Ќазаќстан республикасы білім жјне єылым министрлігі
Тарихтың тарихнамасы, әдіснамасы және бағыттары
жүктеу/скачать 2.11 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- РЕСЕЙДЕ КҮНДЕЛІКТІ ТАРИХТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ.
- Күнделіктілік тарихының пəні.
- Күнделіктілік тарихының зерттеу əдістері .
- Ш.ФИЦПАТРИК ЖӘНЕ ОНЫҢ КҮНДЕЛІКТІ ТАРИХҚА АРНАЛҒАН ЕҢБЕКТЕРІ.
| 2.Тарихтың тарихнамасы, әдіснамасы және бағыттары.
Термин “ментальность”встречается уже у Р. Эмерсона (1856), однако свое продуктивное и многоплановое развитие понятиементальности получило гл. о. во франкоязычной гуманитарной науке. М. Пруст, отмечая новизну термина“ментальность”, с симпатией к новшеству вводит его как достойный внимания неологизм в свой словарь,заодно проникая в дотоле неизвестные пространства душевно-духовной жизни человека. В 1922 Л. ЛевиБрюль в исследовании “Первобытное мышление” (“La mentalité primitive”) различает два типа ментальности —дологический и логический, подчеркивая несоизмеримость мышления австралийских и африканских племенс характерным для него “законом партиципации” и основанного на логическом законе противоречия ипредставленного в европейской традиции рационального мышления. Важной вехой в истории концепцийментальности стали работы французского историка Ж. Лефевра, введшего в качестве объяснительногосредства представление о “коллективной ментальности”. Исследуя феномен массовой паники, охватившейлетом 1789 множество французских деревень и спровоцированной убеждением в грозящей крестьянамопасности со стороны банд разбойников, грабящих и разоряющих все на своем пути, историк пришел кнеобходимости углубленного подхода к анализу психологии масс, поведение которых, особенно в кризиснуюэпоху, нельзя объяснить без учета структуры коллективной ментальности. Историк обнаружил, чтоколлективная эмоция (в данном случае “великий страх”) легко направляется на новый объект, еслипервоначальный объект страха разоблачается в качестве иллюзорного. Исследуя поведение“революционных толп”, Лефевр показал, что за привычной идеолого-политической “событийной” историейскрывается ее глубинный источник, в котором переплетаются психологические и социальные моменты —подчиненная особым закономерностям динамика коллективной ментальности. Коллективная ииндивидуальная ментальность представляют для Лефевра своего рода биологически обусловленныеконстанты. У другого историка, основателя (наряду с ментальностью Блока) школы “Анналов”, Л. Феврапонятие ментальности, напротив, лишено биологицистского истолкования. Отталкиваясь от работ А. Баллонаи Ш. Блонделя, Февр разрабатывает контуры исторической или социоисторической психологии, развитойвпоследствии И. Мейерсоном, 3. Барбу и др. В манифесте школы “Новых Анналов” (1946) Февр подчеркивает,что мыслительные привычки и установки, навыки восприятия и эмоциональной жизни наследуются людьмиот прошлых поколений без ясного осознания их, хотя он и называет “сознанием” весь этот блок,генерирующий импульсы, формирующие историю и самого человека. Ментальность мыслится Февром не какбиологически укорененная константа поведения, а как исторически складывающаяся структура,определяющая мысли, чувства, поведение людей, их ценности и “жесты”. В исторических реконструкцияхментальности обнаруживается прежде всего как причина “отставания” или “сопротивления” переменам всоциополитической и идеологической сферах (инерционность ментальности). Т. о., ментальные структурыслужат одновременно и продуцирующим основанием и препятствием для исторического движения,благодаря чему оно и приобретает свой неповторимый уникальный характер, на воссоздание которого идолжна прежде всего ориентироваться история. Образцами раскрытия и воссоздания ментальностиразличных эпох и социальных слоев служат работы историков нового поколения школы “Анналов”(Ж. ЛеГоффа, Р. Мандру, Ж. Дюби и др.), а также исследования историков культуры, науки, искусства (И. Хейзинга,Ж.-П. Вернан, П. Франкастель, Э. Панофскиидр.). Концепция коллективной ментальности, сложившаяся вистории и социоисторической психологии, имеет свои аналоги в таких конструкциях, как, напр., понятие“социальный характер”, предложенное Э. Фроммом в работе “Бегство от свободы” (1941). Как и висторических исследованиях коллективной ментальности, в работе Фромма разрабатывается модельвзаимодействия социальных, экономических и психологических факторов, предполагающая наличиедействующих между ними системы двойственных связей. Согласно такой модели, все социально-экономические и политикоидеологические мотивы активности людей имеют шанс на успех в истории лишьпри условии их “резонанса” с социопсихологической аурой, в которой они действуют. Рациональное началокак жизнеспособное образование структурировано на матрице социально значимой эмоциональнойструктуры, причем их локальное взаимопереплетение может расширяться по своего родаавтокаталитическому механизму Создавая такую и подобную ей модели, концепции ментальностиспособствовали формированию новой методологической атмосферы в гуманитарном знании, противостояредукционизму в его самых разных вариантах — как со стороны, напр., “экономизма” марксистской окраски,так и со стороны позивитизма, намечая тем самым продуктивные междисциплинарные синтезы психологии,лингвистики, этнологии, исторических дисциплин и других наук о человеке, включая и философию. 3.Шетелдердегі ментальды тарих мектептері В философии культуры М. Б. Туровского понятие “ментального пространства” выступает ресурсом игарантом “очеловечивания” человека в ходе исторического самосозидания. Это понятие было введеноТуровским потому, что он не увидел возможности вывести человечность человека, исходя из принципапредметной деятельности, сформулированного в рамках марксистской традиции. Человек формирует себя вкачестве субъекта истории, опираясь на надиндивидуальное содержание, наполняющее ментальноепространство. В ментальном пространстве, по Туровскому, фиксируется “интегральность надиндивидуальныхдиректив человечества, диктующих нормы человеческого отношения к миру”(Методологический семинар“Философские обоснования истории культурологии199-21993 гг.”. М., 1993, с. 133). Подобное применениепонятия ментальности показывает, что оно может использоваться и для описания феномена свободычеловека, в то время как в обычных “историях ментальностей” понятие ментальности предстает скорее каккомпонент описания зоны необходимости, поскольку человек как личность находит в коллективнойментальности то, что ограничивает и детерминирует его свободу и творчество. Дәріс№11 РЕСЕЙДЕ КҮНДЕЛІКТІ ТАРИХТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ. 1.Ресейдегі күнделікті тарихтың зерттелуінің негізі – ХІХ-ХХ ғғ. Ресейді мекендеген халықтардың тұрмысын зерттеуге арналған тарихшылар мен этнографтардың еңбектері. Күнделіктілік тарихының пəні. Жалпы əлемдік ғылымда күнделіктілік тарихының екі түсінігі бар — микротарихи жəне макроконтексте талдау; яғни микротарихи талдау əдіснамасы (жиі қолданылған) кішігірім оқиғаларға, хронологиялық бес, онжылдықтарға бөліп жəне макроконтекстегі, яғни ірі оқиғалық тарихты тұтастай зерттеу арқылы заман бейнесін (елу, жүз жылдықтарды) құрастырып шығару. Бірінші бағытта, негізінен, əлеуметтанушы-тəжірибешілер, тарихшылар, өлкетанушылар жəне т.б., екінші бағытта мəденитанушылар мен философия саласының өкілдері зерттеу жұмыстарын жүргізеді деген көзқарас бар. Күнделіктілік тарихы саланың зерттеу пəні бірнеше зерттеулерде əр түрлі көрсетілген, мысалы, француз философы (екінші бағытта қызмет еткен) М.Д.Серто өз еңбегінде «күнделіктілікте» сол дəуір мен этносқа тəн мəдени тəжірибенің түрін көруге болады деп, мəдени-тарихи модельдерді зерттеуде құрылым мен иерархияларды көруден бас тартқан, билік басындағыларды, ұлы фабриканттар санаған. Ол күнделіктіліктен тек қана қайталануды ғана емес, даму мен болашақты да көрген. Ал объективті теориялық білімге байланысты, автор өз талдауларын объективтендіруге ынталанбай, субъективтік тұжырымдарын жоғары санап, өз зерттеулерінің ажырамас бөлігі санаған [1]. Біртіндеп герман тарихнамасында да «күнделіктілік тарихының» бір нұсқасы пайда болды, мұнда өз заманының қалыптағы немесе белгілі бір əлеуметтік топтағы жеке адамның əдеттегі, білімсіз микротарихы деп түсіндірілді. Бір қызығы күнделіктілікке «мерекелер» мен «экстремалды оқиғаларды» қарсы қойып, белгілі бір уақыт аралығынан кейін бұл категорияларда əдеттегі күнделікке өтеді деп санаған. Танымал зерттеуші А. Людтке: «Жұмыс, еңбек, ойын, оқу «күнделіктілік» ұғымдары, оларды зерттеу күнделіктілік тарихының міндеттері [2], — деп санаған. Сонымен қатар «күнделіктілік тарихын», бір жағынан, микротарих деп тану, бұл бағытты ғылыми деңгейде санауға жағымсыз əсер етті. Ресейде күнделіктілік тарихы — этнология саласының бір бөлігі, сондықтан да күнделіктілікті зерттеуде этнологиялық əдістер қолданылып, бұл тұрмыс тарихы саналады. Дегенмен тұрмыс тарихы этнографиялық баяндаудың пəні ретінде, ал күнделіктілік тарихы тарихи зерттеулердегі жаңа бағыт ретінде, екеуі аралық байланыс күрделі болып келеді. Сондай-ақ ағылшын тілді əлемнен жеткен əлеуметтік жəне тарихи-антропологиялық, гуманитарлық білім ықпалымен сол тұрмыстық ұғым тарихшылармен күдікті категорияға айналды. Ресей мысалында күнделіктілік тарихшылары, əсіресе ХІХ ғасыр этнографтары мен «тұрмысты жазушылармен» жиі байланыста болды, бұл үдеріс тарихты этнографиялық тұрғыда қарастырумен шектелді. Күнделіктілік тарихшыларына «күнделіктілікті» этнографиялық əдістер ықпалында қарастыру тиісті нəтижеге қол жеткізбеді. Тұрмысты күнделіктілік тұрғысынан зерттеу мен этнографиялық тұрғыдан зерттеулерден (ресейлік) түбегейлі айыру, оқиғалық тарихтың маңыздылығын түсінуден тұрады, яғни саяси оқиғалар ширегіндегі (белгілі бір саяси қоғамдағы адамдар тобы) жекелеген адамдардың əр түрлі ынталарының ортақ немесе тұтас бейнесін көрсету. Ал тарихты күнделіктілік тұрғысынан зерттеу болған оқиғаны басқа түрде немесе егжей-тегжейлі көруге мүмкіндік береді. Тарихи оқиғалар ішіндегі жекелеген адамдардың тіршілігі бірінші орынға қойылады. 2.Кеңестік дәуірдегі күнделікті тарих бойынша деректер және оларды зерттеу тәсілдері. Күнделіктілік тарихы əр түрлі əлеуметтік таптарды, топтарды немесе кеңістіктерді, мекендерді құрайтын жекелеген адамдардың күн сайын қайталанатын, күнделікті өмір сүру əдетін, сонымен қатар қоғамдық оқиғаларға қатысты эмоционалдық əрекетін жəне оған сəйкес өзін–өзі ұстау тəртіптерін тұтастай зерттейді. Қазақ тілінде «күнделіктілік» сөзінің синонимдері: «күнделікті күн», «күнделікті тіршілік», «күнделікті уақыт», яғни күнде қайталанатын əдеттегі өмір. Күнделіктіліктегі кілтті анықтама–қайталану. Осы қайталану динамикасының өзгеруіне əсер етуші факторларды, үдерістерді зерттеу арқылы себеп-салдарларды анықтап, қоғамның жағдайын қадағалап отыру.Күнделіктілік тарихы өткенді зерттеу саласы ретінде тарихи-антропологиялық бағытта пайда болған Батыстың гуманитарлық салаларының бір тармағы. ХХ ғасырдың 60-жылдарының соңында ұлы, əрі ескі тұжырымдамалар құлдырап, бұрынғы идеялардың құлаған уақытында ойлап табылған бағыт. 3.Жеке тұлғаларға қатысты деректердің маңызы және Oral History әдістері. Күнделіктілік тарихының зерттеу əдістері. Аталмыш бағыт дерекке ерекше қарайды, яғни күнделіктілік мамандары осыған дейінгі деректер мəтінімен, мазмұнындағы ақпараттармен жұмыс жасау əдісінен бас тартады; күнделіктілікті талдауда дерек мəтінін оқудың өзге түрі, яғни оның ішкі мағынасына бойлау, айтылмай қалған немесе қапаламада қалып қойған ойды анықтау іске асырылады. Осы уақытқа дейін тарихшы сақталған дерек арқылы сол уақытқа, сол əлеуметтік топқа тəн қоғамды құрастыруды, сонымен қатар деректі жазушы авторлардың оқиғаны зерттеудегі ынтасын анықтап, олардың оқиғаны түсінуіне қол жеткізуді міндет қойды. Күнделіктілік тарихы мамандары өткенге қазы болудан бас тартып, дерек пен авторы арасында байланыс орнатуды жөн көрмеді. Мұның орнына дерекпен сұрақ-жауап диалог орнатып, диалог орнау мақсатында еңбекті жазған автор ойына келмеген сұрақтарды қойып, сол сұрақтарға жауап алуды мақсат тұтты.Соңғы жылдарда ауызша тарих күнделіктілік бойынша отандық зерттеулерде елеулі орынға ие болды. Əсіресе психологтармен жəне əлеуметанушылармен өңделген автобиографиялық мəтіндермен жұмыс жүргізу əдістері пайдалы болды. Сол əдістердің бірі сұрақ қоюшы жауап берушіден өзі жəне өмірі жөнінде жасырмай барлығын əңгімелеуді сұрайды, алынған ақпарат қосалқы мəліметтермен салыстырудан өтеді.Зерттеушілер үшін өткенді тікелей сол заман қатысушыларынан сұрауға мүмкіндік болмаған жағдайда қолда бар дəстүрлі деректермен, оның ішінде жеке адамдардың естеліктері, күнделіктері жəне хаттарымен (маңызды орындағы деректер) жұмыс істеуге мəжбүр. Ал неғұрлым ерте, орта ғасырлар мамандары, мысалы, медиевистер сол дəуірге қатысты жазба деректер болмаған жағдайда, күнделіктілікті этнологиялық əдістермен игереді. Яғни күнделіктілік тарихын символдар мағыналарын талдау арқылы құрастырған. Əрине, күнделіктілікті зерттеуші психологиялық əдістерді қолдану арқылы, дəстүрлі тарихи зерттеу нəтижелерімен салыстырғанда неғұрлым субъектіленген білімді қалыптастырады. Күнделіктілікті зерттеуші еңбегі өзге біреудің ой мен сөзін талдау арқылы шындыққа жету, оның эмоционалдық тілінің «аудармасы» болып саналады [1]. Осы сияқты зерттеу жолында, ол жекелеген адамдардың өмірі бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізетін мамандар саласымен пəн аралық байланысқа түседі. Зерттеуші этнографиялық жəне əлеуметтанулық əдістер қатарынан белгілі бір тақырыпқа байланысты ақиқат ақпараттарды жинап, осы тақырыптағы еңбек авторының жеке басын зерттеуде іске асырған. Мұндай жағдайда осы мəтінді жазған адам жөніндегі ақпараттар өзге деректерден іздеу арқылы, оның сол уақыттағы жасы, отбасылық жағдайы, психологиялық көңіл-күйі анықталған. Əсіресе этнологиялық-əлеуметтанулық əдістер стенограммаларды талдаумен жиі іске асырылған, яғни сол уақыттағы қатысушыларды фокус-топ ретінде алып, олардың белгілі бір жағдайға байланысты ынтасын (реакция) анықтаған. Дәріс№12 Ш.ФИЦПАТРИК ЖӘНЕ ОНЫҢ КҮНДЕЛІКТІ ТАРИХҚА АРНАЛҒАН ЕҢБЕКТЕРІ. жүктеу/скачать 2.11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|