Қазақстан республикасының 2013 – 2017 жылдарға арналғАН

1. Қазақстан Республикасы дамуының үрдістері мен жағдайлары

1.1. 2011 – 2012 жылдардағы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының үрдістері

Қолайлы сыртқы жағдайлар экспортқа бағытталған салалардың және ішкі нарыққа бағытталған салалардың серпінді өсуіне ықпал етті.

Тауарлардың өндірісі 2011 жылы 5,7%-ға, қызмет көрсету – 9,0%-ға ұлғайды.

ЖІӨ-нің өсуіне ауыл шаруашылығындағы – 26,5%, өңдеу өнеркәсібіндегі – 7,5% өсімнің жоғары қарқындары ықпалын тигiздi. Тұтастай алғанда өнеркәсіп нақты мәнде өткен жылға қарағанда 3,7%-ға өсті. Өнеркәсіптің құрылымы мен серпініне өңдеу өнеркәсібіндегі – 7,5% және электрмен жабдықтау -8,8% басым ықпалын тигізді. Тау-кен өнеркәсібі тек 1,0%-ға өсті. Өнеркәсіп өсуінің серпіні көбінесе бағаның өзгеруіне және өндірістің шығасыларына негізделді. Энергия тасымалдаушылардың әлемдік нарығындағы қолайлы конъюнктура пайдалы қазбаларды өндірумен айналысатын кәсіпорындарға 2011 жылдың қорытындысы бойынша қаржылық оң нәтижелер алуға мүмкіндік берді. Сыртқы нарықтағы тауар сататын кәсіпорындардың қаржылық нәтижелері серпіндерінің өзгеруі негізінен мұнай, қара және түсті металдардың, химия өнімдерінің биржалық бағаларының өсуімен айқындалды. Жалпы, қызметтің барлық саласы өндірушілер бағасының бір мезгілде өсуі кезінде өндіріс көлемін біртіндеп өсіреді деп айтуға болады, бұл өткен жылмен салыстырғанда қызметтің қаржылық нәтижесінің біртіндеп жақсаруын айқындайды.

2011 жылы ішкі нарықтың серпіні тұтынушылық, сондай-ақ инвестициялық сұраныстың бір уақытта өсуімен айқындалды. Жылдың қорытындысы бойынша нақты көріністе елеулі өсімді өткен жылға қарағанда 14,0%-ға ұлғайып, сауда саласы көрсетті. Бұл көбінесе 2011 жылы халықтың нақты табыстарының 8,2%-ға өсуіне және экономикадағы инфляциялық үдерістердің баяулауына негізделеді. Көлік қызметі жылдың қорытындысы бойынша сыртқы да және ішкі де бағыттар бойынша жүк айналымының ұлғаюы есебінен 6,2%-ға өсті. Байланыс қызметінің көлемі 20,9%-ға өсті.

2011 жылы елімізде инфляцияны болжамдаған деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік болды. 2011 жыл ішінде инфляция бірқалыпты болды және өзінің өзгеруінің маусымдық үрдісін сақтады.

2011 жылдың қорытындысы бойынша инфляция деңгейі жылдық көріністе (2011 жылдың желтоқсаны 2010 жылдың желтоқсанына) 2010 жылғы 0,4%-дан төмен деңгейде қалыптасып, 7,4%-ды құрады.

2011 жылы инфляцияның өсуіне біршама үлесті азық-түлік тауарларының 9,1%-ға көтерілген бағасы қамтамасыз етті. Азық-түлік емес тауарлар бағасының өсуі 5,3%, ақылы қызметтерге – 7,3%-ды құрады.

Экономиканың өсуі еңбек нарығындағы жағдайды жақсартуға мүмкіндік берді. 2011 жылы жұмыссыздық экономикалық белсенді халыққа шаққанда 5,4%-ға дейін, 2010 жылға қарағанда 5,8%-ға қысқарды.

Макроэкономикалық ахуалдың жақсаруы жағдайында және мұнайдың әлемдік бағасының тұрақты өсуі кезінде 2011 жылы барлық деңгейдегі бюджет үшін жалпы үрдіс өткен жылға қарағанда табыстың өсуі және шығыстың ұлғаюы болды.

2011 жылы мемлекеттік бюджет ЖІӨ-ге шаққанда 568,6 млрд. теңге немесе 2,1% мөлшерінде тапшылықпен орындалды. Мемлекеттік бюджеттің табысы өткен жылы 24,9%-ға, шығындары 21,7%-ға өсті.

2011 жылы мемлекеттік бюджеттің табыстары жалпыэкономикалық конъюнктураларға сәйкес өсті. Экономика салалары өсуінің оң қарқыны өткен жылғы 2010 жылға қарағанда 35,7%-ға өскен салық түсімдерінің жиналуының ұлғаюына мүмкіндік туғызды.

Инвестиция саласындағы жағдай біраз жақсарды. Жалпы 2011 жылғы жалпы капиталға инвестицияның өсімі өткен жылдың деңгейіне 2,9%-ды құрды. 2011 жылы құрылыстағы жұмыстар көлемінің өсімі 2,8%-ға жетті. Инвестицияны қаржыландыру көздерінің құрылымында банктердің несиелері мен ұйымдардың қарыз қаражатын қысқарту үрдістері күшеюде.

Соңғы он жылдықта экономикалық дамудың жаңа кезеңі кәсіпорындар мен ұйымдардың өз қаражаты есебінен негізгі капиталға инвестицияны қаржыландырудан тартылған қаражаттың қатысуын кеңейтуге қарай жылжуы болды. Алайда, ішкі нарықтың және экономика табысының дағдарыстан кейінгі баяу қалпына келуі жағдайында инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыруға кәсіпорындардың өз қаражаттарын пайдалану бағдары күшейді. 2011 жылдың қорытындысы бойынша кәсіпорындардың негізгі капиталға инвестиция құрылымындағы өз қаражатының үлесі өткен жылғы көрсеткіштен 8,3 пайыздық тармаққа асып, 49,0 пайыздық тармаққа дейін көтерілді.

Қаржыландыру көздеріне тартылған қаржыландыру көлемі мен үлесінің өзгеруі олардың құрылымындағы өзгерістермен ілесті. Қазақстандық кәсіпорындардың өнімдері мен қызметтеріне мемлекеттік сұраныс ҮИИДМБ шеңберінде іске асырылатын жоспарланған инвестициялық және индустриялдық жобаларды іске асыру арқылы сүйемелденді. Индустрияландыру картасы шеңберінде сомасы 1 трлн. теңге болатын, 45 мыңға жуық жұмыс орны құрылған 237 индустриялық жоба іске қосылды. Аталған жобаларды іске асырудан ЖІӨ-нің өсімі бағалау бойынша 2%-ды құрды.

2011 жылы қарыз қаражаты есебінен инвестицияны қаржыландыру 5,8%-ға өсті, ол 2010 жылы 22,4% мөлшерінде қысқарған болатын. Қарыз капиталының жоғары құнына байланысты біраз ұлғаю байқалады. Алайда, оң өзгеріс экономика салалары кәсіпорындарын алдыңғы дағдарыстың шогынан кейін біртіндеп сауығуын көрсететінін атап өту қажет.

Дағдарыс кезеңінде қазақстандық банктердің өтімділіктерін едәуір ұлғайтқанына қарамастан, экономикада, олардың көзқарасынша, сенімді қарыз алушылар әзірше аз. Банк және экономиканың нақты секторының арасындағы қатынастың алшақтауын жалпы экономикада және оның салаларындағы өсім үрдістерінің нығаюы шамасына қарай күту қажет.

Сыртқы сауда айналымының көлемі 129,7 млрд.АҚШ доллары, оның ішінде экспорт – 88,5 млрд.АҚШ доллары, тиісінше импорт – 41,2 млрд.АҚШ доллары көлемінде қалыптасты. Экспорт 2010 жылғы көлемге қарағанда 43,7%-ға, импорт – 25,2%-ға ұлғайды. Экспорт көлемінің импорттан озық өсуі, сондай-ақ экспорт бағаларының импорт бағаларымен салыстырғанда едәуір өсуі Қазақстан үшін сыртқы сауда конъюнктурасының жақсаруын білдіреді, бұл еліміздің төлем теңгерімін айтарлықтай жақсартады.

Қазақстанның Сауда теңгерімі 2011 жылы Ұлттық Банктің деректері бойынша еңбекақы және инвестициялық табыс бойынша капиталдың өспелі таза жылыстауына қарамастан 47,2 млрд.АҚШ доллары мөлшерінде профицитпен, қалыптасты.

2012 жылы Қазақстанның экономикасы еуроаймақ елдеріндегі қарыз проблемаларының асқынуымен, АҚШ-тағы жоғары деңгейдегі жұмыссыздықтың сақталуымен және еліміздің негізгі сауда серіктестіктерінің бірі болып табылатын Қытай экономикасының баяулауына негізделген әлемдік экономикадағы өспелі дағдарыс құбылыстарының әсерімен дамитын болады.

2012 жылдың басынан бастап сыртқы экономикалық конъюнктура дамуының белгісіздігіне және тұрақсыздығына қарамастан, еліміздің экономикасында оң серпін байқалады. ЖІӨ өсімі алдын ала бағалау бойынша ағымдағы жылғы қаңтар-маусымда 5,6%-ды құрады. Экономика өсуінің қолайлы қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік берген негізгі ішкі факторлар болып табылатын тұтынушылар нарығындағы мемлекеттік және жеке меншік тұтынудың өсуі есебінен сұранысты ұлғайту болып табылады.

Экономикада ішкі сұраныстың және инвестициялық белсенділікті қолдау көздерінің бірі мемлекеттік бюджеттің шығыстары болып табылады. 2012 жылғы қаңтар-мамырда мемлекеттік бюджеттің шығындары 2287,2 млрд. теңгені құрады және 2011 жылғы осындай ұқсас кезеңмен салыстырғанда 22%-ға өсті.

Есепті кезеңде тұтынушылық сұраныстың ұлғаюы байқалуда, бұған бөлшек тауар айналымының өсуі куә. 2012 жылғы қаңтар-маусымда бөлшек тауар айналымы нақты көріністе өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 12,6% -ға (1925,6 млрд. теңге) өсті.

Тұтынушылық сұраныстың кеңеюіне халықтың табысы мен еңбекақысының өсуі ықпал етеді. 2012 жылғы қаңтар-мамырда жан басына шаққанда нақты ақшалай табыс 240,7 мың теңгені құрады және номиналды көріністе 15,1%-ға өсті. Орташа айлық номиналды жалақы 17,2%-ға өсті және 95,7 мың. теңгені құрады. Халықтың нақты табысы осы кезеңде 9,6%-ға, нақты жалақысы -11,7%-ға өсті.

2012 жылғы қаңтар-маусымда негізгі капиталға инвестицияның көлемі 2030,4 млрд.теңгені құрады, бұл 2011 жылғы қаңтар-маусым деңгейінен 3,1%-ға асты.

Ағымдағы жылдың екінші тоқсанынан бастап экономиканы несиелеу көлемінің өсуінің тұрақты үрдістері байқалады. Ағымдағы жылғы мамырдың аяғында екінші деңгейдегі банктердің экономика салаларына берген несие көлемі 9167,4 млрд. теңгені құрады және жыл басымен салыстырғанда 4,4% өсті.

Жыл басынан бастап елде инфляциялық үрдістердің дамуының қолайлы үрдістері байқалады. Сонымен, өткен жылғы маусыммен салыстырғанда тұтыну тауарлары мен қызметтерінің бағасы 2012 жылғы маусымның соңында 4,9%-ға ұлғайды, бұл 2012 жылға жоспарланған 6%-8% инфляциялық дәлізден төмен.

Жыл басынан бастап сыртқы нарыққа қазақстандық тауарлар экспортының өсуі ұлғаюдың түсім трендімен сипатталады. 2012 жылғы қаңтар-маусымда тауарлар экспорты 47,2 млрд.АҚШ долларын құрап, 2011 жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 10,9 %-ға ұлғайды. Сыртқы сауда теңгерімінің оң сальдосы 5,3%-ға өсті және 25,3 млрд.АҚШ долларын құрады.

2012 жылғы қаңтар-маусымда 2011 жылғы ұқсас кезеңге қарағанда ауыл шаруашылығының жалпы өнімдері көлемінің төмендеуі 6,3%-ды құрады. Табиғи-климаттық жағдайға байланысты ұзаққа созылған аптап ыстық пен жаңбырдың болмауымен сипатталатын еліміздің аграрлық саласы ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде барынша қатты құлдырауды күтіп отыр.

Өнеркәсіптің оң өсімінің негізгі қозғаушы күші өңдеу өнеркәсібі болды, оның өсімі 2012 жылғы қаңтар-маусымда 2011 жылғы ұқсас кезеңге қарағанда 4,4%-ды құрады. Бұл ретте, 2012 жылдың басынан бастап еліміздің тау-кен өндіру өнеркәсібі өткен жылдың ұқсас кезеңіндегі өндіріс көлеміне жете алмады, аз ғана төмендеп 0,2%-ды көрсетті.

2012 жылғы бірінші жартыжылдықта еліміздің ЖІӨ өсуіне қолайлы әсерін тигізген басқа да оң фактор қызмет өндірісінің серпінді дамуы болып табылды, бұл сегменттегі экономиканың өсуі 2011 жылғы қаңтар-маусымға 8,9%-ды құрады. Қызмет өндірісінің қолайлы өсуі бөлшек сауда көлемінің (12,6%), көлік-коммуникация саласының (7,3%), сондай-ақ ақпарат және байланыс сегментінде көрсетілетін қызмет (12,8%) көлемінің едәуір ұлғаюының есебінен қамтамасыз етілді.

Сыртқы сұранысты қысу ішкі көздер есебінен өсуге көңіл бөлу үшін ден қоюдың бара-бар шараларын талап етеді, осы үшін, бүгінгі күні 2012 жылға арналған бюджет параметрлері инвестициялық шығыстарды ұлғайту жағына қарай нақтыланды. Сондай-ақ, Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ірі индустриялдық жобаларды іске асыруды бастау жоспарлануда, бұл экономика салаларындағы жұмыспен қамту және белсенділікті арттыруға ықпал ететін қосымша капитал салымын көздейді. Аталған шаралар әлемдік экономикадағы ықтимал теріс үрдістерге алдын ала әсерін тигізетін болады.

Ағымдағы жылы нақты көріністегі ЖІӨ, бағалау бойынша, өткен жылғы деңгейге 5,8% құруы мүмкін. 2012 жылғы ЖІӨ өсімінің негізгі факторлары ішкі сұраныс болады: түпкілікті тұтыну және жалпы жинақтау. 2012 жылы түпкілікті тұтыну шамамен 12,1%-ға, негізгі капиталдың жалпы жинақталуы 3,3% -ға өседі.

Экономиканы жаңғыртуға арналған жоспарланатын инвестиция көлемі нақты көлемдегі өсімінің қарқыны экспорт көлемінен артық болатын импортқа сұранысты ұлғайтуға ықпалын тигізеді. Нәтижесінде 2012 жылы экономиканың өсуіне таза экспорттың аз ғана оң салымы күтіледі.

2012 жылғы құндық көріністегі тауарлар экспорты бағалау бойынша 97,7 млрд.АҚШ долларын, импорт 48,4 млрд.АҚШ долларын құрайды.

Жылдың қорытындысы бойынша инфляция жоспарланған 6,0-8,0% дәлізі шеңберінде құралады, бұл үшін Үкімет пен Ұлттық Банктің іске асырылып жатқан үйлестірілген инфляцияға қарсы саясаты жалғастырылатын болады.