Қазақ мемлекеттік қыздар

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 4(6), 2011

ПЕДАГОГИКА СЕРИЯСЫ

Қазіргі таңда студенттердің білімін жетілдіруге оны жан-жақты дамытуға жол ашатын технологиялар баршылық, солардың бірі - педагогикалық тренингті болашақ маманды дамыту құралы ретінде оларды шығармашылыққа баулыйтын және оны іске асырудың педагогикалық шарттарын айқындауға мүмкіндік беретін тиімді технологиялардың бірі ретінде қолданамыз .

Қазіргі кезең ұлттық бәсеке, ақпараттық сайыс, инновациялық технологиялар, күрделі экономикалық реформалармен ерекшеленеді. Сол кезеңге сай интеллектуалды, дені сау, ой-өрісі жоғары дамыған, халықаралық деңгейге сәйкес білімі бар педагог маман дайындау– мемлекеттің ең маңызды стратегиясы. Маман дайындау, оның ішінде болашақ қоғам иелерін оқытып білім беруге лайықты ұстаз кейпін қалыптастыру өте маңызды мәселе. Ол осы қоғамның, даму деңгейін көрсететін рухани, ғылыми, әлеуметтік және тарихи жемісі болып табылады. Өйткені қоғамдық өмірдің әлеуметтік, экономикалық, саяси, рухани қырларындағы өзгерістер педагог маман әрекетінен тыс болмайтыны белгілі.

ХХ ғасырдың екінші жарытсынан бастап психологияның қолданбалы және тәжірибелік салаларында «тренинг» түсінігі пайда болды және кеңінен қолданыла бастады. Қазіргі таңда «тренинг» түсінігінің нақты бір анықтамасы болмағанмен, бұл әр түрлі іс-әрекеттердің, әдіс-тәсілдер мен құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен пайдаланылуда.

«Тренинг» термині ағылшынның (train, training сөздерінен) оқыту, тәрбиелеу, жаттықтыру, үйрету сияқты мағынаға ие. Ю.Н. Емельянов тренингке іс-әрекеттің кез-келген қиын түрін игеру мен оқыту қабілеттілігін дамыту әдістерінің топтамасы деген анықтама береді.

Тренинг адам бойында қалыптасқан мінез-құлық пен іс-әрекеттерді басқару тәсілі ретінде қолданылады да студенттердің белсенділігін арттыруға, олардың кәсіби білімі мен қабілеттілігін көтеруге бағытталады.

Ресейлік психолог Л.А. Петровская әлеуметтік-психологиялық тренингті «өзара қатынастағы білімді, әлеуметтік белгілеулерді, қабілеттілік пен тәжірибені дамытуға бағытталған әсер ету құралы», ретінде қарастырады.

Осы пікірлер негізінде тренингті «психологиялық әсер ету» деп негіздеуге болатындығы айтылып жүр. Сондықтан да тренингті студенттің кәсіби үйлесімділігін және ұжымның психологиялық феноменін мақсатты түрде өзгертуде, білім беруде, тәрбиелеуде, жаттықтыруда көпқырлы әдіс ретінде қолдануға болады .

Білім беруде тренингті қолдану арқылы алға қойған мәселелерді шешу, қарым-қатынас, жігерлік, өз-өзіне сенімділік, ойлаудың сыншылдығы, өзін-өзі басқару қабілеттілігі және өзіндік «менін» - дамытуға жағдай жасалады.

Сонымен қатар эмоциялық тұрғыдан жекебастың өзін-өзі бақылауы, адам аралық қатынасы, өзін-өзі тануы және тәжірибені тұжырымдап іс жүзінде қолдануы жүзеге асады.

Педагогикалық тренинг жұмысының нәтижелі болуы оқыту барысында шешімін табуға тиіс міндеттерге жүргізушінің ықпал ете алуына байланысты. Нәтижесінде, алға қойылған мақсаттармен бірге, топтың әрбір мүшесі кері байланыс көмегімен өз-өзін жаңа қырынан ашу және өз-өзін түсіну тәжірибесін игереді. Тренинг барысында топ мүшелері өзара үйрену процесіне тартылады, сондықтанда олар әдетте жетекшіге емес бір біріне сенім артады.

Ресей ғалымы Л. А. Петровская тренингті білімге және жеке қабілеттерге үйретудің өзіндік түрі және оларды түзетудің сәйкес формасы ретінде қарастырды. Бұл формалардың алуан түрі үлкен екі класқа бөлінеді:

а) арнайы қабілеттерді дамытуға бағытталған;

б) қатынас жағдайында талдау тәжірибесін тереңдетуге мақсатталған.

Болашақ маманды жеке тұлға деп қарастырсақ, ол С.И.Ожегов сөздігінде: «жеке тұлға – адам қандай да бір қасиет, қабілетті тасушы» ретінде көрсетіледі. Жеке тұлға онда екі мағынада қарастырылады: кез келген саналы адам; өзінің психикалық үрдісін, мінез-құлық, жүріс-тұрысын басқара алатын қабілетті адам. Ал, белгілі психолог Қ.Жарықбаектың пікірінше тұлға – өзіне де айналасындағыларға да өзгеріс жасай алатын адам . Олай болса, болашақ педагог маман маңайына, өзі білім беретін жеткіншектерге дамытушылық тұрғыдан әсер ететін, оның өміріне өзгеріс ендіретін адам ретінде дайын болуға тиісті. Педегог маманды қалыптастырып өзінің болашақ ісіне дайындау оңай мәселе емес екені белгілі. Қалыптасу – адам тұлғасының дамуында немесе оның жеке қасиеттеріндегі белгілі бір фактордың әсер етуінен болатын өзгерістер. Қалыптастыру – яғни, адамның өмір сүру әрекетін ұйымдастыру, тәрбие мен білім беруді жүзеге асыру, тұлғаның бойында белгілі бір қасиетті дамтуға ықпал ету.Осы ықпал етудің көптеген әдістері мен формалары бола тұра соның ішінде тренингтің мүмкіндігінің молдығын атап өтуге болады.

Ғылыми еңбектерде «Тренинг – жеке тұлғаның дамуына және өзара әрекеттестік, өзара қатынас жаттығулар жүйесі» деген анықтама беріледі.

«Тренинг» сөзі біздің педагогика ғылымына өткен ғасырдың екінші жартысында ғана ене бастады. Бұған дейін осы сөзге мағыналас «жаттығу» сөзі кеңінен қолданылып келді. Қазір осы екі термин де педагогика саласында кеңінен қолданылып келеді. Жай жаттығудан тренингтің айырмашылығы онған біліктілігі жоғары маман басшылық етуге тиісті.

Біз өз тәжірибемізде маманға теориялық білім берумен қатар оларды бастауыш сыныптарға сабақ берудің әдіс тәсілдерімен, білім беруді ұйымдастыру формаларымен таныстырып, оларды сол істі шебер орындаудың жолдарына төселтіп, жаттықтыруға тиіспіз. Бұл көптеген жаттығулардың, қайталанатын іс-әрекеттердің нәтижесінде жүзеге аспақ. Осы жағдайда қолданылатын тренингтердің түрлері көп. Солардың ішінде оқытудың белсенді әдістерін жүйелеуге қарай: оқытуды ұйымдастыруға қолданылатын әдістер мен формалардың тиімділігін анықтауға; нақты міндеттерді шешуге бағытталған. Ол үшін тренингтің мына түрлерін қолдануға тырыстық:

1. 
   Оқу-жаттығу тренингі;
   
2. 
   Белсенді оқыту;
   
3. 
   Тренинг-семинар ;
   
4. 
   Кәсіби-педагогикалық тренингі.
   

Педагогикалық тренингті көбіне студенттің мамандық сапасын, жеке қасиеттерін, өзін-өзі тануын, өзін-өзі жетілдіруін, өзін-өзі белсендіруін білуге, өзін ұжымда, көпшілік ортасында ұстауға, әріптесін тыңдауға, көпшілік алдында шығып сөйлеуге, өз ойын дәлдеп айтуға, басқалардың ойларымен санасуға үйретеді. Сонымен қатар, ұжыммен жұмыс істеуді, ұжымның жетістіктерін бағалауды, кемшіліктерін болдырмауды үйрене отырып, өз білімін жетілдіруге, өз бетінше ізденуге, шығармашылыққа жол ашады. Бұл әсіресе қазіргі кредиттік жүйемен білім беру барысында өте тиімділік көрсетеді.

Студенттермен жұмыс барысында әсіресе семинарлық практикалық сабақтар барысында және студенттермен бірге жүргізілетін өзіндік жұмыстарды тұжырымдау кезінде қолдана отырып, оның білім берудің басқа формаларынан айырмашылығын байқадық:

- берілетін білім мен біліктілікке байланысты мақсаты айқын шектеп, сол мақсатқа жету үшін нақты жұмыс жасау;

- алға қойылған мәселені жан жақты терең ашу;

- талдау барысында бұрын алған білімнің практика жүзінде тікелей пайдалануы. Сонымен қатар, тренинг барысында студенттер арасында іскер қарым-қатынас орнатылады; білімі дамып, біліктілігі мен дағдысы қалыптасады; қажетті ақпараттар алады; өз іс-әрекетіне жаңалық енгізеді, жаңаша көзқараспен қаруланады, ұжымдағы қарым-қатынас жақсарып, бір-біріне деген сенімі артады.

Белгілі бір тақырыпты меңгертуге байланысты педагогикалық тренингті қолдану үшін алдымен оның мақсатын анықтаймыз:

• 
  тренингтің негізгі, мақсаты;
  
• 
  тренингтің тақырыбының өзекті мәселеге арналуы; оның болашақ мамандарға қажеттілігі.;
  
• 
  қолданылатын құралдар;
  
• 
  тренингтің тиімділігін анықтау жолдары.
  

Тренинг бағдарламасында ұйымдастырылатын жұмыс түрлері, берілетін тарсырмалар мен сұрақтар айқын белгіленіп, студенттердің белсенділігін арттыратын сюжеттік рольдік ойындар; миға шабуыл; дөңгелек үстел; пікірсайыс сияқты тиімді әдістерді кеңінен қолданылады.

Сонымен қатар, жеке және топтық жаттығулар; тапсырмалар, шешімін табуды керек ететін жағдаяттар да молынан қолданылады.

Тренинг кезінде студенттер күнделікті өмірде байқамай жүрген нәрселерге назар аударып, оны жаңа қырынан таныйды; жағдаяттарды шешуде тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалануға үйренеді; кері байланыс күшейеді; жаттығулар орындау арқылы студенттерде практикалық дағды қалыптасады.

Осы тұста «Тренинг-семинар» арқылы ұйымдастырылған бір сабаққа тоқталайық.

Сабақтың тақырыбы «Сөздік әдіс»

Сабақтың мақсаты: студенттерді бастауыш сынып оқушыларына білім беруде сөздік әдісті қолдана отырып, оның тиімді және олқы жақтарын ажырата білуге жаттықтыру. Кез келген тақырып бойынша сөздік әдісті тиімді қолданудың жолын анықтау.

«Тренинг-семинардың» құрылысы төмендегідей:

- студенттерді топқа бөлу;

• 
  студенттердің көңіл-күйін анықтау,
  
• 
  бұрын алған білімдері мен білігін тексеру;
  
• 
  тренингтің мақсатымен таныстыру;
  

- «Мұғалім» кәсіптік ойынын қолдану;

• 
  ауызша және жазбаша кері байланыс;
  
• 
  жаттығу жұмыстары (бастауыщ сыныптардың «Дүниетану» оқулықтары бойынша жұмыс);
  
• 
  таратып берілетін жаттығу материалдары (түрлі жағдаяттық тапсырмалар);
  
• 
  тренингтің тиімділігін анықтау.
  

1. Ең алдымен оқытушы бұл тақырыпты неге тренинг ретінде өткізу керектігін айтып түсіндіреді. Оқытуда білім берудің кез келген әдісін қолдануға болады. Бірақ сол әрбір әдістің тиімді және кемшілік жақтарын жете түсінгенде ғана оны тиімді қолдануға мүмкіндік туатындығын айта отырып, мұғалім студенттерге тапсырма береді. Бұл студенттердің осы әдіс туралы не білетінін байқауға арналады:

-сөздік әдіс деген не?

-оның қандай тәсілдері бар?

-сөздік әдісті сабақтың қай бөлімдерінде қолдануға болады?

- сабақтың қай бөлімінде сөздік әдіс қандай мақсатты көздейді?

(5 минутта осы сұрақтарға жазбаша жауап беру тапсырылады.)

Әр топ студенттері келесі топтың жауаптарын салыстырып, толықтырады.

2.Оқытушы оқу материалын баяндап, сөздік әдістің тиімділігін талдау және кемшіліктерін анықтауға арналған тапсырма береді. Осы тұста студенттердің қаншалықты сөздік әдісті жете түсіне алатыны анықталып, олардың салыстыра білу қабілеттері ашылады.

• 
  сөздік әдістің тиімділігін дәлнлдеңдер;
  
• 
  сөздік әдістің кемшіліктерін анықтаңдар;
  
• 
  сөздік әдісті тиімді қолдану жолдарын талдаңдар.
  

3.«Мұғалім» кәсіптік ойынын ұйымдастыру. Мұнда мұғалім бойындағы бүкіл кәсіптік сапалар ашылуға тиісті.Тек сабақ беру шеберлігі ғана емес, психологиялық тұрғыдан өзін оқушылармен қарым-қатыста ұстауы, ата-анамен жұмыс т.б. жақтары талданады. Бұл тұста студенттер ашық пікірсайысқа қатысады. Бір- бірінің қате ұғымдарын жөндеп, нағыз мұғалімнің кейіпін шығаруға тырысады.

4. Студенттердің мұғалім ретінде өздігінен іс-әрекет жасау оқулықпен жұмыс

кезінде ашылады. Бұл жұмыста ұжым мүшелері толық қатыса отырып, бір біріне көмекке, кеңеске келіп, неғұрлым сөздік әдісті жаңаша қолдану жолдарын іздестіруге тырысады. Сөздік әдісті жаңаша қолдану барысында көбіне оқушыларды іздендіретін тапсырмалар, таратып беретін материалдарды кеңінен қолдануға тырысады.

5.Таратып берілетін материалдар топқа не болмаса, жеке студенттерге арналады. (Мысалы , мәтін мазмұнын толық түсіне алмаған оқушымен сөздік әдісті қолдану арқылы қандай жұмыс жүргізесің?).

- студенттердің танымдық қызығушылығын оятып, өмірлік позициясы айқындалып, белсенділіктері артады;

- практикалық жұмыстарды орындауға қатысты жаттығулар тренингг барысында студентті өзіне қажетті білік пен дағдыға машықтандыра- ды.Тренингтің практикалық жұмыстарды орындауға қатысты жаттығулар құрылымының да көптеген артықшылықтары бар:

• 
  студент өзіне қажетті білік пен дағдыға сол сәтте үйренеді;
  

Сызба 1 Сөздік әдістің тиімділігі

• 
  студент білім, білік, практикалық тәжірибе алуға белсене қатысады;
  
• 
  студент жұмысты оқытушының басшылығымен және ұжымның көмегімен орындайды да, көп қателіктер жібермей, тез үйренуге машықтанады;
  
• 
  студенттің «білсем», «үйренсем» «меңгерсем» деген белсенділігі, ынтасы артады;
  

Сондықтан да студенттер орындайтын жаттығуларды көп түрлі етіп құрастыру керек. Жаттығудың бірінде іскерлік ойын ойнаса, келесісінде берілген тапсырмаларды ауызша не жазбаша орындап, оның нәтижесін ортаға салуға, әрбір қатысушының пікірін тыңдауға, сол арқылы жетістіктері мен кемшіліктерін ашуға дағдыланады. Тренинг барысында, берілген аз уақыт ішінде әрбір студенттің ойын еркін айтуға, іс-әрекет жүйесін таңдауға мүмкіндік туады.

Тренингтің қортынды бөлімінде оның тиімді жақтарын, жеткен нәтижелерін анықтау мақсаты орындалады. Бұл студенттердің тренинг өткізгенге дейінгі және одан кейінгі іс- әрекетін салыстыру арқылы жүзеге асады. Бұл жағдайда алдымен студенттердің өздері тренингтің тиімділігін талдайды. Олардың атқарған жаттығулары мен берген жауаптарынан және іс-әрекеттерінен тренингтің қаншалықты пайдалы болғаны да көрінеді.

Тренингтің нәтижелігін анықтау ұжымның, жекеленген оқушының тренинг өткізгенге дейінгі және тренингті өткізгеннен кейінгі іс- әрекетін салыстыру нәтижесінде жүзеге асады. Тренинг нәтижесінің тиімділігін анықтауда бағалау критерийлері екі жолмен іске асады:

1.Тренингтің тиімділігі туралы студенттің өздерінің пікірі ( Тренинг арқылы не біліп, не үйрендік).

2.Оқытушының студенттердің қол жеткізген жетістіктеріне қатысты байқағаны.

Мұндай сабақтар студенттердің қазіргі таңда қол жеткізген жетістіктерін байқауға мол мүмкіндік береді. Сонымен қатар, сабақ бастан аяқ қызу қарқынды белсенділігімен, іс- әрекеттің нәтижелілігімен, іскерлік қарым-қатыстың дұрыс құрылуымен ерекшеленеді.

Тренингті ұйымдастыру көп дайындықты керек етеді. Себебі, студент тердің тренинг барысындағы іс-әрекеттерінің нәтижелі болуы алдынала жасалған дайындықпен тікелей байланысты. Ол дайындықтар мына мәселелерді ескеруді керек етеді:

• 
  тақырыпқа байланысты әр топқа немесе әр оқушыға берілетін үлестірмелі тапсырмалар;
  
• 
  психологиялық жаттығулар;
  
• 
  рөлдік және іскерлік ойындар мазмұны;
  
• 
  видеоаппаратуралар, техникалық құралдар, әр түрлі көрнекіліктер;
  
• 
  тренингке қатысқан әр топтың, әрбір оқушының жауабын бағалауға арналған арнайы сызбалар мен қағаздар және т.б.
  

ТҮЙІНДЕМЕ