Асхатқызы Аида кя 8 Бастауыш

1)ол ойдың иесі;

2)іс-қимылдың кімге қатысты болуы;

3)басқа мүшелерге бағынбайды;

4)атау тұлғада келуі;

5)сұрақтарының тұрақтылығы;

6)баяндауышпен байланысы (қиысуы).

       Қазақ тілінде бастауышы жоқ, қатыспаған, бірақ іс-әрекет иесі ретінде бастауышты жоқтатапайтын сөздер (яғни, іс иесі) болады. Ғылымда оларды логикалық бастауыш деп атайды. Мысалы: Менің оқығым келеді. Саған бұл жерден кету керек.   Ал атау тұлғада тұрып, істің иесі болатын бастауыш грамматикалық бастауыш болады; екеуі бір сөйлемде кездеспейді. Сөйлемдерде логикалық бастауыштар шығыс, барыс, ілік жалғауларында келеді. 

     Бастауыштың жасалу жолдары:

1. Зат есімнің бастауыш қызметінде жұмсалуы. Оның барлық түрлері бастауыш бола береді. Олар құрамына қарай дара, күрделі болады. Атау, көптік, тәуелдік формаларында кездеседі. 

2. Сын есім табиғатында анықтауыш қызметінде жұмсалса да, олар кейде субстантивтеніп, дара, күрделі бастауыштар бола алады. Мысалы: Жаңа – ескіге өлшеуіш. Жақсылар мен жайсаңдар келді. Бас бәйгеге ірі қара тігілді.

3. Сан есім (есептік, реттік, жинақтық, болжалдық) морфологиялық өзгерістерге ұшырап, тәуелдену арқылы бастауыш болады: Төртеу түгел болса, төбедегі келеді… Үшеуі келді. Екіншісі ақ көңіл кісі екен. Екі-үшеуі қатарласып келеді. Жиналғандардың оннан бірі ауыл адамдары екен.

4. Есімдіктің жіктеу, өздік есімдіктері жиі, сұрау, сілтеу, белгісіздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері (сирек кездеседі): 

Мен сенің қателіктеріңді қайталамаймын. Өз қатеңді өзің түсін. Мұны сезген ешкім жоқ. Бұл – колхоз бағы. Сендерге не жетпейді? Бәрі ұмыт болады т.б.

5. Етістік – (есімше, қимыл есімі) негізгі сөздер мен көмекші етістіктер де кездеседі. Олар да заттық мағынаға ие болуы керек. Есімше де есімдерше түрленіп, сөйлемде анықтауыштық қатынаста атау тұлғада бастауыш болады.

6. Үстеу, одағай, еліктеуіш бастауыш болады. Бүгін - өткеннің нәтижесі. Еріншектің ертеңі бітпес. 

Одағай грамматикалық байланысқа түспейтін сөз табы, алайда олар да кейде заттанады.

Аллаңнан ойбайым жақсы. Құстардың қиқулары құлақ тұндырады. Қарқын басылды. Балғаның тарсылы саябырлады т.б.

7. Тұрақты тіркестің бастауыш болуы.  Директордың табалдырығын тоздыру басталды. Тапа-тал түсте із жасыру оңай емес. Ішінде іліп алары жоқ.

8. Бар, жоқ сөздері бастауыш болады.                                                                                     

Бастауыш дара, күрделі, үйірлі б/ды. Үйірлі баст-дың құрамында бастауыш- баяндауыш ыңғайындағы сөздер тобы б/ды. М: Білегі жуан бірді жығар, білімі толық мыңды жығар.Мен көрген бұл кісі емес.

Сөйлемде бастауыш әр түрлі сөз табынан бола береді:

1. 
   Зат есімнен болады.
   
2. 
   Есімдіктен болады.
   

3. 
   Сан есімнен болады.
   

4. 
   Заттық мағынада қолданылып, атау тұлғада тұрған сын есім, есімше және тұйық етістіксөйлемде бастауыш бола алады:
   

5. 
   Заттық мағынаға ие болып, бастауыштың сұрауына жауап беретін үстеу, одағай, шылау сөздер де бастауыш бола алады. Бірақ бұлар сөйлемде өте сирек кездеседі.