Қазақ халқының моноэтникалық ҚҰРАМының Өзгеруі

Қазақтардың ру-тайпалық құрылымының ерекшеліктері (3 сабақ) Қазақстан тарихы, 10-сынып

№64 мектеп-лицей

Мақұлбаева Фарида Жалалқызы

Оқу мақсаты:

10.2.2.5 -қазақтардың ру-тайпалық ұйымдасуының біріктіруші рөлін түсіндіру

Сабақтың мақсаты:

Қазақ қоғамындағы ру-тайпалық құрылымның біріктіруші күшін түсіну

Тірек сөздер. Жүз, ру, тайпа, ру­тайпалық бірлестік, этникалық аумақ, Ұлы жүз, Кіші жүз, Орта жүз

Тірек сөздер. Жүз, ру, тайпа, ру­тайпалық бірлестік, этникалық аумақ, Ұлы жүз, Кіші жүз, Орта жүз

Қазақтардың рулық бірлестіктері олардың этнос ретінде қалыптасуы мен бірлесе өмір сүруіне мүмкіндік берді. Олардың саяси ұйымы рулардың шежірелік сатылары ретінде құрылды. Атауларынан көрініп тұрғандай, жүздердің өзі сатылардан тұрады. Беделді рулар қазақ мемлекетінің жетекшілері ретінде әрекет етті. Әскери қауіп төнгенде жүздер бір ханның басшылығымен ұйымдасып, ортақ әскер шығарды. Бейбіт уақытта олар барлық мәселені жүздің ішінде қажеттігіне қарай жалпы жиналыс –құрылтай шақыра отырып шешуге тырысты. Үш жүздің – Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүздің әрқайсысы өз аумағында мекендеді. Үш жүздің қазақтары өздерінің туыстығын, сондай-ақ қазақтың этникалық аумағы мен тілінің біртұтастығын ұғынды. Бұл шежіремен бекітілді., оған сәйкес қазақтар Алаш болып бірігеді. Ал ағайынды Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс Ұлы, Орта, Кіші жүздердің түпкі аталары саналады.

• Қазақтардың рулық бірлестіктері олардың этнос ретінде қалыптасуы мен бірлесе өмір сүруіне мүмкіндік берді. Олардың саяси ұйымы рулардың шежірелік сатылары ретінде құрылды. Атауларынан көрініп тұрғандай, жүздердің өзі сатылардан тұрады. Беделді рулар қазақ мемлекетінің жетекшілері ретінде әрекет етті. Әскери қауіп төнгенде жүздер бір ханның басшылығымен ұйымдасып, ортақ әскер шығарды. Бейбіт уақытта олар барлық мәселені жүздің ішінде қажеттігіне қарай жалпы жиналыс –құрылтай шақыра отырып шешуге тырысты. Үш жүздің – Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүздің әрқайсысы өз аумағында мекендеді. Үш жүздің қазақтары өздерінің туыстығын, сондай-ақ қазақтың этникалық аумағы мен тілінің біртұтастығын ұғынды. Бұл шежіремен бекітілді., оған сәйкес қазақтар Алаш болып бірігеді. Ал ағайынды Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс Ұлы, Орта, Кіші жүздердің түпкі аталары саналады.

Қазақ жүздерінің мынандай ішкі белгілері бар:

Қазақ жүздерінің мынандай ішкі белгілері бар:

а) ішкі аумақтық тұтастық;

ә) этностық туыстық;

б) шаруашылық-мәдени бірлік;

в) саяси басқару ортақтастығы.

Жүздердің пайда болуы туралы пікірлер

• Дәстүрлі қазақ қоғамы үш жүзден тұрады: Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз. Жүздердің шыққан уакыты, шығу себептері, ішкі мазмұны жөнінде ғалымдардың арасында әлі ортақ пікір жоқ.
• Ш. Уәлихановтың пікірі бойынша, "Алтын Орда мемлекетінің ыдырауы кезінде қазақтар өздері көшіп жүретін жерлердегі өз құқықтарын қамтамасыз ету үшін осындай үлкен одақтар құрған". Н.А.Аристовтың ойынша, "жүздерге бірігу жоңғар шапқыншылығы кезінде шыққан".
• Василий Владимирович Бартольд: "Қазақ жүздерінің пайда болуына географиялық фактор әсер етті, табиғи-географиялық жағдайға икемделу және аумақтық оқшаулану жүздердің мәдени-шаруашылық ерекшеліктерін қалыптастырды", — деп есептейді.
• Михаил Порфирьевич Вяткин В.В.Бартольдпен келісе отырып: "Жүздердің құрылуына табиғи-географиялық себептермен қатар саяси оқиғалар әсер етті, жекелеген ордалар ерекше саяси одақтар ретінде XVI ғасырдың аяғында қалыптасты", — дейді.
• С. Аманжолов: "Қазақ елі, жері үш жүзге моңғолдарға дейінгі кезеңде — X—XII ғасырларда бөлінді", — деп есептейді

1-тапсырма. Эссе. «Түркілену қазақтанудан несімен ерекшеленеді» тақырыбына 50-7О сөзден тұратын эссе жазыңыз.

1-тапсырма. Эссе. «Түркілену қазақтанудан несімен ерекшеленеді» тақырыбына 50-7О сөзден тұратын эссе жазыңыз.

Дескриптор: Білім алушы:

Ойларын нақты жеткізу;

Тақырыптың маңызын ашу

Жеке жұмыс.

• 2-тапсырма. Қазақ жүздерінің орналасуын картада белгіле.
• Дескрипторлар:
• Картада қазақ жүздерінің орналасуын көрсетеді;
• Аталған аймақты картада белгілейді.