Кітапты кітапханадан алдым. Малды

экспрессивті өзгешелігіне «үн қосқандығынан», сөйтіп, олардың да басым мағынада 
айтылғандығынан деп білу керек.
Сол сияқты тура толықтауыштар мынадай синтаксистік жағдайларда да белгілі, 
белгісіз болуына қарамай, əрқашан жалғаулы болып айтылады.
1. Сөйлемде тура толықтауыш болған сөзге не онымен байланысты сабақты 
етістікке логикалық екпін түскенде, ол жалғаулы болады: Өнерді үйрен де, жирен.
2. Бір сөз сөйлемде екі рет айтылып, бірі бастауыш, бірі тура толықтауыш
қызметінде жұмсалғанда, олардың сол синтаксистік қызметі айқын болу үшін, тура 
толықтауыш үнемі жалғаулы болады: Адам адамды сыйлайды.
3. Бір етістікке бағынған бірнеше бірыңғай тура толықтауыш мен, пен, бен 
жалғаулықтары арқылы не жалғаулықсыз, интонация арқылы байланысып, екеуі бір 
тұлғаға ортақ болып айтылу керек болғанда, олардың ең соңғылары көбінесе 
жалғаулы болады: Əдебиет пен тарихты бөлуге бола ма? 
4. Тура толықтауышты қызметіндегі зат есімдер қос сөз болса олар да əр 
уақытта жалғаулы болады: Сай-сайды жағалай ілгері жүрдік.
5. Тура толықтауыш болған зат есімнің мағынасы етістіктің лексикалық 
мағынасымен тыгыз байланысты болмай, əдетте ол екеуі қатар келмейтіндей сөз 
болса, басқаша айтқанда, бір затқа тəн қимыл өзге затқа ауыстырыла айтылған 
метафора болса, олар да жалғаулы болады: Пароход теңізді тіліп барады.
Бұл айтқандардан басқа мынадай сөздер сөйлемде тура толықтауыш қызметінде 
жұмсалғанда, олар əрқашан табыс жалғауда айтылады. Олар: 1.Кісі аттары мен 
олардың орнына жүретін есімдіктер.
Кісі аттарынан кейін жолдас, азамат, апай сияқты қосалықы айқындауыш 
айтылса, олар да кісі атымен тіркесіп, тура толықтауыш қызметінде жұмсалғанда, 
жалғаулы болады:
Бірқатар оқымыстылар, мысалы: Н.К.Дмитриев, кісі аттары мен жіктеу 
есімдіктерінің тура толықтауыш қызметінде тек жалғаулы болуын ол сөздердің 
белгілік категориясына жататындықтан деп қарайды. Біздіңше, жоғарыда айтылған 
сөздердің тура толықтауыш қызметінде үнемі жалғаулы болуының негізгі себебі 
олардың мағыналық мазмұнының белгілі болуында емес, ол сөздердің синтаксистік 
негізгі қызметінің өзгешелігінде болу керек. Олар арнаулы бастауыштар, қимыл 
иелері: олардың өздерінің сондай қимылына, ісіне тəн тура толықтауышы болуға 
тиісті сөздер. Сондықтан олар сөйлем ішіңде толықтауыш қызметінде айтылғанда, 
бастауыш болып кетпеу үшін, басқаша айтқанда, синтаксистік қызметі айқын болу 
үшін əр уақытта толықтауыштың формалық белгісін-табыс жалғауын – сырттан 
қабылдап тұрады. Мысалы: Олар Жарысты көрмеді дегенді тура толықтауыштың 
табыс жалғауын түсіріп айтсақ (Жарас көрмеді) бұрынғы толықтауыш енді 
бастауыш мағынасында жұмсалған болады. Ол бір əдемі торы ат жетеклеп келді. Ол 
кітап көтерген бір баланы ертіп келді. Бірінші сөйлемнің табыс жалғаусыз айтылған 
ат деген толықтауыштың алдына белгісіздіктің белгісі бар (бір), бірақ оған табыс 
жалғауын жалғап айту шарт емес, бұл арада жалғанбағаны дұрыс-ақ. Жалғана қойса, 
сол сөзге екпін түскендігін білдіреді. Ал, сол сияқты, екінші сөйлемдегі бір баланы 
деген тура толықтауыш белгісіз болғанмен, табыс жалғауда тұр. Оның жалғануын 
түсіндіріп айтуға болады, бірақ жалғаусыз айту сөйлем мағыасына екі ойлылық 
тудырады. Өйткені ол-ат деген бірінші сөйлемдегі толықтауыштай емес, жетектеп 
елді деген баяндауыштық қимылға ие бола кетуге ыңғайлы, бастауыштық икемі бар 
сөз. Ол бастауыш қызметіңде ұғынылмау үшін жалғаулы қалпында тура 
толықтауыш болып тұр. Бұдан шығатын қорытынды: сөйлемде объектілік мағынасы 
өзіне-өзі айқын сөздер тура толықтауыш қызметіңде жалғаусыз айтылады да, 

толықтауыштық қызметі көмекші, синтаксистік қызметі өзгеше сөдер жалғаулы 
болып келеді.
Кісі аты мен жіктеу есімдігінің бастауыштық қызметі ерекше екендігін аңғару 
үшін жоғарыда айтылғанға қосымша ретінде бірінеше мысалға талдау жасайық: 
Қоян атқан аңшы бізге қарай жүгірді деген сөйлемде қоян-тура толықтауыштық 
ыңғайда жалғаусыз айтылған. Ол сөйлемде аңшы- бастауыш. Соларды орын 
аустырып, Аңшы атқан қоян бізге қарай жүгірді десек, аңшы бұрынғы сөйлемдегі 
қоян сияқты, атқан сөзімен толықтауыштық қатынаста жұмсалмайды, бастауыштық 
қатынаста жұмсалады. Оны толықтауыш қызметінде айту үшін оған табыс жалғауын 
жалғау керек.
Арнаулы толықтауыш болатын зат есімдер сөйлемде табыс жалғаусыз-ақ 
етістіктермен қатар айтылса да, сол қызметін жоймайды. Ал арнаулы бастауыш 
болатын сөздер толықтауыш қызметінде жалғаусыз айтылса, бастауыш болып 
ұғынылатындықтан, ол қызметте жалғаулы болып жұмсалады.
Сын, сан есімдер, есімшілер, сілтеу есімдіктерінде тура толықтауыш кызметінде 
жалғаулы болып жұмсалады. Қазақ баласы асауды үйрете біледі. Жеті класты 

жүктеу/скачать 1.02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: