Е.М. Арынның басшылығымен «Арыс» баспасынан шыққан Өзбекәлі Жәнібек, Темірбек Жүргенов, Мұхаметжан Тынышбаев

1. 
   Халқымыздың аяулы ұлдарының бірі, кеше ғана арамыздан кеткен қоғам қайраткері әрі ғалым, этнограф Өзбекәлі Жәнібек туралы 1999 жылы «Арыс» баспасынан жарық көрген 16,5 баспа табақ бұл еңбек «Алды-артыма қарайлап өмір кештім» және «Әулиедей ұлын елейді ел» деген екі бөлімнен тұрады.
   

Ал, екінші бөлімде болса, керісінше кітап авторы туралы Әбіш Кекілбаевтың «Өмірлі өнеге», Михаил Есенәлиевтің «Ұлтын ұлықтаған азамат», Манаш Қозыбаевтың «Өзбекәлі хақында», Ерлан Арынның «Қазақтану ғылымының қара нары еді» және басқа да көптеген белгілі азаматтардың Өзбекәлі Жәнібек туралы құнды-құнды естеліктері жарияланған.

2. 
   Қазақстан даму институты мен репрессияға ұшыраған Қазақстан зиялыларының мұрасын зерттейтін «Арыс» қорының екінші бір елеулі еңбегі ол бүкіл Орта Азия мен Қазақстанға белгілі қоғам қайраткері, Алаш азаматы Мұхамеджан Тынышбаевтың таңдамалысын шығарды.
   

Мысалы, «Его превосходительству господину председателю комитета министерств», «Киргизы и освободительное движение» атты баяндамалары мен «Қазақ» газетінде жарияланған «Аспанда ұшып жүретін машина һәм Европа соғысы», «Соғыс кемелері һәм мина», «Темір жол һәм Европа соғысы» мақалалары XX ғасыр басындағы еліміз бен шетелдердегі саяси жағдайлардан хабар беретін еңбектер.

Ал, бұл арада Мұхамеджан Тынышбаевты тарихшы ғалым ретінде жұртқа кеңінен танымал қылған, мән-мазмұнын күні бүгінге дейін жоймаған «Түрік-моңғол тарихы», «Мырза Едіге батыр», «Материалы к истории киргиз-казахского народа», «Ақтабан шұбырынды» сияқты еңбектері екінші бөлімге жинақталып берілген.

Үшінші бөлімде болса Мұхамеджан Тынышбаевтың өмір баяны мен қызымет жолына қатысты қосымша материалдар орналастырылған. Бұл арқылы кез-келген оқырман өзіне қажетті материалдарды көп қиындықсыз тауып алуына жағдай жасалған.

3. 
   «Арыс» баспасынан 2001 жылы шыққан тағы бір айтулы еңбек, ол 13,9 баспа табақ көлеміндегі, 1000 дана таралымды Темірбек Жүргеновтың таңдамалысы. Алғы сөзді экономика ғылымдарының докторы, профессор Ерлан Арын мен «Арыс» қорының президенті Ғарифолла Әнес жазған.
   

Ал, «Темірбек Жүргеновтің кітаптарынан үзінділер» деп аталатын екінші тарауда болса, заманында бүкіл Түркістанға белгілі қайраткер ретінде танылған біртуар азаматтың «Проблема административно-хозяйственного районирования СССР и Казахстана», «Год работы Казахского высшего педагогического института», «Қазақстанда сауатсыздықты жою жұмысы туралы», «Мектептің түп кемшіліктері үшін күрес», «Қазақстандағы мәдениет революциясы» атты ұлағатты мол еңбектерінен үзінділер беріліп, оларға бүгінгі күн тұрғысынан қорытындылар жасалады.

4. 
   «Қайраткер, ойшыл, азамат» деп алғы сөзін экономика ғылымдарының докторы, профессор Ерлан Арын жазған, өткен жылы ғана 90 жылдығын бүкіл Қазақстан тойлап өткен Ілияс Омаровтың шығармалары «Арыс» баспасынан 2001 жылы 14,1 баспа табақ көлемінде, 1000 дана таралыммен өз оқырмандарына жеткен.
   

Еңбекте қазақ халқының әдебиеті мен мәдениеті, өнері сөз болады. Мәселен, «Өскен елдің өзіне лайық музыкасы болсын», «Кітап – мәдениеттің қуатты құралы», «Ескі мұра жаңа мазмұнда», «Ана тіліміз жөнінде» және тағы да басқа осы тақылеттес алуан тақырыптың басын құрайтын мақалалар мен жазбаларда автордың туған халқының рухани байлығына деген жанашырлығы байқалады. Ол өз халқын жанындай сүйеді. Оған көлеңке түсіргісі келмейді.

Ал кітаптың соңында берілген «Қосымшалардан» ұлы тұлға туралы Ғ. Мүсіреповтың, оның аяулы жары Гүлшат Омарова мен тұңғыш қызы Энгельсина Омарованың жүрек жарды лебіздерін оқуға болады.

Қорытындылай келгенде жоғарыда сөз болған төрт еңбектің барлығы да бүгінгідей тәуелсіздік туының желбіреуіне үлкен үлес қосқан, жүректері елім, жерім, халқым деп соққан Өзбекәлі, Мұхамеджан, Темірбек, Ілияс сынды нар тұлға азаматтардың еңбектерінің арқасы, ал арада көп уақыт өткен соң олардың соңдарына қалдырған мұраларын жас ұрпаққа жеткізуші «Арыс» қоры және Ерлан Мұхтарұлы Арын сияқты абзал жандардың арқасы екендігін айта отырып, бұл еңбектердің де және оларды жарыққа шығарушылардың да қандай да болмасын жоғары атаққа лайық екендігін айтқымыз келеді.

Естірге құлақ, көрерге көз болса оны дәлеледеу бұл күнде қиын емес, Жазушылар органы «Қазақ әдебиеті», ұлттық апталықтар «Ана тілі» мен «Жас қазақ» газеттерінде және «Қазақстан» арнасының «Күлтөбе», «Тайталас», «31» арнаның «Дода» бағдарламаларында қазақ халқының тарихы, рухани байлығы, тіл, дін, ділі туралы қадау-қадау өткір мәселелер жарияланып, көрсетіліп жатса да содан бір қорытынды шығарып, ел, жер, халық үшін қызмет етейік деп жатқан қоғам, үкімет, оның қарапайым мүшелері де жоқ. Ал қоғам қайраткерлері мен ғалымдар және интеллигенция өкілдері бас-бастарына партия құрып, Абай атамыздың өлеңдері мен Жүсіпбек ағамыздың мақалаларында кездесетіндей қазақ халқына ешбір пайдасыз, ұғымына жат, жеке бастың қамын ойлайтын келеңсіз істермен айналысып кеткен.

Жастары «Атың шықпаса жер өртенің» кебін киіп (Қалмұқан Исабаевтың жағасынан алған руласы немесе Қабдеш Жұмаділовтың етегіне жармасқан қандасы сияқты) болмастың ісін бітіріп жүрсе, ақсақалдары ұлттық емес, рулық құрау – құрау тарих жасауға бейімделіп алған. Ақсақалдар болғанда да кәнігі тарихшылар емес, ең құрмады 77 атасы түгіл 15-20 аталарын толық таратып бере алмай бастары дауға қалып жатқан бұрынғы кеңшар басшылары, партия ұйымының хатшылары, биолог пен химиктер тіпті араларында жүргізушілермен қатар мектеп мұғалімдері де бар.

Осы арада амалсыздан «шежіре» деген не, және «шежіреші» деген кім деген орынды сауал туындайды. «Шежіре» сөзі арабтың «шаджарат» немесе «шәджәре» яғни емен ағаштың тамыры, бұтақ-тармағы деген мағынаны білдіреді. Ал шежіреші дегеніміз осы алып еменнің, яғни халықтың тамырын, бұтақ-тармақтарын, тайпа-руларының шығу тегін, қалыптасу тарихын, құрамын анықтап беруге тиісті ғұлама адам, адамзат баласының 77-і атасын болмаса да 15-20 атасын таратып беруге қауқары бар, әріден бастасақ Рашид-ад-Дин, Ұлықбек, Қадырәли Жалайри, бергісі Шоқан, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Нұржан Наушабайұлы, Мұхамеджан Тынышбаев сияқты біртуар дара тұлғалар болуы керек. Ал құрбеталды ата тек тізбесін жинақтап, оған ешбір түсінік, талдау жасамай сол күйінде шежіре деп халыққа ұсыну надандықтың белгісі. Яғни халықты да надандыру болып табылады.

Бұл тұрғыда сөзіміз орнықты әрі дәлелді болу үшін ең алдымен Шоқан Уәлихановтың «Қазақ шежіресі» еңбегіне тоқталып өтелік. Ұлы ғұламаның: «Қазақтардың ру-руға бөлінуі, бұрыннан келе жатқан дәстүрден ауытқымайды. Олар шығу тектерін таратқанда, ортақ бір кіндіктен өрбитіндерін қатты діттейді. Ру мен ру, жүз бен жүз араларындағы жол-жора бойынша да, үлкен-кіші тәрізді салт-сана ұғымында да, о бастағы, тұқым қуалау әдеті басты шарт болып саналады. Қазақтың қай руы болмасын жүздерден тараған ұрпақ ретінде, ал рулардың өз ішіндегі тармақтары, ноқта ағасы, қарашаңырақ иесі болып жіктеледі. Сол себепті де, қай жүздің болмасын, жолы үлкен-ноқтаұстар ең көне руының өзі шежіре бойынша одан әрі жоғарыда айтқанымыздай қазақ халқы, шығу тегі, құрамы және қалыптасу тарихы туралы барлық мәліметтер кеңінен таратылып, өзіне дейінгі шежірешілердің негізгі-негізгі дегендерінің барлықтары да назардан тыс қалған жан-жақты талдауға түскен. Бұны біздер қазақ тарихының шежіресін зерттеудегі алғашқы ғылыми үлгі деп қабылдап, болашақта оны бағыт-бағдар ретінде ұстануымыз керек.

Ш. Уәлихановтың бұл еңбегін ғылыми тұрғыдан одан әрі жетілдіріп, қазақ халқының XX ғасырдың басына дейінгі шындық тұрғыдағы толыққанды шежіресін жазып беріп кеткен Алаштың ардақты ұлдарының бірі Мұхаметжан Тынышбаев болатын. Енді оның 1925 жылы Ташкенттен шыққан «Қазақ шежіресі» туралы алғы сөзін белгілі қоғам қайраткері И. Тоқтыбаев жазған және тарихи маңыздылығын күні бүгінге дейін жоғалтпай отырған осы бір қысқа да нұсқа шығармада қазақтың «радословие» - шежіресі, «генеология» - ру тарихы толықтай бүге-шігесіне дейін таратылып, тайға таңба басқандай санамалап тұрып көрсетіліп берілген. Мұнда қазақ халқының тарихы бір бөлек, үш орда – үш жүз, оның құрамына енетін ру, тайпа тарихы бір бөлек, қазіргі кезде шежіре деп ұсынылып жүрген тізбе кестесі кітап соңында бір бөлек, ескертпе түзетулермен беріліп отырылған.

Бірақ, өкінішке орай содан, кейін күні кешеге дейін, яғни егемендікке қол жеткізген 1991 жылға дейін, кеңестік қызыл империяның біржақты идеологиясына орай шежіре жазу тәжірибесі мүлде үзіліп қалды деуге болады. Бұл үрдіс тек соңғы 15 жыл ішінде тәуелсіздік заманында қайтадан жаңғырып, тарих ғылымының бір саласы ретінде қолға алына бастады.

Енді мәселенің осы ұштығына көңіл аударсақ, онда мынау деген тарихшылардың өздерінің де соңғы 15 жыл ішіндегі тәуелсіз Қазақстан тарихының зерттелуіне деген көзқарастарының ала-құла екендігіне дау жоқ. Оның үстіне қазір кәсіби тарихшылардың нәпақасын басқа мамандық иелерінің толықтай болмаса да жартылай жаулап алғандықтары жасырын емес. Бұл саладағы мықты мамандар түрлі себептерге байланысты тарих сахнасынан алыстатылып немесе өз еріктерімен кетіп жатса, олардың орнына келіп жатқан кейінгі толқын тарихшылардың кем-кетігі көп болып тұр. Көбісі өмір мектебінен өтпеген, ғылымға кездейсоқ келген, тек атақ-абырой үшін шен-шекпен қуып, бір-бірімен теке-тіреске түскен жаңа қазақтар немесе 60-70-ке келгенде ғалым болуға құштарлықтары оянған кемпір-шалдар. Осы үрдіс облыс орталықтарының жоғары оқу орындарында кең етек жайған.

Бұл туралы біздің жақта халық арасына кеңінен тарап кеткен:

Кемпір ғалым, шал ғалым,

Аямай шашқан бар малын.

Кәрі - құртаң қыз ғалым,

Арнаған жылы - жұмсағын.
Депутат деген бар ғалым,

Ашпайтұғын бір жағын.

Магистр деген бар ғалым,

Академиктен асқан, қу залым.

Тойымы жоқ мес қарын.

Қорғамаған бар ғалым,

Тауып кетіп амалын.

Тексеріп көр сенбесең.

Қайсысы оның шын ғалым,

От басарсың білмесең,-

деген өлең жолдары да бар.

Олар үшін бір-екі жылда кандидаттық немесе докторлық диссертация қорғап, жолында тұрғандарды мейлі ол туған әкесі болсын ретін тауып билік шыңнан терең жарға итере салу түкке тұрмайды. Биік лауазымды тамыр-таныстарын арқа тұтып, ертеректе басқа біреулер қорғаған еңбектің тонын ішіне айналдырып қайта қорғау, немесе қорғаудың оңай жолын іздеп белді де белгілі ғалымдарды бір-бірлеріне айдап салушылық та кездеседі. Сайып келгенде осының барлығы да тарих ғылымының беделін түсіріп, кәнігі тарихшылар жазбаған сапасыз еңбектердің, оның ішінде шежірешілердің көбейіп кетуіне әкеліп отыр. Ең масқарасы олар қарапайым халықтың қазақ тарихына деген наразылығын тудыруда. Сенбесеңіз нақты мысалдарға жүгінейік.

Ұлт газеті «Ана тілі» үстіміздегі жылдың 1,2,4,7 – 10,12,13,14,15,17,18 сандарында журналист Дағжан Белдеубайұлының «Шындықтан тайсаң – шырқын бұзылады» деген ұзақ циклды мақалалар топтамасын жариялады. Бізді тарихшы ретінде ойландырғаны сол автордың: «Еліміздегі ұлтшыл ұйымдардың бірі – халық дабылы қоғамдық қозғалысы өткен жұмада қазақ тарихына қатысты арнайы мәслихат өткізді. Дұрыс-ақ. Дұрыс болатыны – қазақ тарихы атты ақтаңдаққа толы саланы әркім өзінің руына, жүзіне тартқыштап, нәтижесінде – тәуелсіздіктің 15 жылында ұлттық емес, рулық құрау-құрау тарих жасалды. Оның өзі сын көтереді деп айту қиын» деген қысқа тұжырымы болды.

Ал, «Қазақ әдебиеті» газетінің былтырғы, яғни 2005 жылдың 28-қазан күнгі санында жарияланған Баянауылдық еңбек ардагері Алпысбек Әділханұлының «Ес бар ма сенде, Еңсебаев?» атты ашу-ызаға толы, бірақ әділ жазылған мақаласын оқып шыққан соң не істерімді білмей бармағымызды тістегеніміз шындық.

Мұнда мақала авторы жергілікті баспадан 2004 жылы Т.А. Еңсебаевтың авторлығымен шаққан «Қанжығалы шежіресіне»: «Соңғы кезде обал мен сауапты айырмайтын олақ ойыншы, тойшы, тойымсыздар, шолақ шенденек, шала білгіш, шежірешісымақ және жасанды ұсақ-түйек тарихшысымақтар көбейді. Бұлар ел-ру, ата-баба, ағайын арасын қосып, жақындатып емес, жік-жікке бөліп, жамандау, ластау жағында жүр. Осы күнде тым қатерлі осылар. Өйткені, кез-келген олақ-шолақ, шала білгіштердің арғы жағында тімсіктік пен сілімтікке саятын арзан абырой мен атақ алғыштық және оңай ақша тапқыштық пиғылдар тұрады. Менің ашынып, налып айтпағым осы туралы», - деп жан-жақты талдау, яғни сараптама жасайды.

Бұл арада «Қанжығалы шежіресінің» авторы Т.А. Еңсебаев расында да бұл руға қатысы жоқ Сүйіндік тайпасы, оның ұрпақтары Жанболды, Құлболды, Жолболды, оның ішінде Құлболдының балалары Тұлпар, Күлік, Айдабол туралы сөз қозғап, Тұлпарды әкенің қарғысына қалып өспеген ұрпақ деп жаңылсады және Айдабол мен Қанжығалы руларының арасында ертеректе болған ескі жараның аузын тырнап қанатқандай болады. Бір сөзбен айтқанда мақала авторының шежіре авторына қояр бұдан басқа да күнәлары баршылық. Оны жазушылар газетінің екі бетіне бөліп берілген қомақты материал мәтінімен толық танысқан адам ғана түсіне алады деп білеміз.

Осындай облыс төңірегінен шығып, республика көлемінде белгілі болған айғай-шудан соң ағайын-туғанның ыстық-суығы басылып, сабаларына түсер деген үмітіміз ақталмады. Қайта жер-жерде әркімнің өз руының шежіресін жазуға деген ынта-ықыласы бұрынғыға қарағанда да арта түскендей. Павлодарда Айдабол руының, Баянауылда Қозған руының игі жақсылары бас қосып шежіре дайындауға кірісіпті, бірақ ақсақалдары өзара келіспей қалып құрылтайларын кейінге қалдырыпты, Ақсуда орта мектептің биология пәнінің мұғалімі Уақ руының бір тармағының шежіресін жазып, тұсаукесер жасап оны облыстың телевизия көрсетіпті деген, дақпырт, алыпқашпа сөздер құлақ сарсытады.

Жуырда ұзынқұлақтан Т.А. Еңсебаев ағамыз біреулермен қосылып енді баспаға бір рудың емес, бірнеше рудың басын біріктіретін Сүйіндік тайпасының шежіресін тапсырып, оны шығаруға демеушілер бәленбай миллион теңге бөліп, тұсау кесері күзге қарай Павлодардың ең үлкен «Ертіс» мейрамханасында өтейін деп жатыр екен деген хабар келіп жетті. Өйстіп, мәре-сәре болып жатқанда Павлодардың құрамында емге іздесең бір қазағы жоқ «ЭКО» баспасынан тағы да бір бұрынғы совхоз директоры Қаратай Әбдіковтың Орманшы (Жолболды) шежіресі жарыққа шықты. Автордың өз тарихынан басталып, өз отбасының тарихымен аяқталатын бұл кітаптың да болашақ ұрпақ үшін мықты тәрбие құралы бола алмайтындығына көз жеткендей.

Осылай көңіліміз құлазып, қордаланып қалған мұң-зарымызды кімдерге айтарымызды білмей дал болып отырғанымызда қолымызға тағы да бір Жұмат Тілебаев деген ағамыздың «Ана жұртым - Ресей, ата жұртым – Кереку мен Семей» деген көлемі 420 беттік (Бір докторлық диссертацияға татитын) тағы да бір шежіресі келіп түсті. Беттерін олай парақтап, былай парақтап көзі ашық, көңілі ояу оқырманға қажетті маңызды ештеңе таба алмай қиналдық. Айтпақшы, бұл шежіренің де тұсау кесері жуырда С. Торайғыров атындағы облыстық кітапханада өтпекші екен. Сөйтіп, құрметті оқырман, егер жол түсіп Павлодар қаласына келе қалсаңыз кезекті шежіре, не өмір баяндық мемуардың тұсау кесер тойының үстінен түсеріңіз анық. Келіңіз, көріңіз, жаңа шығармаға өз пікіріңізді айтып, қонақ болып кетіңіз.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1.Н.Омашұлы. Журналист дайындауда жаңалық көп // Хабаршы. 1998, № 4-5-бет.

2.М.Барманкулов. Масс-Медиа: Турция-Казахстан // Хабаршы. 1998, № 4, 9-13-беттер.

3.С.Барлыбаева. Азиатский информационный рынок // Хабаршы. 1998, №4, 13-16-беттер.

4.А.Ахметбекұлы. Жапон журналистикасы жайында // Хабаршы. 1999, № 5. 13-16-беттер.

5.Жақып Бауыржан, Құсманқызы Сая. Шетел тәжірибесінің қазақ журналистикасына ықпалы // Хабаршы. 1999, № 6. 9-12-беттер.

6.Г.Ибраева. Первая жертва войны – это истина // Хабаршы. 1999, № 7. 4-10-беттер.

7.К.Нәрібаев. Қазіргі кезеңде информация құралдарының рөлін арттыру // Хабаршы. 1997, № 1. 5-6-беттер.

8.С.Қозыбаев. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғам еркіндігінің көрсеткіші // Хабаршы. 1997, № 1. 11-18-беттер.

9.М.Барманқұлов. Қоғам сақшысы // Хабаршы. 1997, № 1. 18-24-беттер.

10.Ә.Игенсартова. Республика баспасөзі – нарық кезеңінде // Хабаршы. 1998, №3, 24-27-беттер.

11.Т.Бекниязов. БАҚ заң және ұлттық-рухани тәрбие болмысы Хабаршы. 1998, №4, 32-35-беттер.

12.Б.Исабаев. Қоғамның ішкі саяси тұрақтылығындағы тіл және дін факторы // Хабаршы. 1998, №4, 35-37-беттер.

13.«Егемен Қазақстан» газеті. 1997, 8-шілде.

14.«Егемен Қазақстан» газеті. 1996, 1-желтоқсан.

15.А.Есдаулетов. По тропе наставника // Хабаршы. 1998, №2. 55-59-беттер.

16.Е.Дудинова. Истоки публицистики Олжаса Сулейменова. Начало творчество // Хабаршы. 1998, №2, 63-65-беттер.

17.Т.Қожакеев. Түзел, сықақ, мін түзелсін // Хабаршы. 1998, №2, 52-54-беттер.

18.Жақып Бауыржан. Қазақ публицистикасының бастаулары // Хабаршы. 1998, №3, 104-107-беттер.

19.Сонда.

20.К.Қамзин. Өткен ғасыр интерференциясы // Хабаршы. 1998, №2, 64-67-беттер.

21.Т.Бекниязов. Жазушылар және қазақ публицистикасы // Хабаршы. 1999, №5, 48-51-беттер.

22.Б.Әшірбаев. Қазіргі ақындар айтысы және әлеуметтік өмір // Хабаршы. 1999, №5, 63-67-беттер.

23.Қ.Аллаберген. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармалары // Хабаршы. 1997, №1, 51-56-беттер.

24.Қ.Сақов. Ұлттық сана ұйытқысы // Хабаршы. 1997, №1, 66-70-беттер.

25.А.Рожков. Военная печать Казахстана // Хабаршы. 1997, №1, 71-74-беттер.

26.Т.Көпбаев. Бір қойылымның сыры туралы // Хабаршы. 1997, №1, 98-102-беттер.

27.Ш.Омарова. Қазақ радиохабары: ізденістер мен іркілістер // Хабаршы. 1997, №1, 112-116-беттер.

28.Т.Көпбаев. Радиодраматургия. Тілдік ерекшеліктер мен сөз қолданыстары // Хабаршы. 1998, №2, 71-73-беттер.

29.Н.Шыңғысова. Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы: тарихынан тағылым // Хабаршы. 1998, №2, 76-81-беттер.

30.К.Қамзин. Қазіргі публицистиканың жаңа нышандары // Хабаршы. 1997, №1, 119-122-беттер.

31.Қ.Тұрсынов. Қазақ теледидарының дәстүр мен жаңашылдық нышандары // Хабаршы. 1998, №2, 101-103-беттер.

32.Т.Бекниязов. Жазушылар және қазақ публицистикасы // Хабаршы. 1999, №5, 48-50-беттер.

1.Жер жаннаты өңірінің жаршысы (Алматы облысы баспасөзінің

тарихынан) 4-9

2.Жаңа өмірді аңсаған «Кедей еркі» 9-14

3.«Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» («Жас Алаш» газетінің тарихынан)

4.Өткен ғасырдағы қазақ арулары (Орыс баспасөзіндегі қазақ

тақырыбы ) 14-19

5.Қазақтай малдың жайын кім біледі? (Орыс баспасөзіндегі қазақ

тақырыбы) 19-20

6.Айқын көрсетіп отырды (Орыс баспасөзіндегі қазақ тақырыбы) 21-24

7. «Су ішкен құдығыңа түкірме» немесе қазақ баспасөзінің өткені мен

бүгінгісі туралы ойлар 25-27

8.Жұтаған экран, жүдеген журналист 27-30

9.Жалған намыс жарға жығар 30-32

10. Сапасыз оқулық, ұрлықшы автор және білімсіз студент 32-39

11. Қоғам айнасы (Павлодар облыстық «Сарыарқа самалы» газетіне 80

жыл) 39-41

12. Аймақтық жоғары оқу орындарында журналист кадрларын даярлау

проблемалары 42-44

13. Егемен елдің еркін баспасөзі:

функциялары мен даму заңдылықтары 44-48
ЕКІНШІ ТАРАУ. ТӨРТІНШІ БИЛІК ТАҒЫЛЫМЫ 49-71

1.Әлем және ақпарат 49-54

2.Журналистика. Қоғам. Саясат. Экономика. 54-58

3.Публицистика әлемі 58-63

4.Баспасөз тарихынан 63-66

5.Электронды ақпарат құралдары 66-69

6.Шеберлік мектебі 69-71
ҮШІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІНІҢ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУШІЛЕР 72-110

1.Бейсенбай Кенжебаев 72-78

2.Қайыржан Бекхожин 78-84

3.Темірбек Қожакеев 84-93

4.Үшкілтай Сұбханбердина 93-99

5.Медел Арғынбаев 99-101

6.Марат Барманқұлов 101-107

7.Қырықбай Аллаберген 107-110

1.«Абай» журналы 111

2. «Әйел теңдігі» журналы 111-112

3. «Айқап» журналы 112

4. «Ақжол»газеті 113

5. «Алаш» газеті 113-114

6. «Ара» журналы 114

7. «Арай» журналы 114-115

8. «Ауыл» газеті 115-116

9. «Ауыл тілі» газеті 116

10. Аллаберген Қ.М. 116-117

11. Бекхожин Қ.Н. 117

12. «Бірлік туы» газеті 117

13. «Балға» журналы 118

14. «Бостандық туы» газеті 118

15. «Дала уалаятының газеті» 118-119

16. «Дұрыстық жолы» газеті 119-120

17. «Егеменді Қазақстан» газеті 120

18. «Егемен Қазақстан» газеті 120

19. «Еңбек туы» газеті 120-121

20. «Еңбекші қазақ» газеті 121

21. «Ерік» газеті 121-122

22. «Жалын» журналы 122

23. «Жаңа әдебиет» журналы 122-123

24. «Жаңа мектеп» журналы 123

25. «Жаршы» журналы 123

26. «Жас алаш» газеті 123-124

27. «Жас қайрат» газеті 124

28. «Жас қайрат» журналы 124

29. «Жас қазақ» журналы 125

30. «Жас азамат» газеті 125-126

31. «Жетісу іші халық мұхбирі» 126

32. «Жұмысшы» газеті 126-127

33. «Қазақ» газеті 127

34. «Қазақстан» газеті 127-128

35. «Қырғыз» газеті 128

36. «Қазақ мұңы» газеті 128-129

37. «Қазақ тілі» газеті 129

38. «Қазақстан мұғалімі» газеті 129-130

39. «Қазақстан мектебі» журналы 130

40. «Кедей» газеті 130-131

41. «Кедей тілі» газеті 131

42. «Көмек» газеті 131-132

43. «Қызыл Қазақстан» журналы 132

44. «Мәдениет және тұрмыс» журналы 132-133

45. «Майдан ақиқаты» газеті 133

46. «Майдан правдосы» газеті 133-134

47. «Мұғалім» журналы 134

48. «Отан үшін» газеті 134-135

49. «Садақ» журналы 135

50. «Сана» журналы 135-136

51. «Сарыарқа» газеті 136

52. «Серке» газеті 137

53. «Социалды Қазақстан» газеті 137

54. «Социалистік Қазақстан» газеті 138

55. «Темір қазық» журналы 138

56. «Таң» журналы 138-139

57. «Теңдік» газеті 139

58. «Тіршілік» газеті 140

59. «Торғай» газеті 140

60. «Түркістан уалаятының газеті» 140-141

61. «Орал» газеті 141

62. «Ұшқын» газеті 141-142

63. «Шолпан» журналы 142

64. «Шаншар» журналы 142
БЕСІНШІ ТАРАУ. ЖАҢА КІТАПТАРҒА РЕЦЕНЗИЯЛАР 143-164

1.Тарихқа толы туынды 143-149

2.Қайраткер қаламгердің қарымдылығы туралы жаңа кітап 149-150

3.Парасаттылық парызын пайымдау 150-151

4.Т. Бекниязовтың кітабы хақында 151-154

5.Марапаттауға лайық шығармалар (Е.М.Арынның тікелей басшылығымен немесе жеке авторлығымен жарық көрген басылымдар мен публицистикалық еңбектер туралы) 154-160