Қалып етістіктерінің семантикалық валенттілігі және оларды компоненттік талдау әдісі Сыздықова Г. О

Бұдан етістіктердің тіл жүйесінде әр түрлі қырымен, күрделі қызметімен, лексика-семантикалық сипатының ауқымдылығымен ерекшеленетіні байқалады. Етістіктің лексика-семантикалық сипатындағы мұндай ерекшелік оның грамматикалық категориясы, формалары жағынан сөз таптары жүйесіндегі алатын орнымен тығыз байланысты. Сондықтан етістіктің әрбір грамматикалық тобы өз алдына кеңірек қарастыруды қажет етеді.

Жалпы етістіктер лексикалық тұрғыдан қозғалу етістіктері, қалып етістіктері, сөйлеу етістіктері, амал-әрекет, қалып-сапа, сезіну, ойлау, көңіл-күй т.с.с. болып топтастырылып жүр [1, 203].

Бұлардың ішінде қалып етістіктері де, етістіктің басқа мағыналық топтарымен бірге, өзінің лексика-семантикалық сипаты жағынан ерекшеленеді.

Қалып етістіктері семантикалық сипаты тұрғысынан амалдың қалып-күйін көрсетеді. Ғалым М. Оразов етістіктерді лексика-семантикалық жағынан бірнеше топқа бөліп, оның ішінде қалып-сапа етістіктеріне арнайы тоқталады. Ал Т. Қордабаев отыр, жүр, жатыр, тұр етістіктерін осы шақтық мәні бар ерекше «категория» деп қарастырса, І. Кеңесбаев бұл етістіктердің жеке тұрып, предикаттық қызметте жұмсалатынын ерекше атап көрсетеді [2, 33].

Қалып етістіктерінің лексика-семантикалық сипатын анықтау олардың басқа бір сөзбен лексикалық тіркесімділігі арқылы жүзеге асады. Соның негізінде қалып етістіктерінің семантикалық валенттілігі анықталады.

Зерттеуші М.Д.Степанова «валенттілік ұғымы қазіргі кезде сөздің өз мағынасында синтаксистік бірліктердің «облигаторлы» тіркесімділігі деген тар мағынада да, тіл бірліктерінің бір-бірімен байланысындағы «талғампаздығы» деген кең мағынада да қолданылады» [3, 170] деп, валенттілікке жалпы сипаттама береді. Осыған орай валенттіліктің сыртқы және ішкі валенттілік тәрізді екі түрге бөлініп жүргендігі де белгілі. Егер синтаксистік валенттілік сыртқы, фонологиялық, морфологиялық валенттіліктер ішкі валенттілікке жатқызылса, семантикалық валенттілік ішкі және сыртқы валенттілікті де қамтиды. Бұны сөздің сыртқы формасы мен ішкі мазмұнының мағына ұғымымен, яғни сөз семантикасымен тығыз қарым-қатынаста болуымен байланысты түсіндіруге болады.

Ішкі валенттілікпен салыстырғанда, сыртқы валенттілік негізгі сөз таптарына қатысты барлық сөздерге тән. Бірақ тіл бірліктерінің ішкі синтагмадағы тіркесімділігінің семантикалық ерекшелігінің ішкі валенттіліктің семантикалық аспектісі арқылы жүзеге асатынын ескерсек, ішкі валенттіліктің сөз таптары жүйесіне де зерттеу аспектісі тұрғысынан қатыстылығы көрінеді. Ішкі валенттіліктің зерттеу аспектілерінің ішінде тіл бірліктерін даралап жіктеу қызметіне ие болу қасиеті тұрғысынан аса маңыздысы – семантикалық валенттілік. Сондықтан қалып етістіктері де тіл жүйесінде екінші бір сөзбен семантикалық тұрғыдан валенттілік қатынас құрайды.

Ғалым Қ.Жұбанов қалып етістіктерінің (отыр, тұр, жатыр, жүр) басқа тілдерге бір сөзбен айтып жеткізуге келмейтін өзіндік сипатын атап көрсете отырып, олардың етістіктердің басқа түрлерінен айыратын морфологиялық негізгі үш белгісіне ерекше көңіл аударады. Атап айтсақ, 1. Нақтылы осы шақта жат түбірі –ыр қосымшасы үстеліп, жатыр тұлғасында, қалған үшеуі түбір тұлғасында тұрып-ақ есім сөздер тәрізді жіктеледі; 2. Тұлғалары сол қалпында тұрып-ақ нақ осы шақ мәнін береді; 3. Бір тұлғада тұрып, екі түрлі жақ, екі түрлі шақ, екі түрлі рай мәнінде қолданылады [4, 18].

Қалып етістіктерінің семантикалық сипаты тұрғысынан басты ерекшелігі – олардың осы шақ мағынасын білдіруі. Осы қасиеті қалып етістіктерінің семантикалық валенттілігіне негіз болады.

Қ.Жұбанов көмекші етістік қызметіндегі қалып етістіктерінің негізгі етістіктермен қандай формаларда тіркесетіндігіне және олардың сол тұлғада қандай мағына беретініне ерекше тоқталады [5, 457].

Жалпы етістіктердің валенттілігі олардың семантикасына негізделген белгілі бір актанттармен тіркесімділік қабілетін анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ етістіктердің валенттілік құрылымы олардың сөз табы ретіндегі категориялық белгілері мен актанттарының белгілеріне негізделеді. Бұл қалып етістіктерінің де семантикалық валенттілігінде көрінеді. Қалып етістіктерінің лексикалық мағыналарының компоненттік құрамы олардың әрқайсысы арқылы берілетін ұғымның деректі-дерексіздігімен анықталады. Сондықтан олардың ең кіші семантикалық бөлшегі – семаларды ажыратуда компоненттік талдау әдісінің маңызы ерекше.

Компоненттік талдауда тіл бірліктерінің жеке белгілеріне мән беріліп, соның негізінде олардың семантикалық сипатының мазмұны мен қимыл белгісінің сәйкес келу мүмкіндігі артады. Соған орай қалып етістіктерін сөйлеу үдерісіндегі қызметіне байланысты компоненттік тұрғыдан талдау барысында олардың басқа сөздермен семантикалық үйлесімділігі анықталады.

Қалып етістіктерін семантикалық валенттілігі тұрғысынан талдауда ең алдымен олардың басын біріктіретін ортақ сема анықталады. Белгілі бір қалыптағы (отыру, тұру, жүру, жату) қозғалысты білдіру төрт қалып етістігіне ортақ архисема болып табылады.

Қалып етістіктерінің валенттілігін талдаудың негізі олардың мағынасын талдаумен байланысты. Бұл орайда семалық немесе компоненттік талдау әдісі қолданылады.

Қалып етістіктерінің валенттілік құрылымындағы ерекшеліктерін анықтау олардың актанттарымен тіркесімі арқылы жүзеге асады. Зерттеу нысанына алынған қалып етістіктерінің бірі отыр етістігінің семантикалық сипаты «белгілі бір орындағы статикалық қалып» болса, жүр етістігінің семантикалық сипаты «динамикалық қалып». Сонымен қатар жатыр, тұр етістіктері де статикалық қалыпты білдіреді. Қалыпты күйді білдіретін отыр, тұр, жатыр етістіктері семантикалық сипаты жағынан бірдей болғанымен, олардың семантикасында айырмашылықтар бар.

Мәселен, жатыр етістігі көлбеу бағыттағы қалыпты білдірсе, тұр етістігі тік бағыттағы қалыпты білдіреді. Мысалы, жерде жатыр, жерде отыр т.с.с. Мұндай тіркестер құрамында қалып етістіктері негізгі семантикалық (осы шақтық) мағынасында қимылдың мекенін білдіретін сөздермен тіркесім құраған. Барлығы етістіктің бір тобында қарастырылғанымен, тіркесім құрайтын сөздермен байланысында олар өзара бір-бірінен ажыратылады. Мысалы, Іште Гауһар жалғыз отыр. Саламат төсектің төмен жағында орналасқан диванға отырды («Жұлдыз») деген сөйлемдерде отыр қалып етістігі жалғыз, диванға сөздерімен тіркесіп, нақ осы шақтағы кимылды түрліше сипаттап тұр.

Қалып етістіктерінің семантикалық валенттілігі олардың өздерінің лексикалық мағынасы негізінде басқа сөздермен белгілі бір байланысқа түсуімен анықталады. Мысалы, тіркеуде тұр, кезекте тұр, сыртта тұр, досымен тұр, ретсіз тұр тіркестеріндегі тұр етістігінің негізгі сөздермен (актанттармен) грамматикалық байланысына олардың арасындағы мағыналық үйлесімділік арқау болып тұрғандығы белгілі. Бұдан семантикалық валенттілік пен семантикалық компоненттік талдаудың бір-бірімен тығыз байланысы көрінеді. Г.Заңдау «семантикалық валенттілік модель мен семантикалық компоненттік талдау валенттілік қатынастағы сөздердің өзара қарым-қатынасын анықтауға жол ашты» [6, 21] деп, валенттіліктің семантикалық теориясы мен компоненттік талдау әдісінің сөздердің валенттілігіндегі маңыздылығын көрсетеді. Бұл қалып етістіктерінің де семантикалық валенттілігін компоненттік талдауда аса маңызды.

Сөз семантикасының валенттілікті жеткізуші бірден-бір құрал екендігін негізге алсақ, семантика мен валенттілік ұғымдарының арасындағы байланыс қалып етістіктерінің жеке тұрып басқа сөздермен тіркесім құрауынан да айқын көрінеді. Мысалы, далада жүр, қалада жүр, оқуда жүр, демалыста жүр, анасымен жүр деген тіркестерде қалып етістігі бірнеше зат есімдермен лексикалық тіркесім құрап, түрлі мағыналық реңкте қолданылған. Сол сияқты тұр қалып етістігінің де екінші бір сөзбен лексикалық тіркесіміндегі семантикалық сипаты бірдей емес. Мысалы, далада тұр, сөреде тұр, тіркеуде тұр, жоғарыда тұр т.с.с. Ал бұл етістік алдыңғы қалып етістігінің кейбір актанттарымен (оқуда, қалада, демалыста) мүлдем байланыспайды.

Отыр, жатыр қалып етістіктерінің де лексикалық тіркесіміндегі семантикалық валенттілігі бірдей емес. Мәселен, жатыр етістігі: 1. Емханада жатыр – біршама уақытқа межеленген қалып; 2. Диванда жатыр – нақ осы шақтағы қимылдың қалпы; 3. Үстелде жатыр – белгілі бір заттың уақытша орны т.с.с Бұған А.Ысқақовтың «адамзат, ғаламзат атаулының қай-қайсысы болсын я жатқан, я тұрған, я жүрген, я отырған жағдайда ұшырасады және олардың амал әрекеті сол аталған қалыптың бірінде жүзеге асады» [7, 271] деген пікірін негізге алуға болады. Адамның не заттың осындай табиғи жай-күйінің атауы есебі ретінде жұмсалатын қалып етістіктерінің семантикалық реңктеріндегі ерекшеліктері олардың актант сөз қызметіндегі екінші бір сөзбен лексикалық тіркесімділігі негізінде анықталады. Ал сөздердің семантикалық валенттілігін жүзеге асыруда лексикалық тіркесімділіктің де маңызы ерекше.

Қалып етістіктерінің тілдің басқа бірліктерімен синтагматикалық байланысы олардың валенттіліктерін сан жағынан анықтауға мүмкіндік береді. Бұл да семантикалық валенттілік пен компоненттік талдаудың тығыз байланысы негізінде жүзеге асады. Сондықтан етістіктердің бір түрі – қалып етістіктерінің семантикалық валенттілігін сандық жағынан анықтау алдағы зерттеулердің үлесіне қалмақ.

1. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007.
   
2. 
   Алтаева А. Көмекші етістіктердің семантикасы. – Алматы, 2006.
   
3. 
   Степанова М.Д.,Фляйшер В. Теоретические основы словообразования в немецком языке. – Москва,1984.
   
4. 
   Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. – Алматы, 1975.
   
5. 
   Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1999.
   
6. 
   Зандау Г. Семантические условия факультативности реализации валентности // Иностранные языки в школе.– № 2, 1978.
   
7. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі.Морфология. – Алматы, 1974.