Қаржы менеджменті

(ілгерілетілген курс)

Павлодар

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

(ілгерілетілген курс)

пәнінің оқу құралы

Павлодар

2012

КБЖ 65.290-93я7

Қ41
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің қаржы-экономика факультетінің отырысында басуға ұсынылды


Пікірсарапшылар:

А. Р. Салихова – э.ғ.к., С. Торайгыров атындағы ПМУ доценті;

Г. Е. Нурбаева – э.ғ.к., Инновациялық Еуразия университетінің аға оқытушысы;

Д. Ж. Турсынханов  – э.ғ.к., Инновациялық Еуразия университетінің доценті, «Қаржы» кафедрасының меңгерушісі

мамандығының магистранттарына арналған пәнінің оқу құралы

/ Айгужинова Д. З., Мухамедова М. М. – Павлодар :

Кереку, 2012. – 60 б.

Оқу құралда қаржы менеджментің маңызды бағыттары қарастырылған: тәуекел және табыстылық, капитал құрылымының теориясы, капитал салымын таңдау критерийлері, дивидендтік саясат және капитал құрылымы, айналым капиталың басқару, өтімді бағалы қағаздармен және ақша қаражаттарын басқаpу, ұзақ мерзiмдi қаржылық жоспарлау, ақша каражаттарының бюджеті, банкрот ықтималдығын болжамдау әдістері.

Оқу құралда қаржы менеджменті пәнінің теориялық, әдістемелік негіздері қарастырылған. Пәнінің оқу құралы қаржы мамандықтарының магистранттарына ,студенттеріне арналған.

ӘОЖ 658.15 (07)

КБЖ 65.290-93я7

© С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2012

Қаржы менеджментінің үш негізгі міндеттеріне жатады: табыстылықты басқару, ақша каражаттарының бюджетін құрастыру, өтімділікті талдау. Осы міндеттерді атқару үшін арнайы дайындық қажет.

Шаруашылық субъектінің өркендеуі көбінен мамандардың қаржы білімдерін жетілдірумен байланысты. Қаржы саласындағы маман қаражаттарды тиімді пайдалану, оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау жөнінде білімдер мен дағдыларға иелену қажет.

«Қаржы менеджменті» оқу курсының бас мақсаты қаржылық басқару саласында негізгі көлемде мәліметтерді тындаушыларға түсіндіріп жеткізу.

Оқу құралында қаржы менеджментінің маңызды бағыттары қарастырылған: тәуекел және табыстылық, капитал құрылымының теориясы, капитал салымын таңдау критерийлері, дивидендтік саясат және капитал құрылымы, айналым капиталын басқару, өтімді бағалы қағаздармен және ақша қаражаттарын басқаpу, ұзақ мерзiмдi қаржылық жоспарлау, ақша каражаттарының бюджеті, банкрот ықтималдығын болжамдау әдістері.

Берілген оқу құралының өзектілігі студенттердің, магистранттардың қазіргі қаржы менеджменті саласындағы білімдерін, икемдерін бекітуінен құралады, бұл оқу үрдісінің өте маңызды және айнымас құрамдас бөлігі болып табылады.

Оқулықтың құрылымы кіріспеден, сегіз тақырыптан, қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Тәуекел және табыстылық: портфель теория­сы және активтерді бағалау модельдері
Кәсіпкерліктің мақсаты – бәсекелестік нарық жағдайында капиталдың азырақ шығыны мөлшерінде мол пайда табу. Нұсқалған мақсаттарды жүзеге асыру өндірістік-сауда капиталы әрекеттеріне салынған қаражат көзінің мөлшерін есептеуді талап етеді, бұл әрекеттің қаржылық нәтижелерімен қатысты.

Бұлармен қоса, кез келген шаруашылық әрекеттерін жүзеге асыруда объективті түрде қауіптілік орын алады (тәуекелдік) шығын, оның көлемі нақты бизнестің ерекшеліктеріне қатысты. Тәуекелдік –шығындардың туындауының ықтималдығы, жоспарланған кірістің, пайданың түспеуі. Кәсіпкерлік әрекеттерде орын алатын шығындарды материалдық, еңбек және қаржылық деп бөледі [5, б. 38]

Қаржылық менеджер үшін тәуекелдік – қолайсыз азхуалдың ықтималдығы. Әр түрлі инвестициялық жобалар тәуекелдіктің әр қилы дәрежесіне ие, капитал салымының ең жоғары кірісті нұсқасы да тәуекелділігі зор болады.

Тәуекелдік – экономикалық категория, сол үшін ол өз алдына орын алатын не алмайтын жағдайды құрайды. Бұндай жағдайдың орын алуында үш экономикалық нәтиже болады: кері (ұтылу, зиян, шығын); нөлдік: қалыпты (ұту, кіріс, пайда).

Ықтималдықты реттеу деп көптеген орын алуы ықтимал шығындардың ықтималдықты нұсқауымен көрініс алуы. Ықтималдықты реттеу, бөлу түсінігі мен күтілетін шама тәуекелдікті өлшеу үшін негіз негіз болмақ.

Ең алдымен жалпы тәуекелдікті есептеудің екі түрін қарастырамыз:

- жалпы тәуекелдік, өз алдына жекелей алынған активтердің тәуекелдігін назарға алады;

- нарықтық тәуекелдік, яғни өз алдына релевантты немесе тиімді түрді құрайды, жекелеген активтің тәуекелдігі, егер аталмыш актив бағалы қағаздардың нәтижелі диверсификацияланған бөлігі болып саналатын болса.

Жалпы тәуекелдіктің ұғымын жариялау үшін, айталық, инвестор жалғыз ғана тәуекелді активтерге иелік етеді, мысалы, акцияларға. Аталмыш жағдайда акция тәуекелдігі кірістің орын алуы ықтимал мәндерінің дисперсиясымен өлшенеді, олардың орташа шамасымен қатыстылығы аңғарылады. Бұл құрылым неғұрлым көбірек болған сайын, ықтималдық деңгейі жоғары, деректік кіріс күтілетін шамадан төмен, атап өтерлігі, бұл акцияның тәуекелдігі соғұрлым жоғары. Алайда егер инвестор әр түрлі акциялардың мол мөлшеріндегі қоржынды иелік ететін болса, айталық, 40 немесе одан да көп, бірінші орынға жалпы мәселе ыңғай алады, акциялар қоржынының тәуекелдігі, бір акция бойынша шығындар басқалары бойынша кіріс алуды компенсациялайды. Аталмыш жағдайда акциялардың релевантты тәуекелдігі – бұл оның нарықтық тәуекелдігі, яғни қоржынның жалпы тәуекелдігіндегі әр акцияның үлесі өлшенеді. Неғұрлым акциялардың ықпалы қоржынның жалпы тәуекелдігіне зор болса, (аталмыш түрдегі акциялардың көлемін арттыру қоржынның тәуекелдігін арттырады), соғұрлым акциялардың нарықтық тәуекелдігі жоғары болады.

Мақсатты түрде қарастыратын жағдай, қоржынның тәуекелдігі қандай үлгіде өлшенеді және тәжірибеде қалай зерттеледі. Біріншіден, қоржынның тәуекелдік шамасы ретінде кірісті реттеудің орташа квадраттық ауытқуының көрсеткіші қызмет етуі ықтимал, есептеу үшін мына формула қызметке енеді
, (1.1)
мұндағы k_pi – қоржынның кірістілігі, экономиканың жағдайына сай келетін жүйе, қоржынның күтілетін кірісі;

Р₁ – ықтималдық, яғни экономика жақсы жағдайда болады.

Тиімді қоржын – бұл қоржын, яғни тәуекелдіктің аталмыш деңгейінде анағұрлым жоғары кірісті қамтамасыз етеді немесе тәуекелдіктің төмен деңгейі орын алады.

Инвестор үшін оңтайлы қоржын көптеген тиімді қоржындардың қиылыс нүктесі ретінде анықталады, сол сияқты аталмыш инвестор үшін қисық селқостықтың жоғары деңгейі аңғарылады.

Қисықтықтың қандай нүктесін инвестордың қолдауы оның тәуекелдікке қатынасынан қатысты. Кіріс пен тәуекелдікке қатысты индивидтің мақұлдауын пайдалылық қызметі түрінде алға тартуға болады: U = U(, ). Тәуекелдікке қатынасына қарай адамдарды келесі топтарға бөлуге болады:

- тәуекелдікке селқостық, олардың игіліктері өзгеріссіз қалады, егер кіріс бірқалыпты өсетін болса және қоржынның тәуекелдік деңгейі лайықты орын алатын болса. Тәуекелдік деңгейінің артуынан кірістің өсуінің артта қалуына келіседі;

- тәуекелдікке ыңғай алмаған, оның артуынан қоржынның пайдалылығы кірістің өсуі барысында өзгеріссіз қалады, яғни тәуекелдік деңгейіне қарағанда.

Басқаша айтқанда, қоржынның пайдалылығы өзгермеуі үшін адамдардың бірінші категориясы үшін тәуекелдік бойынша туынды кіріс тұрақты болады; екіншісінде - азаяды; үшіншісінде - артады.

Көптеген адамдар үшінші топқа енеді. Олар тәуекелдікті азайтуға немесе жою үшін төлеуге дайын. Бұған сақтандыру компанияларының әрекеттері негізделген, олар көптеген елдерде қарқынды қызмет етеді.

Ықтимал кірістің күтілетін шамасы мен оның кепілдендірілген баламасы арасындағы айырмашылық тәуекелдік үшін сыйақы деп аталады. Атап өтерлігі, типтік инвестор тәуекелдікті игілік деп санамайды және ол үшін сыйақы талап етеді.

Пайдалалық қызметі адамдардың тәуекелдікке лайықтандырылмаған түрлерінде лайықты деп саналатын қызмет М. Рубинштейн тарапынан ұсынылған

	,		(1.2)

Бұл мына жағлдайларға байланысты мүмкін болды:

- деректердің ауқымды, орталық, біртекті түрлерін сақтау, яғни нарықтық деректер туралы түрленген және мақұлданған ақпараттарды назарда ұстайды;

- қаржылық тәуекелдіктің жекелеген түрлерінің моделі мен жалпы, кіріктірілген тәуекелдіктер арасындағы модельдер арасындағы оңтайлы компромисс;

- жүйені енгізу, яғни тәуекелдіктің әр түрлі факторларын біртекті кіріктірілген және мақұлданған ортада талдауға қабілетті.

Бұл қарым-қатынас корпоративті тәуекел-менеджмент деп аталады (ағылш. Enterprise-Wide Risk Мапаgеmепt, ERM), немесе кіріктірілген тәуекелдікті басқару ұйымдастырудың барлық деңгейінде.

Корпоративті тәуекелдік-менеджмент – анықтаудың үдерісі, сыртқы және ішкі факторлардың тиімділігін бақылау мен бағалау, яғни компанияның құнына кері ықпал етеді.

Басқаша айтқанда, тәуекелдікті басқару – анықтау үдерісі, талдау мен төмендеу бақылау және басқа шаралардың арқасында іске асады, басқа да шаралар қолданылады, сол арқылы кереғар келеңсіздіктерді азайтуға себепкер болады, өндірістік әрекеттердің тәуекелдіктерімен де қатысты.