²Алтын адамға² тереңірек үңілсек

Президенттің бұл сөзінен, жасыратыны жоқ, бұған дейін жүр­гізілген археологиялық жұ­мыс­­тарға көңілі толмайтыны ай­қын аңғарылады. Алайда Елба­сы­ның сол ескертпесін қатаң бас­шы­лыққа алған-алмағанымыз әлі белгісіз. Академик Досмұха­мед Кішібеков: “1969 жылы Ал­маты облысының Есік қаласы­на жа­қын жерден бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген “Ал­тын адам” табылды. Бұл, әлем ғалымдарының пікірінше, Еги­пет­тегі Тутанхамоннан кейін­гі екінші үлкен ғылыми жетістікке жататын жаңалық еді”, – дейді (“ЕҚ”. 31.10.07). Бірақ, өкінішке қарай, біз әлі күнге дейін сол “екін­ші үлкен ғылыми жаңалық­қа” лайық ұлттық шара жасай ал­ған жоқ едік. Енді, міне, “Мә­дени мұраның” шарапаты бұған да тиіп, ол шара екі жыл көле­мінде жүзеге асатын болып жатса және газет: “Бұл істе әрбір ұсақ-түйекке дейін мән берілуі тиіс”, – деп, қамқор болып жатса, қалай қуанбассың!

Бірақ, соның жақсы бітуін де осы бастан жан-жақты ойлас­тыр­ған жөн. Ол үшін ең әуелі, ме­ніңше, Президент айтқандай, мұ­ның “құрылыс емес, ғылыми жұ­мыс” екенін есте ұстау қажет. Сон­дықтан, қорық-мұражайды са­лу жұмысымен қабат оның ғы­лы­ми-зерттеу жағын да тереңде­туге тиіспіз. Сонда ғана әлемдік мәні бар тарихи мұражайымызды өзгелерге лайықты дәрежеде таны­тып, өз деңгейінде дәріптей аламыз. Сол іске азды-көпті кө­мегі тие ме деген ниетпен бірер пікір айтпақпыз.

Президент “Мәдени мұраға” қатысты Отырарды мысалға кел­тірсе, мен Бесшатырды мысалға келтірмекпін. Алтын адам Іленің бір жағалауынан табылса, Бес­шатыр келесі жағында жатыр. Қа­зір ғалымдар екеуін де сақ дәуі­рі­нің ескерткіші дейді. Бес­ша­тырда ғалым К.Ақышевтың ай­туынша, 26 шаршы километр жерді алып жатқан 31 оба бар. Соның он сегізін 1957-1961 жыл ара­лығында ғалым Кемал Ақы­шев қазып, зерттеген. “Бесшатыр қабірі өз заманында ағаштан салынған күрделі құрылыстардың бірінен саналған. Ол үш бөлімнен тұра­ды: дәліз, ауызғы бөлме, қа­бір”, – дей келіп ( “Ертедегі ес­керт­­кіштер елесі”. Алматы, 1976. 31-бет)., “Бесшатыр ескерткіші Іле аңғарын мекендеген сак-тиг­ра­хаудалар тобына жататын тай­па­лардың қасиетті герросы бол­ған­дығына (патшалары мен кө­сем­дерін жерлейтін арнайы орын – Б.Н.) ешқандай дау жоқ”, – деп тұжырымдайды (Сонда, 38-бет). Алайда, ол обаларда зерт­тейтін қазір ешқандай кейіп те, зат та жоқ, тек ашық-шашық жат­қан тастар мен топырақ қана қалған. К.Ақышев айтқан 6-оба­ның түбіндегі “жалпы жиынтығы 55 метр” жер асты жолын қазір еш­кім көрсете де, түсіндіре де ал­майды, өйткені ол арада обаның өңкиген сыртқы үйіндісінен өзге ештеңе де қалмаған. Ал студент кезінде сол Бесшатыр обаларын қазуға қатысқан, кейін Есік ма­ңы­­нан Алтын адамды тапқан Бе­кен Нұрмұханбетовтің диплом жұ­мысында сол 6-обаның ішкі жа­ғын көрсететін фотосуреттер сақталған.

Ал енді өзі көрмеген, білме­ген адам обаның ішкі құрылысын дәл осындай етіп қазір қалпына келтіре ала ма? Келтірген күнде де, көне бөренелерді қайдан таба­ды? К.Ақышев бұл обаларды б.д.д.VІІ-V ғасырдан ертеректе салынған деп ұйғарады (Сонда, 43-бет). “Сақтардың тастан, то­пы­рақтан тұрғызылған кішігірім обаларының Іле аңғарындағы толып жатқан үйсіндердің оба­ларынан айырмашылығы жоқ”, – деп тұжырымдайды.

Осы тұжырым адамды терең ойға қалдырады. Біріншіден, бұл екі тайпаның обаларында неге айырмашылық болмайды? Оның себебі не? Екіншіден, сонда бұл обалардың қайсысы сақтікі, қай­сысы үйсіндікі екенін қалай, қандай ғылыми жолмен ажыратамыз?

Біріншіден, Қытайдың “Тарихи жазбалары” мен “Ханнамада” сақ­тар аз айтылады да, күндер мен үйсіндер жайы біраз баяндалады. “Ханнаманың” соңғы аударма­сын­да: “Үйсін елі ұлы күнбидің ордасы Чекүк ( бұған дейін “Шығу”, “Чи­гу” деп оқитын – Б.Н.) қала­сын­да... Шығысы Ғұнмен, солтүстік баты­сы Қаңлы, батысы Дад-уан (бұған дейін “Даван”, “Дауан” деп оқитын, қазіргі Перғана – Б.Н.), оңтүстігі қала-мемлекеттермен ірге­лес. Бұл, тегінде, сақтардың ата қонысы еді, кейін ұлы нүкістер (бұрын “ұлы йуежы”, “ұлы йозы”, “ұлы йүзі” деп оқитын – Б.Н.) сақтарды талқандап, олардың ха­нын қуып жіберді. Сақтардың ханы оңтүстікке кетіп, Болор тауларынан әрі асып кеткен соң, бұл жерге ұлы нүкістер орын теуіп алды. Кейін кезек айналып, Үйсіннің күнбиі ұлы нүкістерді талқандады. Ұлы нүкістер батыстағы Бактрия еліне қарай жосып, Бактрия ханын бажа­ғына айналдырды. Сонымен, Үйсін күнбиі ол жерлерді қайта басып қал­ды. Үйсіндердің арасында сақтар мен ұлы нүкістердің нәсілі бола­тын­дығының себебі, міне, осы”, – делініпті (“Қытай жылнамаларын­дағы қазақ тарихының деректері”. “Ханнама. Батыс өңір” (2) тарауы. “Өнер” баспасы, 2006. 158-бет).

Осында тағы былай делінген: “Сақтар бытыраңқы қоныстанды да, бөлшектеніп, бірнеше мемлекет болып кетті” (сонда, 152, 153-бет).

Бұл оқиғалардың орын алып отырған уақыты – біздің дәуірімізге дейінгі заман. Демек, б.д.д. екінші ғасырдан бері бұл араны үйсіндер, ал оған дейін сақтар мен йүзілер, яғни нүкістер мекендеген.

Енді одан әрі тереңдеп көрелік. Қазақтың алты Арыстан тұратын халық екенін екінің бірі біледі де­сек, қателеспейміз. Тек, өкініш­тісі, сол Арыстың не қылған Арыс еке­нін екінің бірі біле бермейді. Білгісі келген кісіге ол соншалық қиын да емес. Себебі, кез келген шежіреші шалдан сұрасаң, Ақарыстан анау, Жанарыстан бәленше, Бекарыстан түгенше тарайды деп заулата жөне­леді. Ал оның дұрысы Ақ Арыс, Жан Арыс, Бек Арыс екеніне соны ата-бабасынан бері айтып келе жат­қан шалдардың өзі де, оны естіген біз де мән бермей қайталап келеміз. Өйткені, қазақта ежелгі тарих та, деректі тарих та жоқ, бәрі аңыз деп, аузымызды қу шөппен сүртіп үйре­ніп кеткеміз. Және солай деп үй­рет­кендер де молшылық. Ал енді Арыс жөнінде тарихи деректер не дейді?

Тарихи деректер Арыстың шын мәнінде тарихи тұлға екенін толық және еш күмән қалдырмай дәлел­дейді. Тек “сақ” дегенді еуропалық­тар­дың “скиф” дейтінін, ал кей ға­лымның сақ пен скифті екі басқа тай­па деп санайтынын санада ұста­ған жөн.

Түркі халықтарының түпкі тари­хы жазылып қалған Қытайдан басқа тағы бір ел – Грекия. Олар негізі­нен сақ-скифтер туралы аса мол тари­хи дерек қалдырған. Ондағы алдымен жүгінетініміз – “тарихтың атасы” деп әлем таныған Геродот. Ол былай дейді: “Скифтер де басқа халықтар тәрізді жатжерлік салт-дәстүрді қабылдамауға тырысады әрі олар өзге халықтардан гөрі эл­линдер дәстүрінен барынша қаш­қақ­тайды. Бұл Анахарсис пен Скил тағдырынан анық байқалады. Ана­харсис көптеген елді аралап, өзінің керемет ақылдылығымен көзге түс­ті. Қайтар жолда ол Геллеспонт арқылы жүзіп келе жатып, Кизикке тоқтайды. Нақ осы күні кизиктіктер Құдай-Ананың құрметіне салтанат­ты мереке өткізіп жатқан болатын. Анахарсис әйел құдайға, егер ол үйіне аман-есен жетсе, оның құр­ме­тіне кизиктіктерден көрген діни жоралардың бәрін жасап құрбандық беретіндігін және салтанатты мере­ке өткізетіндігін айтып ант береді. Скифияға келген соң Анахарсис құпия түрде Гилеяға барып (бұл жер Ахиллес ат ойнату алаңында орналасқан, әрқилы ағаш түрлеріне бай қалың орманды мекен), өзі Ки­зикте көрген діни жора салтанатын түгел жасайды... Мұны көріп қойған бір скиф дереу Савлий патшаға жет­­кізді. Осы жерге келіп, Анахар­сис­тің не істеп жүргенін көзімен көрген патша оны садақпен атып өлтірді... Анахарсис скиф патшасы Иданфирстің немере ағасы, Гнур­дың ұлы, Ликтің немересі, Спар­гапифтің шөбересі болған. Егерде Анахарсис шынында осы патшаның әулетінен шыққан болса, оны туған ағасының өлтіргендігін бәрі біліп қойсын. Өйткені, Иданфирс Сав­лийдің ұлы, ал Анахарсисті Савлий өлтірген (“Қазақ тарихынан”. Геро­дот. Алматы, 2004. 108-бет).

“Скиф немесе жат жердегі дос” атты шығармасында Лукиан былай дейді: “Скифиядан Афиныға эллин мәдениетін аңсап келген алғашқы адам Анахарсис емес, одан бұрын келген Токсарид ақылды әрі әдемі­лікті ұнататын, ең жақсы мінез-құ­лық пен әдеп-ғұрыпты үйренуге құштар жан болатын. Өз отанында Токсарид киіз қалпақты “мұрақ­тылар” атты патша руынан емес, қарапайым халықтан, яғни екі өгізі мен киіз үйі ғана бар адамдар қатарынан шыққан. Бұл Токсарид аяғында Скифияға қайтып орала алмай, Афиныда өлді” (“Қазақ тарихынан”. Лукиан “Таңдамалы” кітабынан. Алматы, 2004. 133-бет). Лукиан одан ары былай дейді: “Жат жерге келген әрі өзі варвар Анахар­сис, әрине, алғашқы кезде ештеңеге түсінбегендіктен,.. не істерін білме­ді: ...өз тілін түсінетін ешкімді кез­дестіре алмай, енді тек Афиныны бір көріп шығып, кемеге қайта мі­ніп, Боспорға кері жүзіп кетуге, одан әрі онша алыс емес Скифия­сына, үйіне оралуға нық шешім қабылдаған болатын. Осындай жағ­дайда жүрген Анахарсис кенет қала­ның “құмырашылар” бөлігінде, нақ бір қолтығынан демеуге келген құ­дайдай, осы Токсаридке тап келеді. Токсаридті ең алдымен өзінің отан­дық пішіміндегі киім елең еткізді; содан кейін әрине, ол Анахарсистің өзін таныды, өйткені ол текті әулет­тен шыққан және атағы жер жарған скиф болатын” (сонда, 134-бет). “Токсарид Анахарсиске скифше былай деп тіл қатты:

– Жаңылмасам, сен Даукет ұлы Анахарсис боларсың?..

– Ал сен, бейтаныс жан, мені қайдан білесің?

– Мен де сол өңірден шыққан­мын, – деп жауап берді ол, – ме­нің атым Токсарид. Алайда сен та­нитындай текті тұқымнан емеспін.

– Неге білмеймін, мен Токса­рид туралы естігенмін, – деді Ана­хар­сис... – Ендеше, біліп қой, – деді Анахарсис, – мен сені ұстаз тұ­тып, сенің Грекияға деген құш­тар­лығыңнан от алып, оны көруге құмарттым” (сонда, 135-бет).

Ал Диоген Лаэртский “Атақты философтардың өмірі, ілімдері мен нақыл сөздері туралы” кітабының “Анахарсис” деген тарауында былай депті: “Анахарсис – скиф, Гнурдың ұлы және скиф патшасы Кадуидің бауыры, анасы жағынан эллин, сон­дықтан екі тілді біледі. Ол скиф­тер мен эллиндердің қарапайым тұрмыстағы және соғыс кезіндегі салты туралы 800 жол өлең жазған. Жат жерді кезген Анахарсис скиф­терге оралды, туғандарын эллинше өмір сүруге үйретпек боп,.. алайда дегеніне жете алмай, қауырсын же­беден ажал тауып, өзі өлсе де, сөзі қалды мәңгілік” (сонда,168-бет). “Кеме табанындағы тақтай қалың­дығы төрт-ақ елі екенін естігенде, ол: “Кемедегілер мен өлімнің арасы төрт-ақ елі”, – депті... Тірілер мен өлілердің қайсысы көп деген сұрақ­қа ол: “Теңізде жүзіп жүргендерді қай жағына қосамыз?” – деп, қарсы сұрақпен жауап қайтарыпты” (сонда, 169-бет).

Геродот б.д.д. 484 жылы, яғни Анахарсистен кейін бір жарым ға­сырдан соң дүниеге келген, ал Лу­киан біздің дәуіріміздің ІІ ғасы­рында, Диоген ғылымға VІІ ғасырда ғана белгілі болған адам, сондықтан олардың да жазуында азды-көпті ауытқулар болуы заңды. Мәселен, Геродот пен Диоген Анахарсисті Гнур­дың ұлы десе, Лукиан Даукет ұлы дейді. Алайда, гректердің Ана­хар­систі соншама заман бойы бірі­нен кейін бірі жазып, айтып, үлгі етіп құрметтеп келгеніне таң қала­сың.

Геродот айтып отырған Гел­лес­понт қазіргі Дарданел бұғазы, Ки­зик сол теңіз жағасындағы қала, ал Гилея дегені қазіргі Полесие, Дне­стр­­дің бойы болса, онда Геро­дот өмір сүрген біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда скифтер Қара теңіз бойында өмір сүріп жатқан болып шығады. Олай болса, олар бұл араға одан да ертеректе, б.д.д. V ғасырдан бұрынырақ келуі де мүмкін.Сонда сақтар б.д.д. V ғасыр­дан бұрын Қара теңіз бойын да, Жетісуды да бірдей мекендеп кел­ген бе? Қытай жылнамалары сақ­тар­дың бір кезде шығыстан батысқа және оңтүстік-батысқа қарай жыл­жығанын жазады да, сол жылжудың дәл қай кезден қай кезге дейін жүзеге асқанын анықтап айтпайды. Ал мына грек оқымыстыларының жазғаны сол олқылықтың орнын толтырып тұр ғой. Ендеше, Жетісу­дағы б.д.д. V ғасырға жататын оба­ны сақ көсемінің обасы деу күмәнді емес пе?

Енді осы сақтар мен Анахарсис туралы өзіміздің қазақ шежіресінен де пікір қаузап көрелік. Алдымен Қазыбек бек Тауасарұлының атасы Матай жазып кеткен Ата шежіреге жүгінейік.

“Арыстың өз аты Анарыс бол­ған деседі. Шешесі еркелетіп Арыс атап кетіпті. Ол ілімді Еуропа елде­рінде алып, көп ғұмырын өткізіп, өз еліне келгенде, он екі-ақ жыл тұ­рып­ты. Ол артына пәлсафа қалдыр­ған. Жазба Майқы заманына дейін келген екен. Сол замандағы бір жер сілкіністе ол топырақ астында қал­ған. Арыс ақын да, ахун да адам бол­ған. Еуропада көрген өнегесінің жақсы жақтарын өздерінің патша­лығына кіргізуге ұмтылған. Ол өзі­нің туған ағасымен осы жөнінде келісе алмай мерт болған... Оның көп өлеңі сақталған екен, ол да жер сілкінгенде құрыған. Арыс Еуро­паны өз туысқаны Тоқсары диуана­мен бірге аралаған. Патшаның қандай болуы керектігін айтамын деп, туысқанына жақпаған” ( “Түп-тұқианнан өзіме шейін”. Алматы, 1993. 36-бет).

Осы салыстырулардың өзінен де гректердің Анахарсис деп отырғаны біздің Арыс бабамыз екені аңға­рылады. Дегенмен, анықтай түсу үшін тағы бір қосымша дерек кел­тір­геннің артықтығы болмас. 2004 жылы “Аруна” баспасы бір топ автор жазған “Древний Казахстан” атты кітап шығарды, оның сарап­тамашысы – тарихшы, академик Болат Көмеков. Сонда: “Сақтар – қазақ халқының бабасы”, – деп және Анахарсистің өмір сүрген уақыты б.д.д. 620-555 жыл деп көр­сеткен (30-31-бет). “Анахарсис (Анарыс)” деген тарауда: “Анахар­сис, Анарыс-сакский ученый. Жил в V11-1V вв.н.э. В истории известен как “Скиф Анахарсис”, – деп көрсеткен (сонда, 46-47-бет). Осы­дан кейін Геродот жазып кеткен Анахарсистің Қазыбек бек айтып отырған Арыс-Анарыс бабамыз еке­ніне қайтіп күмәндануға болады? Ал бұдан кейін сақтардың қазаққа баба тайпа екенін қалай мойын­да­массың? Тарих дегеннің өзі осын­дай-осындай дәлелдердің басын біріктіргеннен барып құралмай ма?

Ата шежіре бойынша Жұманнан Арыс, Арыстан Ақ, Пан, Жан, Бол, Бек, Бал деген алты ұл туып, содан алты арыс қазақ тараған. “Алғаш аталған екі ұл жылқы кезегіне ке­тіп, Тәңір тауының түбінде мұздап дүние салыпты. Ақ алтаудың үлкені екен. Одан бала қалыпты. Пан үй­ленбеген, одан тұяқ болмапты. Же­тісуда қаңтардан кейінгі айды қа­зақ­тар ақпан немесе екі ағайынды дейді. Ағайынды Ақ пен Пан өлген ай, әйтпесе, ағайынды екі жігіт өлген ай екі ағайынды атанған”, – дейді (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”. Алматы, 1993. 36, 37-бет). Ал қазір бүкіл қазақ “екі ағайынды” дегенді ұмытып, бұл айды ақпан деп атап жүргеміз жоқ па?

Сонда Анахарсис деп жүргеніміз өзіміздің Арыс бабамыз болса, ол біздің шамалауымызша, б.д.д. 612 жылы Тәңір таудың түбінде туып, 547 жылы Днестрдің бойында өлген болса, онда сақтар б.д.д. VІІ ғасырға дейін Жетісу жерін мекендеп, б.д.д. VІ ғасырда Қара теңіз бойына ауған болып шықпай ма?

Оның үстіне Жетісуда тек сақ обалары ғана сақталғандай сөйлей­міз, ал бұл араны он ғасырға жуық мекен еткен Үйсін мемлекетінен де бір белгілер қалуы тиіс емес пе? Қа­рап отырсақ, ғалым Әбдеш Төлеу­баевтан өзге Үйсін обасын нақты зерттеген ешкім жоқ, барлық ғалым тек сақ обаларын ғана зерттеп кел­ген болып шығады. Сөйте тұра сақ пен үйсіннің адам жерлеу әдісі ұқсас деген тұжырым жасай салады. Әрине, үйсін сақтың ұрпағы болса, екеуінің әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі неге ұқсас болмасын?! Қазір жасы 80-нен асып отырған қарт ұстаз, бірнеше кітап жазған сауатты, Ке­ген өңіріндегі Жалаулы деген жерде туып-өскен Әділхан Зықаев деген ағамыз: “Біздің жас күнімізде осы қорған деп жүргендеріңді үлкен кісілер “Үйсін оба” немесе “Үйсін төбе” деуші еді”, – дейді. Осындай атадан балаға жалғасып келе жатқан сөзді елемей-ескермей, “үйсін оба­лардың ішінде жатқандар – сақтар” деуіміз қалай болады?

Осыншама сәйкесіп тұрған деректерді көзге ілмеу тарихқа мән бермеумен бірдей емес пе? Ал егер көзге ілсек, Арыс-Анахарсистің сақ екеніне, ал біздің тікелей сақтың ұрпағы екенімізге қандай күмән қалады?

Сонымен, сақ, құн, үйсін – үшеуі де бір тұқымнан тараған ұр­пақ болса, әрине, олардың әдет-ғұр­пы да, салт-дәстүрі де, оның ішін­де өлікті жерлеу рәсімі де бірдей болуы заңды. Ендеше, Есік обасынан табылған Алтын адамды сақ деп кесіп айта алмаймыз. Бұл күмәнімізді күрделендіре түсетін тағы мынандай жағдайлар бар.

Алдымен, Есік маңындағы Алтын адам арнайы ғылыми жұмыс нәтижесінде емес, кездейсоқ табыл­ды. Сондықтан ол үстірт зерттеліп, Бесшатырдағыдай ең құрымаса обаның ішкі құрылысын елестетуге көмектесетін қарапайым фотосурет­тер де түсірілген жоқ. Бесшатыр обаларына, ішкі-сыртқы кейбір ұқсастықтарына бола сақ дәуіріне жатқыза салынды. Ешкім ол арадан табылған заттарды Тарбағатайдың теріскейіндегі ескерткіштерді зерт­те­ген ғалым Әбдеш Төлеубаев құсап екі бірдей шет елдің ғылыми лабораториясына жіберіп, қай ғасыр, қай заманның ескерткіші екенін арнайы анықтап жатпады.

Екіншіден, Есік обасынан екі адамның мәйіті шыққан. К.Ақышев ол жайында: “Бізге Есік қорға­нын­дағы екі бейіт бір мезгілде пайда болған деген ой келді, себебі, екі бейіттің де үстіне үйілген топырақ бір, оған көмілген адамдар сүйегі де топырақтың астында жатыр, олай болса, олар не бір семьяның адам­дары, не жақын қандастық қаты­настары бар адамдар... Біздіңше, орталық бейіттегі жерленген адам­ның қырынан жерленген адамға қарағанда қоғамдық орны жағынан маңыздырақ екендігі даусыз”, – дейді (“Ертедегі ескерткіштер еле­сі”. Алматы. 1976. 13-бет). Ал мұны қазақтың қарапайым тілімен айт­сақ, бірі хан да, екіншісі – ханзада.

Үшіншіден, Қытай елінде шық­қан “Ежелгі Үйсін елі” кітабы: “Күнбидің он неше ұлы бар. Басқа ұлдарына қарағанда ортаншы ұлы Датлұқ ... Датлұқтың ағасы мұрагер ханзада болып тағайындалған еді... Оның Семзеу деген ұлы болған, дүниеден ерте қайтқан мұрагер ханзада көзі жұмыларда Күнбиге: “Үйсін тағының мұрагері Семзеу болсын”, – деп тілек қойған еді... Күнби дүниеден көшкен соң, оның тағына Семзеу отырды. Сем­зеу деген – лауазымы. Өз аты – Күнсүй би. Күнби – ханның атағы, өз аты Лапкөк еді”, – дейді (Үрімжі. 2005. 249, 250, 251-бет). Дәл осы кітаптағы “Үйсін туралы жалпы шолу” деген мақаласында Нығмет Мыңжанұлы: “Үйсін Елжау бидің он ұлы болған... Күнбидің тақ мұрагері ерте қайтыс болып кетіп, оның Жөнші (Күнсүй) би деген баласы жетім қалады... Жөнші би­ді... Елжау би тақ мұрагері етіп бекі­теді”, – деп жазады (17-бет). Ал жоғарыда айтқан Ата шежіре: “Жалпы, Елсау атамыз бес әйе­лінен 23 бала көріп, соның оны тіреп тұра қалыпты... Нулы ата­мыз әкесі Елсаудан бұрын жастай жиырма екі жасында кетіп­ті... Нулыны қатты ардақтап, Үш Қарашқа қойыпты. Осыдан кейін-ақ Ел­саудың да денсаулығы бол­мапты... Елсау би дүние са­лып, осыдан 1980 жыл бұрын (б.д.д. 104 жыл – Б.Н.) қайтқан соң, оның көзінің тірісінде-ақ таққа отырған Санжар – Жөнше нар қытай қыздарына құмарлау болып”, – дейді (Қ.Тауасарұлы, “Түп-тұқианнан...”.1993. 43-бет). Бұл үш пікір де бір жерден тоғы­сады. Тек Н.Мыңжанұлы Семзеу таққа Күнби өлген соң, Қазыбек бек Күнбидің көзі тірісінде-ақ отырды дейді және 22 жастағы Нулыны Үш Қарашқа жерлеге­нін, әкесінің де ұзамай дүние салғанын айтады. Ал Үш Қара­шымыз сол Есік қаласының үсті. Бас Қараш Асы жайлауының батыс бетінде, Орта Қараш пен Кіші Қараш Түрген өзенінің бойындағы сайда. Осының бәрін біріктіре қарасақ, Алтын адамы­мыз Нулы ханзада, ал “орталық бейіттегі” “қоғамдық орны ма­ңыз­дырақ” адам Елсау Күнбидің өзі болып шықпай ма?

Төртіншіден, 2005 жылы 14 желтоқсанда сол кездегі Тарих және этнология инс­титутының дирек­торы, тарих ғылымдарының докторы Мәмбет Қойгелдиев: “Біз енді тарихи қателікті түзетуі­міз керек. Есік қорғанынан та­был­ған Алтын адамды біз осыған дейін сақ, оның ішінде сақ-тиграхауд деп келдік қой. Қытай­дың жылнамалық деректері мен ондағы ғалымдардың тарихи мә­лі­меті бұл Алтын адамның үйсін, үйсін қоғамының адамы екенін бұлтартпай дәлелдейді... Алтын адам – ...үйсін бекза­дасы!” – деген мәлімдеме жаса­ған болатын (“Жас Алаш”, 15.12.05.)

Бесіншіден, Алтын адамның үйсін ханзадасы екенін алғаш жорамалдаған жазушы Тұрсын Жұртбаев болатын. “Осы арада Кемел Ақышев қазған Есік қор­ғанындағы “Алтын киімді хан­зада” сол Ұлы Күнбидің ұлы емес пе екен деген ой ұшығы қылт ете қалады. Оның жас мөлшері жиыр­маның ар жақ, бер жағы деп айтылып жүр”, – дейді ол өзінің “Дулыға” атты екі томдық тарихи зерттеулерінде (Алматы, 1994.1-том. 292-бет).

Ғылымдағы бір қателік, дер кезінде түзелмесе, кейін дәлел­денуі өте қиын көп қателікті ту­дырары даусыз. Алтын адамның үйсін емес, сақ болып және сақ­тың қазаққа қатысы жоқ халық боп қалуын қалайтын, ол табыл­ған жерді қазақ жері дегісі кел­мейтін ішкі-сыртқы күштердің бар екеніне біз көз жұмып қара­мау­ға тиіспіз. Тарих ғылымдары­ның докторы, қытай тілін жетік білетін ғалым Нәбижан Мұқамет­ханұлы “Үйсін мемлекеті жөнін­де” атты мақаласында: “Демек, қазір қытай тарихшыларында өзінің және өз елінде қалып­тасқан ұстанымды негізсіз өзгерту байқалады”, – деуі бізді қатты сақ­тандыруы тиіс (“Жас Алаш”, 04.03.04). Бұған ежелден аталып келе жатқан “ғұнды” бір кезде “сиуңну” деп, “йүзіні” “жу-жы” деп, қазір “нүкіс” деп, Елжау деп оқылып келген Күнбиді Лапкөк, Мөде-Мүдені Бақтұғ деп, тағы басқа толып жатқан атауды жап­пай өзгертіп жаза бастағаны да дәлел. Соның бәрін көре-біле тұрып біздің жайбарақат жүріп жатқанымыз ғылымға мән бер­меу­шілік екені сөзсіз.

Сонымен, Есік қорық-мұра­жайының ғылыми негізін дұрыс­тап жасау үшін, алдымен сол Алтын адаммен бірге табылған бір-екі затты басқа екі мемле­кетте бір-біріне қатыссыз жағдай­да ғылыми-техникалық әдіспен қай заманның дүниесі екенін анық­тайтын зерттеу жасату қажет.

Сонан соң Есік қорық-мұра­жайының құрамына бірінші кезекте көне Талғар қаласының орнын емес, Есік қорғанының қа­сындағы Рахат ауылының теп­се­ңінде жатқан қала орнын қо­сып, алдымен соны ашқан жөн. Себебі, оны ертедегі Үйсін мем­лекетінің астанасы Шығу қаласы­ның орны деген ғылыми болжау­лар бар. Егер ол қаланың Шығу екені дәлелденсе, онда Алтын адамның үйсін екені де өз-өзінен дәлелденеді. Алтын адамды тапқан Бекен Нұрмұхаметов Есік маңындағы “Патшалар қорға­нын­да” бұрын 600-700 оба бар еді, қазір 60-70-і ғана қалды дей­ді. Ал 600-700 обаға ел билеу­шілері құрығанда 6-7 ғасыр бойы жерленуі тиіс. Соншама уақыт бір жерге басшыларын жерлеген ел соншама уақыт сол араны тұрақ­ты мекен етуге де тиіс. Біз әңгіме етіп отырған обадан табылған хан мен ханзада да, сөз жоқ, сол көне қалада өмір сүрген адамдар. Ал оны археологиялық жолмен дә­лел­деу – өте мәдениетті елдің үле­сі. Біз сол үлесті үнемі бола­шаққа сырғыта бермеуіміз керек.

Ата шежіредегі: “Ел астанасы Үш Қараш астындағы Шығу қа­ласы еді”, – деген сөз де (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”. 45-бет) шындық пен болжамның арасын біржола анықтап, осындай ғы­лыми-археологиялық зерттеуді жедел түрде жүргізуге шақырады.