Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борышты, мемлекет кепілгерліктері бойынша борышты және квазимемлекеттік сектор борышын басқару және оның мониторингі

1. Негізгі даму өлшемдері

Қаржы министрлігі бюджеттік бағдарламаларды уақтылы қаржыландыруды жүзеге асыру үшін тиісті жылға бюджет тапшылығының бекітілген мөлшері шеңберінде ішкі және сыртқы нарықтарда қарыз алуды жүзеге асырады.

Қарыз алудың мақсаттары мен қаржы шекараларын белгілеу үкіметтік қарыз алуды жүзеге асыру кезінде негіз болып табылады. Үкіметтің қарыздарды ақылға қонымды көлемде, мемлекеттік борышты сапалы басқару жиынтығында және оны қауіпсіз деңгейде қолдауда тартуы Қаржы министрлігінің басты міндеттерінің бірі болып табылады.

Ішкі үкіметтік қарыз алу республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру, сондай-ақ борыш құралдарының ішкі нарығын дамытуға жәрдемдесу үшін жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта бағалы қағаздардың ішкі нарығында айналудың қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерімен мемлекеттік бағалы қағаздар (бұдан әрі – МБҚ) ұсынылған. Қаржы министрлігі МБҚ капитал нарығында бағалық бағдарды белгілеу және отандық нарыққа қатысушыларға сенімді қаржы құралдарын ұсыну үшін жеткілікті көлемде шығарады. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қолдау мақсатында Қаржы министрлігі инфляция деңгейіне индекстелген ұзақ мерзімді жинақтаушы облигацияларды (МЕУЖКАМ) шығарады.

Капиталдың сыртқы нарықтарында МБҚ (еуро облигацияларды) шығару бюджет тапшылығын қаржыландырудың баламалы көзі болып табылады. Негізгі әлемдік қаржы орталықтары арқылы халықаралық инвесторлармен жаңа ұзақ мерзімді қатынастарды белгілеу, сондай-ақ жаһандық инвесторлық базаны кеңейту және әртараптандыру сыртқы нарыққа шығу артықшылықтарының бірі болып табылады. Ойдағыдай транзакциямен инвесторлық базаны кеңейту Қазақстанға болашақта нарықтарға жылдам қол жеткізу мүмкіндігін береді.

Жалпы алғанда үкіметтік борышты қауіпсіз деңгейде ұстау кезінде бюджет тапшылығының тұрақты ұстамды мөлшерінің болуы теріс кірістілік жасау, сондай-ақ қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада күтулерді дұрыс бағалау үшін қажет айналымда мемлекеттік бағалы қағаздардың жеткілікті көлемін қамтамасыз етеді.

Сыртқы қарыз алу саласында халықаралық қаржы институттарының қарыздарын тарту жүзеге асырылады. Үкіметтік қарыз алудың оңтайлы деңгейін қалыптастыруды ескере отырып, борыш, оларға қызмет көрсетуге арналған шығындар және алдағы жылда үкіметтік сыртқы қарыз алу экономиканың дәстүрлі мамандандырылу секторларында ірі инвестициялық жобаларды іске асырумен байланыстырылатын болады.

Осыған байланысты алдағы ортамерзімді кезеңде Қазақстан Республикасы халықаралық кредиттік қатынастар саласында бірлескен жобалар мен бағдарламаларды іске асыру үшін әртүрлі халықаралық қаржы институттарымен, оның ішінде ХҚДБ, АДБ, ЕҚДБ, ЖХЫА, ИДБ, ЕИБ одан әрі ынтымақтастықты дамытуды жоспарлауда.

2. Негізгі проблемаларды талдау

Қарыз алу есебінен республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру нәтижесінде үкіметтік қарыздың өсуі байқалады. Жыл сайын үкіметтік борыш бағамдық айырманы (шетел валюталарының кросс курстарының және АҚШ долларына шаққанда теңге бағамының ауытқулары) есепке ала отырып, қарыз алу есебінен қаржыландыру тапшылығының сомасына ұлғаяды. Сондықтан, республикалық бюджетті тапшылықпен қалыптастыру үкіметтік борыштың өсу себебі болып табылады.

Бұл ретте Үкіметтің күш салуы үкіметтік борыштың абсолютті көрсеткіштерін қысқартуға емес, қайта оны қауіпсіз деңгейде қолдауға және борышқа қызмет көрсетудің нақты құнын төмендетуге және оның серпінін экономикалық өсу қарқынымен келістіруге бағытталған.

Борыштың ЖІӨ мөлшерімен арақатынасы дүниежүзілік тәжірибеде борыштық жүктемені бағалауға мүмкіндік беретін неғұрлым әдеттегідей борыш индикаторы болып табылады. Мысалға, мемлекеттік борыштың ЖІӨ қатынасы 2012 жылы 12,0% келді, 2013 жылы - 12,7% (ЖІӨ номиналды мәнінің өсуі есебінен төмендеуі) құрады. Борыштың осы деңгейі шектерден шықпайды, олардың артуы елдің дамуына қатер туғызады. Мәселен, ЕО елдері үшін критерий 60%, Кеден одағына қатысушы мемлекеттер үшін 50% аспауы тиіс.

Жүргізілген мониторинг көрсеткендей борыш индикаторларының белгіленген шекті жіберілетің деңгейлері рұқсат берілетін мәннің аясында тұрады және қауіп төндірмейді.

Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспарына сәйкес елдің және квазимемлекеттік сектордың мемлекеттік борышының деңгейіне тұрақты бақылауды қамтамасыз ету қажет, оның ішінде ЖІӨ қатысты 2013 жылы 2,1%-дан 2015 жылы 1,5%-ға дейін бюджет тапшылығын төмендету есебінен.

Бұл ретте Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларына сәйкес басым жобаларды іске асыру қажеттігін алдағы жылдары назарға алған жөн.

Бүгінгі таңда мемлекеттік органдар тарапынан сұрау салулар келіп түсуі жалғасуда, сондай-ақ әртүрлі қарыз берушілер түрлі жобаларға қарыз беру мүмкіндігі туралы мүдде танытуда, тиісінше 5 жылдық кезең ішінде үкіметтік қарыз алуды жүзеге асыру қажеттілігі ұлғая түседі.

Сыртқы қарыз алудың ұлғаюы мемлекеттік борыш өлшемдері мен көрсеткіштеріне теріс әсер ете алады, бұл жалпы алғанда елдің экономикалық қауіпсіздігіне әсер етуі мүмкін.

Бюджет тапшылығын қалыптастыру көп жылдар бойы мынадай негізгі себептер бойынша жол берілмейтін болып табылады:

1) борыш капиталының ішкі нарығы сыйымдылығын шектеу;

2) мемлекеттік бағалы қағаздарды және ұлттық компаниялар қағаздарын артығымен ұсыну осы қағаздардың табыстылығына қысым көрсетуге әкеп соғады;

3) үкіметтік борыштың өсуі нәтижесінде оған қызмет көрсету шығыстары мен Үкіметтің төлемге қабілеттілігі тәуекелдері артады;

4) инфляцияның қазыналық теориясына сәйкес мемлекеттік борыштың айтарлықтай артуы ақшалай базаның және инфляцияның өсуінің жоғары қарқынына әкеп соғады.

Демек, елдің салық-бюджет саясаты борыштың өсуі факторының бірі болып табылады.

Қарыздың артуының негізгі сыртқы факторлары ретінде сыртқы нарықтардағы есеңгіреуді, ақша-кредит саясатындағы тепе-теңсіздіктерді, экономикалық конъюнктураның ауытқуларын айтуға болады.

Сыртқы экономикалық конъюнктурадағы өзгерістер негізгі факторлардың бірі болып табылады. Ғаламдық экономикалық дағдарыстан кейін сыртқы қарыздың проблемасы өте өзекті бола түсті, оның салдарын жеңу көптеген елдерде сыртқы қарыздың айтарлықтай өсе түсуімен жалғасты. Дағдарыс дүниежүзілік экономиканың құрылымын бұрын қолданылып келген осу негізінен айыра отырып, айтарлықтай өзгертті.

Мемлекеттік қарыз алу саясаты болашақта Үкіметтің республикалық бюджеттің жағдайына қарамастан, борышты өтеу және оған қызмет көрсету бойынша мүмкіндігін қамтамасыз етуге тиіс. Бұл үшін ЖІӨ өсу қарқынымен борыштың өсу қарқынының корреляциясын қамтамасыз ету қажет, үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге арналған шығыстардың өсу қарқыны республикалық бюджет кірісінің өсу қарқынынан аспауы тиіс.

Үкіметтік борышты тиімді басқаруды қамтамасыз ету шеңберінде Қаржы министрлігі үкіметтік борыштың пайыздарын және валюта тәуекелдерін бағалау, валюталар, сыйақы мөлшерлемелері бойынша борыш құрылымын жеткілікті әртараптандыруды қамтамасыз ету, үкіметтік борыштың жалпы көлемінде сыртқы борыштың үлесін қысқарту бойынша жұмысты жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 2 сәуiрдегi №962 Жарлығымен жаңа Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасы мақұлданды. Тұжырымдаманың негiзгi мақсаты болашақ ұрпаққа арналған жинақтарды ұлғайту және Ұлттық қордың қаражатын жинақтауды үкiметтiк қарыз алумен алмастыруды болдырмау болып табылады.

Тұжырымдаманың ережелері 2020 жылға Ұлттық қордың қаражатын 90 млрд. АҚШ долларына дейiн жеткізуге бағытталған, бұл ЖIӨ-нiң кемiнде 30%-ын құрайды.

3. Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау

Сыртқы факторлар

1) сыртқы экономикалық конъюнктурадағы өзгерістер;

2) мемлекеттік бағалы қағаздарды және ұлттық компаниялар қағаздарын артығымен ұсыну осы қағаздардың табыстылығына қысым көрсетуге әкеп соғады;

3) мемлекеттік борышты басқару тәуекелдерін бағалаудың жеткіліксіздігі.

Ішкі факторлар

1) Республикалық бюджетті тапшылығымен қалыптастыру.
5. Аудиторлық қызмет

1. Негізгі даму өлшемдері

Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына шығару туралы Елбасы қойған мақсаттар шеңберінде Қазақстан экономикасы бәсекеге жарамдылығы қамсыздандыру қажеттілігі қазіргі күнде аса зор маңызға ие болады. Жобалы стратегияны жүзеге асыру үшін халықаралық аудит принциптерін, Лим декларациясының талаптарын, сондай-ақ аудиттың халықаралық стандарттарын қолдануы ескертілген.

Қазіргі уақытта «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне аудиторлық қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы қабылданған, осыған байланысты аудиторлық қызмет аудиттың халықаралық стандарттарына сәйкес жүзеге асырылады.

Отандық және әлемдік тәжірибе көрсеткендей аудиторлық қызмет көрсету қажеттілігі келесі жағдайларға байланысты пайда болды:

- ақпаратты пайдаланушыларымен (меншіктенушілермен, инвесторлармен, кредиторлармен) қақтығыс болған жағдайда әкімшілік тарапынан әділетсіз ақпаратты ұсыну мүмкіншілігі болғанда;

- ақпарат сапасына қарай қабылданған шешімдердің салдарына байланыстылық;

- ақпаратты тексеру үшін арнайы білімділік бар болу қажеттілік;

- ақпарат сапасын бағалау үшін ақпаратты пайдаланушылардың ақпараттардың дерекнамасына қол жеткізу жоқтығы.

Осы алғышарттар тиісті даярлығы бар, біліктілігі, тәжірибе және қызмет көрсетуге рұқсаты бар тәуелсіз сарапшылардың, қызмет көрсету қоғамдық қажеттілігіне алып келді. Сенімді қаржы ақпараты бар болғаны нарықтан барлық қызығушылық танытқан қатысушылардың жұмыс істеу нәтижелігін арттырады, және әр түрлі экономикалық шешімдер салдарын бағалау және болжамдау мүмкіндігіне алып келгеніне қатысты.

Бұдан басқа, заңнамада көзделген біріңғай дерекқорын құру, аудит және бақылау актер нәтижелерін мойындау, өкілетті жіктеу, біріңғай көзқарас және қатер басқару жүйесінің принциптері бүтіндей қосарланушылықты ықшамдауға мүмкіндік береді.

Бағдарламалық-мақсатты қаржыландыру жағдайда мемлекеттік бюджет қаражатын пайдалану барысында бақылау объектілерінің қаржы тәртібін арттыру ең өзекті сұрақ болып табылады.

Бақылау объектілерімен қатерге аса бейімделген бұзушылықтарды анықтау мақсатта, Қаржылық бақылау комитеті (бұдан әрі – ҚБК) қатер басқару жүйесі негізінде бақылауға алатын объекттердің іріктеуін қолданады. Осы жүйені қолданған барысында бақылау объектілеріне жүктемесі және ТБЖ-сінен шығару мақсатта бұзушылықты азайтады.

Сол кезде 2013 жылы ҚБК-мен 6 245 бақылау іс-шаралары өткізілді, 2012 жылмен салыстырғанда 572 іс-шараға аз (2012 ж. – 6 817 іс-шара).

2012 жылмен салыстырғанда 1,4 есе бақылауға алынған бюджет қаражаттарын азайтқанда (2013 ж. – 1 897,7 млрд.теңге, 2012 ж. – 2 649,9 млрд.теңге) 2013 жылы бюджеттік заңнаманың анықталған бұзушылықтардың салыстырмалы салмағы 1,2 есе көтеріліп, 15,4 % құрады (2012 ж. қорытындысы бойынша – 12,6% құрды).

Сонымен қатар, бақылаудағы іс-шаралардың нәтижелігін арттыру мақсатта 2014-2018 жж. бірте-бірте ТБЖ-сі ұсынған бақылау объектілер санын 60%-дан 76 %-ға дейін көтеру ұйғарылды (2013 ж. – 41,2 %, 2012 ж. – 47,6 % құрды).

2. Негізгі проблемаларды талдау

Сонымен қатар, айқындалған бұзушылықтарды неғұрлым толық жоюды талап ету мәселесі өзекті болып қалып отыр. Бұл ретте мемлекеттік қаржылық бақылауға кемшіліктер мен бұзушылықтарды тіркеу міндеті ғана емес, сонымен қатар осы проблемалардың туындауына әсер еткен себептерді де анықтау, сондай-ақ оларды алдағы уақытта жою және болдырмау бойынша ұсыныстар мен ұсынымдарды қалыптастыру да жатады.

Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының өзара іс-қимылы олардың жұмысының негізгі кезеңдерінің бірі болып табылады, оған сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген ішкі бақылау жөніндегі уәкілетті органның ішкі бақылау қызметтерінің жұмысын үйлестіруі жатады, бұл жұмысты оңтайландыруға және жоғары деңгейдегі тәуекелмен бақылау объектілеріне қолда бар ресурсты жіберуге мүмкіндік береді. Осылайша, өзара іс-қимыл ішкі бақылау қызметінің жұмысын бақылау және бағалау негізінде олардың сапалы қызметі мен стандарттар талаптарына сәйкестігі мақсатында мемлекеттік қаржылық бақылау стандартарына сәйкес жасалуы тиіс.

Ішкі бақылау қызметтері жұмысының тиімділігін жоғарылату заңнамалармен қарастырылған барлық функциялардың қамтуымен бар функционалын толық пайдалануға назар аударуды (менеджментті, нәтижелерді бағалау, стратегиялық жоспарларды және мемлекеттік орган қызметінің тиімділігін талдау және т.б.), осы бағытта методологияны жетілдіруді, сонымен қатар ішкі бақылау қызметтерімен ТБЖ-ні пайдалануды сөзсіз талап етеді.

Ішкі бақылау қызметтерімен стандарттарды сақтау мақсатында ҚБК-мен 2013 жылы 1106 бақылау іс-шараларының материалдары сапасының сәйкестігіне бақылау жүргізілген, бұл 2012 жылмен салыстырғанда 26 % артық. Сапасына бақылау жүргізілген материалдардан 2013 жылы 253 материал стандартқа сәйкес келмеген, 2012 жылы – 356.

Сапаға бақылаудың жалпы көрсеткіштерін талдау және оларды алдыңғы 2012 жылмен салыстыру ҚБК-нің күшейтілген және үйлестірген жұмысының, оның ішінде бұзушылықтарды жою және бұдан былай жол бермеу бойынша ұсынымдарды жіберу жолдары салдарынан бақылау материалдарының сапа деңгейлерінің жоғарылағанын көрсетеді.

3. Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау

Сыртқы факторлар

1) бақылау объектілерінің Қазақстан Республикасының бюджет және өзге заңнамасын сақтамауы, бұзуы;

2) бақылау объектілерінің анықталған бұзушылықтарды орындамауы, уақтылы және толық жоймауы;

3) ішкі бақылау қызметтері еңбегінің төмен тиімділігі.

Ішкі факторлар

1) тәуекелдерді басқарудың автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің және қаржылық бақылау дерекқорының болмауы;

2) Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген ішкі бақылау жөніндегі органның еңбек ресурстарының шектелуі.
6. Мемлекеттік меншікпен басқару және меншіктің мемлекеттік мониторингі

1. Негізгі даму өлшемдері

Бүгінгі күні мемлекеттік активтердің үлкен бөлігі өз қызметін әлеуметтік салаларда жүзеге асыратын мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілген не мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыруға қатысатын мемлекеттік холдингтік компаниялар мен компаниялардың жарғылық капиталдарына берілген. 2014 жылдың басына республикалық меншікте 289 республикалық мемлекеттік кәсіпорындар. 135 акционерлік қоғамдар және жарғылық капиталында мемлекеттің қатысуы бар 26 жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер бар. Соңғы үш жыл ішінде мемлекеттік заңды тұлғалар санының өсу динамикасы келесіні құрады:

• 
  республикалық мемлекеттік кәсіпорындар: 2013 жылдың басына – 298, 2012 жылдың басына – 303, 2011 жылдың басына – 329;
  
• 
  акционерлік қоғамдар: 2013 жылдың басына – 130, 2012 жылдың басына – 126, 2011 жылдың басына – 111; жарғылық капиталында мемлекеттің қатысуы бар жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер: 2013 жылдың басына – 26, 2012 жылдың басына – 24, 2011 жылдың басына – 20.
  

Ел экономикасының қарқынды дамуы мемлекеттік активтерді басқару саласындағы басымдықтарды үнемі қайта қарауды, жеке сектордың дамуы үшін жағдайлар жасауды талап етеді. Мемлекеттің қатысуы бар заңды тұлғалардың қызметі уәкілетті мемлекеттік органдардың тұрақты бақылауын және жедел араласуын талап етеді.

Қазақстан Республикасының тиімді экономикалық дамуын және экономикалық қауіпсіздігін жүзеге асыру мақсатында Қаржы министрлігімен мемлекеттік мүлікті, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындардың
және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың басқару тиімділігінің
мониторингісі және экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингісі жүргізіледі.

Кешенді талдау шаруалық субъектілердің ағымдағы есебі, инвестициялық салымдардың бағасы, салықтардың есептеуі мен төлемдері, кәсіпорындардың негізгі қаражаттардың техникалық жағдайы, қолданылатын техникалардың есебі, менеджменттің тиімділігі және тағы басқа негізінде қаржы-шаруашылық қызметі бағасын қосады.

Осындай талдау негізінде құқықтық, экономикалық, технологиялық мәселелер айқындалады және оларды шешу бойынша ұсынымдар жасалады.

Соңғы үш жылдың деректері бойынша (2011 жылы - 66 объектілері, 2013 жылы - 51 объекті, 2013 жылы – 32 объектілері) мемлекеттік мүлікті, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың басқару тиімділігінің мониторингісі жүргізуге жататын объектілері санының қысқару бөлігінде айқынды динамиканы көруге болады.

Сонымен бірге, сәйкес саладағы мемлекеттік органдарға және олардың ведомствоға қарасты мониторинг объектілеріне бағытталатын қабылданған ұсынымдар пайызы айтарлықтай өсуде, 2011 жылы – 77%, 2012 жылы – 77,2%, 2013 жылы – 79,4%.

Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингісі:

2011 жылы – 22 объектілерде жүргізілді, жүргізілген мониторингі бойынша мүдделі мемлекеттік органдар мен мониторингі объектілеріне 138 ұсыным бағытталды, оның ішінде мемлекеттік органдарға -26, мониторингі объектілеріне – 112;

2012 жылы - 21 объектілерде жүргізілді, жүргізілген мониторингі бойынша мүдделі мемлекеттік органдар мен мониторингі объектілеріне 201 ұсыным бағытталды, оның ішінде мемлекеттік органдарға - 68, мониторингі объектілеріне – 133;

2013 жылы - 18 объектілерде жүргізілді, жүргізілген мониторингі бойынша мүдделі мемлекеттік органдар мен мониторингі объектілеріне 177 ұсыным бағытталды, оның ішінде мемлекеттік органдарға - 26, мониторингі объектілеріне – 151.

Объектілерді талдау, соңғы жылдары экономика саласындағы көрсетілген кәсіпорындардың дамуында жағымды динамика бар болғанын көрсетті. Өндірісті жаңарту мен ұлғайтуға бағытталған инвестициялар көлемінің өсуі, шығарылатын өнімдерде қазақстандық ұстаудың үлесінің өсуі, технологиялық қуатының жаңарту бойынша шаралар қолдануы, өндірістің рентабельдігінің жоғарлауы және кәсіпорындардың капиталға айналуы байқалады.

Бұдан басқа, отандық кәсіпкерлікті дамыту мақсатында Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасының Үкіметіне мемлекеттік меншіктегі стратегиялық емес объектілерді жекешелендірудің екінші толқынын жүргізуді тапсырды.

Осыған байланысты, алдағы жекешелендіру мен жеке секторға берілетін объектілердің саны мемлекеттік активтердің құрылымын оңтайландырумен және қызметтің осындай және өзге де түрлеріндегі мемлекеттік қатысуды қысқартумен тығыз байланысты. Мемлекет жеке меншікке кәсіпорынды және стратегиялық емес сипаттағы қызметтерді беруге тиіс болады. Ал бұл отандық кәсіпкерлікті нығайту үшін ел дамуының аталған кезеңіндегі аса маңызды бағыт.

Сонымен қатар, Заманауи кезеңде мемлекеттік меншікті басқару әдістері мен тәсілдерді едәуір жетілдіруді талап етеді. Күнтізбелік кезеңнің қорытындылары бойынша залалдарға, активтер құнының төмендеуіне, әкімшілік шығыстардың өсуіне және т.б. жол берген мемлекеттің қатысуы бар шаруашылық субъектілерінің саны әлі де көп болып қалуда.Мемлекеттік мониторингтің нәтижелері бойынша мүдделі мемлекеттік органдармен ақпарат алмасудың тиімділігін айқындау әрқашан да мүмкін бола бермейді. Сондай-ақ республикалық мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітілген мүлікті пайдалану (жылжымайтын мүлік, көлік құралдары, жабдық және т.б.) олардың мақсатсыз және тиімсіз пайдаланылуына жол берілмеу мақсатында мемлекеттік мүлік бойынша уәкілетті орган тарапынан мемлекеттік бақылауды талап етеді:

3. Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау.

Сыртқы факторлар.

1) Мемлекеттік меншік мониторингі міндеттерін анықтаудан салалы министрліктердің шеттен шығуы. Мониторинг қорытындылары бойынша салалы министрліктердің жауапкершілігінің болмауы және олардың қолдануында мүдделігінің болмауы.

2) мүдделі мемлекеттік органдардың тиімділік мониторингі және стратегиялық объектілері мониторингі нәтижесінде алынған негізделген ақпарат негізінде экономиканың мемлекеттік секторын да, сондай-ақ жалпы экономикалық жағдайды да дамыту жөнінде уақтылы шешімдер қабылдауы;

Ішкі факторлар.

1) өз көрсеткіштерін нашарлатуға алғышарттары мен тәуекелдері бар кәсіпорындар мен мемлекет қатысатын заңды тұлғаларды нысаналы зерттеу және мұндай тәуекелдері мен теріс үрдісі жоқ объектілерді тексеруден алып тастау қажеттігі.
7. Оңалту және банкроттық рәсімдерінің жүргізілуін бақылау

1. Дамудың негізгі параметрлері

Екінші деңгейдегі банктердің ақпараты бойынша әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан орта және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын жекелеген кәсіпорындар кредиттерге қызмет көрсету мен облигациялық қарыздарды өтеуге байланысты қиыншылықтарды бастан кешіруде, бұл банкроттық, кредиторлардың, инвесторлар мен контрагенттердің алдындағы міндеттемелерді орындамау, салықтық міндеттемелерді орындамау тәуекелдерін құрайды, банктердің несиелік қоржынында теріс көрініс табады.

Өз кезегінде банк активтері сапасының нашарлауы құрылатын провизиялар көлемінің, шығындардың, капиталға қысымның өсуіне және соның салдарынан нақты секторға кредит беру мүмкіндігінің қысқаруына әкеп соқтырады, бұл нәтижесінде экономиканың өсімін тежейді.

Мемлекет дағдарыс жағдайларында өзіне экономикалық процестерді тұрақтандырушы рөлін ала отырып, екінші деңгейдегі банктерге, шағын және орта бизнес субъектілеріне, құрылыс саласы компанияларына айтарлықтай қаржылық қолдау көрсетті.

Осыған байланысты, Мемлекет басшысы өзінің 2011 жылғы 11 ақпандағы «Нұр Отан» ХДП-ның ХІІІ съезінде сөйлеген сөзінде нақты және қаржы секторларының орын алып отырған проблемалары туралы атап өтті және Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігімен бірлесіп, дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру бағдарламасын әзірлеуді тапсырды.     

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 4 наурыздағы № 225 қаулысымен Дағдарыстан кейін қалпына келтіру бағдарламасы (бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыру) (бұдан әрі – Бағдарлама) қабылданды, оның шеңберінде берешегі 4,5 миллиард теңгеден асатын бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыру жүзеге асырылатын болады.
2011 жыл нәтижесі бойынша 9 кәсіпорын Бағдарлама қатысушысы болып табылды, оның ішінде 8 қатысушысы бойынша субсидиялау жүзеге асырылды.

2012 жыл нәтижесі бойынша 34 кәсіпорын Бағдарлама қатысушысы болып табылды, оның ішінде 11 қатысушысы бойынша субсидиялау жүзеге асырылды.

2013 жыл нәтижесі бойынша 63 кәсіпорын Бағдарлама қатысушысы болып табылды, оның ішінде Бағдарламаның 49 қатысушысы бойынша субсидиялау жүзеге асырылды.

Банкроттық рәсімдер сипатының негізгі ерекшелігі көптеген тараптардың және барлық кредиторлардың мүддесіне ықпал ететін шиеленісті жағдайда жүзеге асырылады.

Кредиторлар және борышкерлер банкроттық рәсімдердің бағыты мен мәнін дұрыс түсінуі қажет, банкроттық – бұл борышкердің мүлкін жаппай сату және қарызды есептен шығару емес, ол бизнес субъектілерінің, сондай-ақ кредиторларды қорғау арқылы олардың қажеттігін барынша қанағаттандыру арқылы уақытында жасалған қаржылық шара болып табылады.

Көрсетілген функцияларды алып тастау іс жүргізу шешімдерін қабылдау мерзімдерін қысқартады, бұл жалпы алғанда рәсім жүргізу барысына әсер етеді.

2014 жылдың наурыз айында банкрот болу процедураларын жетілдіру шеңберінде лауазымды адам және борышқор мүлікті меншіктенуші біріккен жауапкершілік орнатылды.

Басқарушыға өткізу іс-шараларға нақты мерзімдер қойылды, несие процедураларының жүзеге асу жолдарының ақпараттың көрсетпеген жағдайда әкімшілік жауапқа тартылады. Банкроттық жағдайда заңнан тыс әрекет жасалған жағдайда қылмыстық жауапкершілік күшейтілді, әкімші әрекетін жасауға құқығын айыру, әкімшінің біліктілікті көтеруі міндетті Банкроттық кезінде заңсыз әрекеттері, қасақана немесе жалған банкроттық үшін құрылтайшыларды (қатысушыларды), борышкердің лауазымды тұлғаларын қандай да бір лауазымға тағайындалуын немесе нақты бір қызметпен айналысу құқығынан айыру қарастырылған.

2. Негізгі проблемаларды талдау

Алайда мүліктің негізгі бөлігіне кәсіпорындардың басшылары немесе меншік иелері (құрылтайшылары) иелік еткеннен кейін не оларды жеке мақсаттарда еншілес тұлғалардың пайдасына бергеннен кейін борыштарды төлеуден жалтару мақсатында банкроттық институтын пайдалану жағдайлары жиі кездеседі. Екінші жағы, активтерді шығарудың қасақана ойластырылған қаржылық схемалары, дебиторлық және кредиторлық берешекті шоғырландыру, борышкерді банкроттауға бағытталған залалды мәмілелер жасау орын алып отыр. Банкроттық рәсімінің сапасы мен тиімділігі: әкімшінің біліктілігіне (осыған байланысты басқарушылардың біліктілігін арттыру институтын дамыту қажет); автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің болуы. Бүгінгі таңда мемлекеттік кірістер органдарында қаржыландырудың болмауы салдарынан банкроттық саласында ақпараттық жүйе және МО дерекқорларымен интеграция жоқ»;

3. Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау

Сыртқы факторлар

1) Кредиторлар тарапынан Дағдарыстан кейін қалпына келтіру бағдарламасын (бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыру) іске асыру аясында пайыздық мөлшерлемесні субсидиялау туралы ақпаратты ұсынбау не нақты мәліметтерді ұсыну

2) банкроттық саласында ақпараттық жүйенің және борышкерлер туралы мәліметтерге ие мемлекеттік органдардың дерекқорларымен интеграцияның жоқтығы;

Ішкі факторлар

1) оңалтушы және конкурстық басқарушылардың банкроттық туралы заңнаманың талаптарын тиісті орындамауы.