Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты
БІЛГЕН ЕРГЕ ҚҮН ЖЕТПЕЙТШ КҮН БОЛАДЫ
жүктеу/скачать 1.11 Mb.
|
БІЛГЕН ЕРГЕ ҚҮН ЖЕТПЕЙТШ КҮН БОЛАДЫ ТӨЛИ БИ АЙТТЫ ДЕЙТШ СӨЗДЕР Білген ерге құн жетпейтін күн болады. Күнді қанша мақтасаң түн болады. Батырдан бақ қайтатын қүні болса, Қанша тауып айтса да мін болады. БІЛІП АЙТҚАН СӨЗГЕ ҚҰН ЖЕТПЕЙДІ Біліп айтқан сөзге құн жетпейді, Тауып айтқан сөзге шын жетпейді. Өзің білмесең білмегендерден үйрен, Үйренгеннен ештеңең кетпейді. * * * Қарағайдан биік ағаш жоқ, Бұтақтары болмаса, Көлеңкесі талша жоқ. Арғымақтан биік жылқы жоқ, Биіктігі болмаса, Берекесі тайша жоқ. Ақылды деген адамның Айтарға аты болмаса, Айтқан сөзі жайша жоқ. * * * Бидайдың сабанында дән жоқ, Жаманның сөзінде мән жоқ. Ата алмайтын адамға, Қойша жайылған аң жоқ. ҮШ ШЫРАҚ ПЕН ҮШ ИТ Әділ болса, әкім шырақ, Ақылды болса, қатын шырақ. Аяңшыл болса, атың шырақ. * * * Әділдігі болмаса, әкім ит, Ақылсыз болса, қатын ит, Аяңсыз болса, атың ит. ҮШ РИЯЛ МЕН ҮШ МЫЛЖЫҢ Тыңдамасқа айтқан сөз риял, Келмеске жылаған көз риял, Тақта бедеуге без риял. * * * Жоқ қараған мылжың, Әйелі өлген мылжың, Саудагер мылжың. ЖЕТІ ЖОҚ Жерде өлшеуіш жоқ, Аспанда тіреуіш жоқ, . Таста тамыр жоқ, Тасбақада талақ жоқ, Аллада бауыр жоқ, Аққуда сүт жоқ, Жылқыда өт жоқ. БАТЫРЛЫҚТАН НЕ ПАЙДА? ЕРДЕН БАТЫР АЙТТЫ ДЕГЕН СӨЗ Батырлықтан не пайда? Ажалға қылар айла жоқ, Сараң байлықтан не пайда, Халыққа қылар пайда жоқ. Қанша жақсы болсаң да Ағайының білмейді, Өлгеннен соң өкінер Уа, дариға, дүние боқ! * * * Ел мықтысы ұранға шығады, Ер мықтысы дуанға шығады. Болатын ер аталы ердің сөзін ұғады, Болмайтын шіркін адамнан Қырғи көрген торғайдай бұғады. ҚАРАТАУ ТӨБЕ БОЛАР ТАС КЕТКЕН СОҢ ҚЫЛЫШБАЙ ШЕШЕН АЙТТЫ ДЕГЕН СӨЗ Қаратау төбе болар тас кеткен соң, Әрбір ел ұрлық қылар бас кеткен соң. Бәйбіше үйде отырған ол не болар, Қолынан қара саба ас кеткен соң. Ер жігіт атқа мінген ол не болар, Қолынан дәулет кетіп, бақ көшкен соң. Қария үйде отырған ол не болар, Баланың «жай отыр» деп сөзі өткен соң. ҚҮТ БІТЕЙІН ДЕСЕ... МӘМБЕТ ШЕШЕН АЙТТЫ ДЕГЕН СӨЗ Құт бітейін десе, Құлының оңды туады, Қозың бағылан туады, Бас өсейін десе, Бақ қонайын десе, Ұлың білгіш туады, Қызың көркем туады, Бақ кетейіп десе, Ұрлық қылатын ұл туады, Қарлық кылатын қыз туады, * * * Жиып келген түйеңнен, Жетпіс інген боздасын. Өзіңнен байлық озбасын! А ғайынның жарлысы Бөтен жаққа тозбасын. Сол малыңа ие берсін, Ата-бабаңа тие берсін! * * * Қара жерге қар жауса, Баса мінсең зорығар Нұрлы көзің қарығар. Ата-анасын сййлаған Туысқанын қорлаған, Жүре-жүре молы.а,,. Жалғыздықтан зарығар. Ата-анасын ренжіткен Астыңдағы арғымақ Бір кеселге жолығар. ІЛГЕРІ БАСҚАН АДАМҒА АЙСЕРКЕ ШЕШЕН АЙТТЫ ДЕЙТІН СӨЗ Ілгері басқан адамға, Іркілместен ырыс қонар. Ынтымағы дұрыс болар, Баласы пайдакүнем келер, Келіні епті келер, Қызы қылықты болар, Ағайыны қоғам болар. Ағайын қоғам болса, Көп көрініп жау қашырар, Көмектесіп қонақ аттандырар, Иті үреген болар, Аты жүрегең болар. Адамы қырлы болар, Малы семіз түрлі болар! МІНСІЗ БАР MA? Ашуға жол берсе, Алдау мен арбауға ерсе, Ақыл мінсіз бе? Арамдыққа ұпайы кетсе, Ажарға сыйып «рақым» етсе, Әділдік мінсіз бе? Қайыршыдай қаңғып өтсе, Бүгін қонып ертең кетсе, Бақыт мінсіз бе? Дәмелендіріп көзіңді талдырса, Ұмсындырып мақұрым қалдырса, Үміт мінсіз бе? Ақылдан тірегі болмаса, Алмастай өткір жүрегі болмаса, Шешендік мінсіз бе? Адастырып азапқа салса, Талапты мұқап сенімді алса, Арман мінсіз бе? Талпынып қанат қақпаса, Қиыннан қиюын таппаса, Талап мінсіз бе? ЕЛУ ЕРДІҢ ЖАСЫ Елу ердің жасы, Алпыс сұмдықтың басы. Жетпіс оттың қасы, Сексен жоқтъщ қасы. Тоқсанға келгенде торғайдайсың, Көшкенде көлігінді зорға айдайсың. Қатын^бала тілінді қайырған соң, Отырып от басында ойбайлайсың. * * * Жетеумін деп мақтанба, Сегіз шықса қайтесің? Сегізбін деп мақтанба, Тоғыз шықса қайтесің? Тоғызбын деп мақтанба, Алдын-артын білмейтін . Доңыз шықса қайтесің? ЕКІ ЖАҚСЫ ДОС БОЛСА... БАЛАБИ АЙТТЫ ДЕЙТІН СӨЗ Екі жақсы дос болса, Біріне-бірі өш болмас... Бақ қонбайтын жігітке, Іздегені дес болмас. Бұлақсыз сай тасқанмен кол болмас, Жаманның қанша айтқаны ем болмас. ӘДІЛ БИДІҢ КЕГІ ЖОҚ ШАУЫПКЕЛ ШЕШЕН АЙТТЫ ДЕЙТІН СӨЗ Батпағы бар көлдерден Су ішетін сай артық. Қамшылатқан шабаннан Өзі жүрген тай артық. Ас болмайтын арықтан Достың берген наны артық. Жаманмен жолдас болғанша Аулақ жүрген қөп артық. Б AT А СӨЗ Құдайдың езі оңдасын, Бес жүз саулық қоздасын! Сексен інген боталап, Сегіз қелін қомдасын. Айдап келгем жылқьщнан, Алпыс айғыр азынасын Жиып келген түйеңнен, Жетпіс інген боздасын. Өзіңнен байлық озбасын! Ағайынның жарлысы Бөтен жаққа тозбасын. Сол малыңа ие берсін, Ата-бабаңа тие берсін! * * * Құдайым, жаздай бер, Жаздай берсең, жазбай бер. Құдайым, күздей бер, Күздей берсең үзбей бер. Құдайым, қыстай бер, Қыстай берсең, қыспай бер... * * * Айдағысыз малды бол, Ағайынның алды бол! Отыз ұлды орда бол, Оман жұрттың басы бол. Лұқпандай мың жаса, Береке дарысын басыңа, Дұға тисін асыңа!.. * * * Түнде жүрген ұрыдан сақта, Жазандағы бөріден сақта!" Жас жайлауды жаусыз ет, Қыс — қыстауды қарсыз ет. Ұл мен қызды мұңсыз ет, Шыққанның есесін бер, Кіргеннің берекесін бер!.. * * * Күле қіріп, күңірене шыққаннан сақтасын, Түнде жүріп, түс қашқаннан сақтасын. Өзінді малды қылсын, Дұшпаныңды жарлы қылсьш, Пәле-жаладан сақтасын, Қауіп-қатерден сақтасын. Шайтанның шерінен сақтасың, Патшаның кәрінен сақтасын. ӘРБІР ПӘЛЕҢНЕН САҚТА Илаһи бар құдая, Дұғамызды қабыл ет. Иманыңды кәміл ет. Дозақтың отынан сақта, Қазақтың сотынан сақта. Әрбір пәлеңнен сақта. Нақақ жалаңнан сақта. Айтса жөнге көнбейтін, Сөйлесе сөз бермейтін, Жанға жақсылық ойламайтын, Жүрегі қара наданнан сақта. Мезгілсіз өлімнен сақта, Азапты көріңнен сақта. Өзі кеуде, өзі би, Кер ауыз келіннен сақта. Үятсыз қыздан сақта, Татымсыз тұздан сақта, Қайрымсыз ханнан сақта, Құр кеуде даңнан сақта. Өмір берсең бақытты қыіі бер, Дәулет берсең қайырлы қып бер, Ұл берсең ұнамды қып бер, Қыз берсең қызықты қып бер. Ат берсең жүрісті қып бер, Бала берсең ырысты қып бер. Тірісіне тұрақ бер, Өлісіне жұмақ бер. Осы айтқанымның бәрін бір-ақ бер. АҚҚУ ҰШЫП КӨЛГЕ КЕТТІ Аққу ұшып көлге кетті, Сұңқар ұшып шөлге кетті. Ол адасып кеткен жоқ, Әркім барар жөнге кетті. , Арғымақтың тұяғы, Taсты басса кетілер, Сазды басса жетілер. Екі арыс аман болсын, Жетпісті қума, Келмеске жылама! Өлі арыстаннан Тірі тышқан артық. Ақ сұңқар ұшты ұядан, Қол жетпейтін қиядан... Қанаты бүтін сұңқар жоқ, Тұяғы бүтін тұлпар жоқ, Тозбасты ұста соқпайды, Өлместі тәңір жаратпайды. Топырағы торқа болсын! Қалғанға өмір берсін! Өлгеннің соңынан өлмек жоқ, Өлген қайтып келмек жоқ... ТҰЯҒЫ БҮТІН ТҰЛПАР ЖОҚ Ақ қоян қашты беркіне, Қоймады бүркіт еркіне. Сен темір де, мен қөмір, Келіп тұрмын ерітуге. Өлмес жан болмайды, Өткелсіз су болмайды. Қанаты бүтін сұңқар жоқ, Тұяғы бүтін тұлпар жоқ, Дүниеде не күшті? Алланың әмірі күшті. Ақ сұңқар тұғырыңнан ұшты, Қаусардың суын ішті, Хордың кызын құшты. ТЕҢІЗ БАСТАН БЫЛҒАНДЫ ШЫҢҒЫС XAHFA ЖЫРШЫ АЙТҚАН ДЕЙТІН СӨЗ Жыршы: — Теңіз бастан былғанды, Кім тұндырар, ей, ханым? Терек түптен жығылды, Кім тұрғызар ей, ханым. Шыңғыс: — Теңіз бастан былғанса, Тұндырар ұлым Жошы — дүр. Терек түптен жығылса, Тұрғызар ұлым Жошы — дүр. Көзің жасын жүгіртеді, Көңілің тұлды болмай ма? Жырың көңіл үркітеді, Жошы өлді болғай ма? Жыршы: — Сөйлемекке еркім жоқ, , Сен сөйлёдің, ей, ханым!, Өз жарлығың өзіңе жар, Жөн ойладың, ей, ханым! Шыңғыс: — Құлыны өлген құлаңдай Құлынымнан айрылдым. Айрылысқан Аққудай, Ер ұлымнан айрылдым... АҚСАҚ ҚҰЛАН, ЖОШЫ ХАН Жошы ханның ашамайға мінгізген жас баласы аңшылармен бірге жүріп, бір жерде қашып бара жатқан ақсақ құланды қуып кетіпті. Ақсақ құлан жүйіткіп бара жатқан бір топ құланға қосылыпты. Баланың астындағы еріккен тұлпар елігіп, құйрығын шаншып құйғытып, құландарға қосылады. Құланның әңгісі баланы шайнап өлтіріп кетеді. Аңшылар баланы іздеп таба алмайды. Жошы аңшыларға қаһарын төгіп, «баламды тауып бер» деп, қалың кісіге іздетеді. Баламды «өлді» деп естірткен адамның құлағына қорғасын құямын деп жарлық қылады. Аңщылар бір жерде баланың жұлмаланған қолын табады. Енді ешкім баласының өлгенін Жошы ханға батып айта алмайды. Ақыры көпшілік ордада отырып, бір күйшіге жырмен айтқызады. Сондағы жырдың ұзын ұрғасы мынау екен: — Уа, иеміз, Жошы хан! Домбыра Не деп жырлайды? , Сарнап бір даусын қырнайды. Құлағың сал осыған... Ақсақ құлан, қу құлан, Қияннан қашқан ту құлан. Қиырсыз құла далада, Аңда жүрген балаға Кез болып бір қашыпты, Белден-белге асыпты. — Ақсақ құлан, Жошы хан!.. Елсіз құба далада, Қат-қат бұдыр салада, Мекендеп өрген, өрбісіп, Ордалы құлан жосыған. Қуып ақсақ құланды, Еріккен тұлпар құнан да Ордалы үріккен құланға Құйғытып ойнап қосылған... Өлім деген тәңір ісі, Желіккен құлан әңгісі. Құлан мен тұлпар еріккен, Жосыған құлан желіккен, , Баланды шайнап өлтіріп, Жұлмалап жалмап кетіпті. Ордалы құлан шошынған. Сөзді айтып жырлап зарлаған, Домбыраның балаңды, • Естірткекі осы хан! Өзғеге артпа жалаңды, Еліктірген баланды Сол қу құлан, ту құлан. Ақсақ құлан, Жошы хан!.. Илан, ханым, осыған!!! АРҒЫМАҚ AT СҮРІНДІ СЫРЫМНЫҢ ӨЛІМІН ЕСТІРТУ Сырым Хиуада жүріп қайтыс болады. Ел жиналып, бала-шағасына естірту үшін жетірудың шетінен Оршыты деген биді алдырады. Оршыты келген соң халық хабарды айтып: — Сізді Сырымның өлімін қатын-баласына естірту үшін алдырдық. Енді солай баралық, бал асы Қазыға әкесінің өлімін естіртелік, сөзді сіз бастаңыз,— дейді. Сырымның ауылына барып, Қазыға бір-екі күн қонак, болғансын, Оршыты: — Шырағым, Қазыжан!
— Ауру көңілін кім ашар? Хал сұраған теңі ашар. Ер жігіт көңілін кім ашар? ' Көркем, сұлу, сүмбіл шаш, Қара көзді, имек қас Жарқырап тұрғаң жар ашар. Баланың көңілін кім ашар? Алдындағы қаттасы, Артындағы панасы Ата менен ана ашар. Аттың көңілін кім ашар? Күніне жеті қараған, Жал-құйрығын тараған, Баптап мінген ер ашар. Жақсылық пен жамандық, Бәрі хақтан болған соң Шүкірлік қылған жарасар. ¥ЛЫ ӨЛМЕГЕН РУДА ЖОҚ ШОҚАННЫҢ ӨЛІМІН ЕСТІРТУ Шоқан шетте жүргенде Тезек төренің қызын1 алады екен. Шоқан ауырып жүргенде: — Еліңнің жақсы, білікті адамдары кім?— деп Тезек төре сұрайды екен. — Елімнің жақсы адамдары — Сасықтың Тоқсанбайы, Жандос баласы Келдібек, Зілғараның Әлібегі,— дейді екен Шоқан.
— Әрине, иесінікі болуы керек,— депті Шыңғыс. Сонда Келдібек отырып:
— Әй, Шыңғыс! Мұңсыз жалғыз қүдай, жеті ұлың-ның бірін бермейтін құдай болайын деп пе едің, бас өксі-гіңді, сүрт көзінді, көтер басынды,— деген екен. жүктеу/скачать 1.11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|