінен үзінді келтіріп өзінің іс-әрекетінің жоғарыдағы үзіндімен сәйкес келетінін дәлелдеп, орыс отарлаушылары партияның сол бағдарын жүзеге асыртпауға тырысып, мені қудалап отыр-деді. Сонымен қатар ол Қазақстанның өткендегі тарихына шолу жасап, кешегіні бүгінгі күнмен салыстырып, өзінің пікірінің дұрыстығы туралы тұжырым жасады.

1. 
   Бұл мәселе Смағұл Сәдуақасовпен алдын-ала келісіліп алған сияқты.Істің бәрі де соның ықпалымен және соның күрес жолының бағытымен қақпайланып отыран. Бұ-өте бір ауыр кезең еді. Қаақстанның үш түрлі өкімет билігінде қалуы-өзара түсініспеушілікті тудырды және ұлттық мүдденің тұтастығын сақтауға кесірін тигізді. Әсіресе, Сібір төңкеріс комитетіне қараған Шығыс және Солтүстік губерниялардың ахуалы өте нашар еді. Жаңа орыстадыру мен қоныстандыру саясаты жүріп жатқан.Төңкеріс-тек орыстарға ғана қарысты сияқты көрініп, қазақтар қызметтен шеттетіліп жатыр еді.
   

ІІІ том. 102-бет.

«Әрі қарай өзге губерниялардың есебі тыңдалды. Айтылған пікірлардің барлығы да әуезовтің берген бағасымен үйлесіп жатты. Барлығыда істің енжар жүргізіліп жатқанына тоқталып, бір ауыздан отаршылдардың қойып отырған тосқауылына тоқталды. Сондықтанда, өкілдердің сөзінде тың пікір аз болды. Алайда өзінің сөзі арқылы меңдешев сәл-пәл өзгешілік әкелді. Ол: жергілікті жерден келгендердің пікірін негізінен қостайтындығын білдірді. Отаршылдардың бөгет жасап жүргендігімен де келісті, алайда сөйлеушілердің жергілікті ұлтшылдықтың тигізіп отырған кері ықпалына тоқталмағанына реніш білдірді. Бұл туралы айта келіп, мәжілістің қорытындысында осы мәселеде көрініс тапсын-деді. Біраз адамдар бұған қарсы болды, алайда ол ұсыныс көпшілік дауыспен қабылданды.

Сонымен, негізгі шешім қабылданды. Әуезов өзінің алғашқы сөзінің сарынын әуенімен мәжілісті қорытындылады.»

1. 
   Иә, әркім өзінің бет пердесін әр тұста ашып қлады. Тарих оны ешқашанжасырмайды. Бірде болмаса бірде әшкерелейді. Дәл осы қазақ халқының мүддесі арнайы сөз болған жиналыста Меңдеңшев те өзінің саяси болмысын танытып қалады. Бұл жолы да, бұдан кейінгі Орал облысының қазақтары аштан қырылып жатқан кезде де «Алаш орданы» әшкерелеп, оған Смағұл Сәдуақасовты теліп, Байтұрсыновты билікте шеттетуден танбаған. Екі жиналыста да Меңдешев қазақ халқының тәуелсіздік күресін «коммунист-колонизаторлармен» ымырластыруға тырысқан. Соңғы жолы, ашаршылыққа қарсы комиссия құруға қарсы болған. Байтұрсынов табандап тұрып алған соң оның қазақ халқына арнап жазған үндеуін шығартпай, өзі төрағалық еткен. Ел-елді аралағндарға тыңшыны соңына қосып жіберген.
   

ІІІ том. 103-бет.

«Бұл жиналыстағы екінші мәселе ретінде күн тәртібіне Смағұл Сәдуақасовтың мәлімдемесін талқылау ұсынылды. Ол: мені отаршылдар менің соңыма түсіп қудалап жүр, облыста мені көзіме шұқып, шеттетіп келеді, тексеру жіберіңдер – деп мәжіліске қатысулардың бұл жөнінде өз пікірлерін айтуды және көмек көрсетуді өтінді. Жиналыс оған қалайда көмек көрсетілсін – деп шешім қабылдады. (Бұл жиналыстың хаттамасының көшірмесі менде сақтаулы болатын, оны ГПУ тергеушілері тінту кезінде алып қойды).

Міне, сәдуақасовшылар бүкілқазақстандық деңгейде осылай қалыптасты. Алайда бұл шешім оның басты шабыттандырушысы- Сәдуақасов Смағұлды қанағаттандырмады. Сьездің қорытынды нәтижесінде ол бәрібір жүнжіп шықты. Бұрынғысындай КЦИК-тің төралқасына мүшелікке ілінбеді, оны жауыпкершілікке тартуды жалғастыра берді, оның өзін қанағаттандыратындай оңтайлы үлкенді-кішілі жұмыс берілмеді. Соның нәтижесінде ол не істерін білмей сенделіске ұшырады. Күндіз қабағынан қар жауып жүрді, ал кеш болса Әуезовтің бөлмесінде ұзақ әңгімелесіп отырып алатын.» /209-бет/.

Біреудің шешкен қасіретіне шексіз қуанып, содан ләззат алып, қас дұшпанына сүйіне әрі сондай сұрқайы сөздермен бейнелеп берген адамның мінездемесіне араша түсу- парызымыз. Алайда дәл осы арада бәрі де дәлелдемей- ақ түсінікті сияқты. Сондықтан да созбалап жатпаймыз.Тек, Мұхтар Әуезовті тінткенде алынған бір хаттың сыртында мынадай сөз жазылыпты. Зады сол сөз осы бір қиын күндерде жазылса керек.

1929 жылдың 20 шілде күні. Алматы.

Азамат Әбдірахман Байділдин.....4. Байділдин студент кезінде большевиктерге қарсы қарулы күрес жүргізу үшін ұлтшыл жастардан ұйымдастырылған ақгвардияның жасағына өз еркімен кірген, сонымен қатар ол Колчактың 3-армиясының қарсы барлау тобының құпия тыңшысы міндетін қоса атқарған, яғни, азамат Байділдин Қылмыс Ережесінің 58-7, 58-11, 58-13, және 59-3 баптарының тиісті тармақтарына сәйкес қылмыс жасаған, сондықтанда Қылмысты Істер жөніндегі Ереженің 128 және 147 баптарына сәйкес мынадай Қаулы қабылдадым:

Азамат Байділдин Әбдірахман, 32 жаста, қазақ, Петропавл уезінің “арғын” руынан шыққан, үйленген, орта білімі бар, ВКП /б/ қатарынан щығарылған, бұрынғы “ алашордашы”, қазір еш жерде жұмыс істемейді- жоғарыда көрсетілген қылмыстарды жасағаны үшін айыпкер ретінде жауапқа тартылсын.

Байділдинге алдын-ала сақтандыру шарасы қолданылып, оны ПП ОГПУ-дің ҚССР бойынша комендатурасынның жанындағы түрмеге отырғыз үшін тұтқындалсын.

Шығыс бөлімінің бастығының көмекшісі- Саенко.

“Бекітемін” ПП ОГПУ-дің ҚССР бойынша өкілі-Альшанский.

Қаулы маған оқылды, өзімді кінәлімін деп санамаймын. Ә.Байділдин. /128-бет/.

Иә, өзін кінәлімін деп санамайды. Бірақта өзгелерді “кінәлі” деуге қандай қақысы бар еді?
ІІІ том. 105-бет.
Әбдірахман Байділдин туралы бірер сөз.

“Мен Байділдинмен патшаның тұсында Омбыдағы оқушы кезімде таныстым. Өзге де оқыған қазақтар сияқты ол да ұлтшыл болатын. 1918 жылдыңбасынды, мен халықаралық пролетарлық 2 - Омбы партизан отрядына ерікті жауынгер боп жазылған кезімде өзге де ұлтшылдарсияқты Байділдин де менің бұл әрекетіме қарсы болды, мені майданға аттанудан бас тартуға үгіттеді. 18 жылдың күзінде Омбы қаласына жеттім, онда ұзақ уақыт жасынып жүрдім, Сәдуақасов Жанайдар маған үнемі қатынап тұрды. Бірде маған Байділдин де келді. Жанайдар Байділдинге сенімсіздікпен қарайтын, алайда оден қандайда бір қастандықты күтпейтін. Ол уақытта Байділдиннің белгілі бір саяси бет-бағдары қалыптаспап еді. Ол екі ойлы болып жүретін, кәдімгі ұсақ буржуазияның өкілі ғана қалпын сақтады. 1918жылдың соңына ала Омбыда Колчакқа қарсы большевиктердің көтерілісі ұйымдастырылды, оған қазақтардың арасынан мен және Жанайдар қатысты. Көтеріліс жанышталды да маған Омбыда қалуға мүлдем болмайтын болды. 19-жылдың қаңтар айында ауылына демалысқа кетіп бара жатқан Байділдинге ілесіп Петропавл арқылы мен соның ауылына жүріп кеттім” (қалғаны таспада. 173-бет).

Ең қиын кезде қол ұшын берген Әбдірақман Байділдинді оның “партизан, большевик, мектептес досы” Дінше-Дінмұхамед Әділев ГПУ-дің тергеушісіне ұстап беріп отыр. Сонда, ГПУ жүйесі Колчактан көрі айбынды, олардан көрі үрейлі болғаны ма?
ІІІ том. 106-бет.

1929 жыл, 26 маусым.

Қалабай Бекдуллаев, 22 жаста, Қызылорда қаласындағы Атбасар көшесінің 2 үйінде тұрады, 1921 жылдан комсомол, қазақ, батырақ, мектеп мұғалімі, үйленген.

Міне, “ұстаз” осы жігіт өзінің ұстазы Жүсіпбек Аймауытовтың үстінен “домалақ арыз” жазып, оны “халық жауы” ретінде әшкерелеп ГПУ-ға түсінік берген. Көрсетуіне қарағанда Қалабай жалақор Жүсіпбектің өмірбаяны мен жұмысын да жөндеп білмейтін болып шықты. Кәдімгі можантопай көп топастың бірі екені байқалады. Тіпті, Абайды сынап, “халық жауының” қатарына қосқан. Мұнда Тәжібаев деген студент те куәға тартылған. Алайда оның көрсетінділерінің “ізі өшкен” тәрізді. Айбақ-сайбақ жазуының табы іс қағаздан байқалып қалады. Енді осы Қалабай Бекдуллаевтің көрсетіндісіне тоқлалайық. Ол: “Аймаутов Жүсіпбекті 1921” жылдан (-?- мүмкін 1927-жылдан шығар, жазу бедері өшіңкіреп қалған-Т.Ж.) білемін, өзінің айтуы бойынша оның әкесі Ақмола (-?- Семей губерниясы, Павлодар уезі болуы керек-Т.Ж.) губерниясындағы аса үлкен діншіл-молла екен”- деп бастайды сөзін. Бір сөйлемде екі дүдәмәл дерек ұшырасуынан-ақ Қалабайдың пәлендей “маманданған жалақор” еместігі аңғарылады. Алайда одан мұның бәрін тәптіштеп жатпаған болар тергеуші. Өзі де елпілдеп екілене көпірген сияқты. Жә, “шәкірттің” ұстаз туралы “пікіріне көшейік.

“Ол 1926 жылмен 28 жылдың аралығында Шымкенттегі педагогикалық техникумның оқытушысы болды. Аталған оқу орынында сабақ бергенкезінде ол өзін барып тұрған ұлтшыл-алашордашы ретінде көрсетті, барлық жерде және үнемі студенттердің миына ұлтшылдық сананы егуге тырысты. Мысалы, арнайы әдеби бақылау орындары (цензура-Т.Ж.) басып-шығаруға рұқсат бермей қайтарып жіберген әдеби шығармаларын, кітаптарын шәкірттерге оқуға бер деді. Әсіресе, жоғары класс оқушыларына оқу үшін тарарып берген кітаптарының ішінде “Үрбек” (-?- Жүсіпбек Аймауытовтың осы аттас
ІІІ том. 107-бет.
Шығармасын кездестірмедік. Зады, Қалабай мырза “Ақбілек” дегенді “жаңылысып жазған” болуы керек-Т.Ж.) атты шығармасы ерекше көзге түсетін. Бұл кітап “алашордашылардың” рухында жазылған, онда ескі қазақ зиялыларын бірігуге шақырған. Кеңес өкіметінің олармен күресуге шамасы келмейді-делінген.