Қазақстан республикасының білім және ғылым

1 Қожанов К.Н., Балтыбеков С.О. Қосымша оқу құралы. Малдың азықтан уланулары., Семей .- 2000. 71 бет.

7.2.2 Бурсинин И.А. Токсикология ядовитых растений. Москва 4-е издание. 1962г. 624с.

3 Руководство по клинической токсикологии / под ред. Е.А.Биртанова - 2006

4 Хмелинский Г.А., Локсионов В.Н., Повоз. Д.Д. Ветеринарная токсикология. Москва. 1987г. 319с.

5 Основы токсикологии / Авт.: П.П.Кукин, Н.Л.Пономарев, К.Р.Таранцева и др. - 2008

Өсімдіктер токсикологиясы негізінде – жануарлардың азықтық шөптермен улануы, удың азықпен жануар организміне түсуі және азықтық удың дербес жүйелер қызметіне әсері бар бөлімдері бойынша улы заттар әсерінің жалпы заңдылықтарына сәйкес улардың токсикодинамикасы мен токсикокинетикасы, әсер ету механизмдері, удың организмде шоғырлануы мен бөлініп шығу заңдылықтарын білу мақсатында беріледі. Улы өсімдіктердің ауыл шаруашылығында қолданылуы жағдайларында уланудың ықтималдығын, улану кезінде оларды балау және емдеу қағидалары үйретіліп, соттық-ветеринариялық сараптау, азықтық-токсикологиялық талдаудың негізгі әдістері жан-жақты түсіндіріледі.

• 
  Микоздар – саңырауқұлақтардың тікелей малдарды уландыруы;
  
• 
  Микотоксикоздар – ағзаға енген саңырауқұлақтардан бөлінген токсиндердің уытты әсері.
  

Патологоанатомиялық өзгеріс. Кілегейлі қабықтар катаральды түрде қабынады, асқазан мен кейбір ішектердің кілегейлі қабықтары өлі еттенеді. Бауыр үлкейеді, жүректе қан ұюлар байқалады, өкпесі қызарған әрі ісінген, миы қанға толы, паренхиматозды мүшелерде дистрофиялық өзегерістер білінеді. Бронхтар мен бронхиолаллар көбіктенген, қан аралас сұйыққа толы.

Емі. Адсорбенттер, құстырғыштар, іш өткізгіштер береді. Сіресуге қарсы тері астына 2-10,0 мл, 30%-ды магний сульфатын, глюкоза егуге болады. Дәндердің тазалығын анықтау үшін натрий хлоридімен талдау жүргізеді, 4 кг натрий хлоридін алып, 10 литр, суға ерітеді де алынған дәндерді дайындалған ерітіндіге салады. Егерде қастауыш мүйізшелері бар болса, онда олар судың бітіне шығады.

Дендротоксикоздар. Жіті және жітілеу түрде өтетін ауру. Көбінесе жылқы, шошқа, қой және құстар уланады. Дендрохин саңырауқұлақтары бидайдың, қара бидайың, сұлының және арпаның сабанының ішінде өмір сүріп, улылық қасиет көрсетеді. Бөлінетін токсиндер химиялық заттарға және жоғары Тем-ға өте төзімді.

Клиникалық белгісі. Улану ауыр түрде өтеді. Қанның формалық элементтерінің санының көбеюі байқалады. Шошқада Эритроциттер көбейеді.

Патологоанатомиялық өзгеріс. Ішекте катаральды қабыну, өкпе ісінген, өт қабы өтке толған, паренхиматозды мүшелердің дистрофиялық өзерістер болады.

Балау. Анамнез, клиникалық белгілер,патологоанатомиялық өзгерістер, зертханалық тексеру қорытындысы. Емдеу. Ас қорыту жолын тазалау, іш өткізгіш дәрілер, кофеин-бензоат натрийді глюкозамен қосып, венаға егеді.

Клавицепстоксикоз – клавицепс туысы саңырауқұлақтарынан малдардың улануы. Бұл саңырауқұлақ туысына күйісті малдар, жылқы және шошқа аса сезімтал келеді. Саңырауқұлақ мәдени және астық тұқымдас өсімдіктер дәндерімен бірге ішке түсіп, (микоз) токсин бөледі. (микотоксикоз). Микотоксикоз екіге бөліеді:

• 
  Эрготизм; - Клавицепспаспалитоксикоз.
  

Уытты бастамасы – эрготоалкалойдтар: эрготоксин, эрготамин, эргозин. Олар бірыңғай салалы бұлшық етке әсер етеді. Қарашықты тарылтады, қан тамырларын тарылытып, ұлпалардың қоректенуін бүлдіреді (цианоз, некроз), симптоматикалық жүйке жүйесін тежейды. Сезімтал мал: үй жануарлары – шошқа, ірі қара, құстар.

Клиникалық белгілері: улавну жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрде ас қорыту жолы қызметі бұзылады, сілекей ағады, шаншу, сіреспе байқалады.

Созылмалы түрі – құрғақ гангрена трінде білініп, құстардың айдарымен сырғалығы, ірі қара малдың жілінінің ұштары, құйрығы, кейде тұяқтары, шошқалардың тұмсығы, бас терілері шіріп түсіп қалады.

Патологоанатомиялық өзгерістер. Теріде некрозды ошақтарды көруге болады.

Емі. Жалпы емдеу принципі, сіреспеге қарсы 30% -ды магний сульфатын 2-10 мл мөлшерінде тері астына егеді.

Клавицепспаспалитоксикоз – ірі қарада үркектік пайда болады, басын шайқай береді, атаксия, тремор, парездер байқалады. Созылмалы түрде зат алмасу бұзылып, арықтайды, өсімталдық төмендейді.

Емдеу. Сіресуге қарсы заттар қолданылады.

Фузариотоксикоз дегеніміз – фузариум туысына жататын улы саңырауқұлақтардан зақымдалған азықты малға бергенде туатын улану.

Улану кезіндегі белгілер: қанның морфологиялық құрамы өзгереді, лейкопения дамиды. Зақымданған азықты ұзақ уақыт беру жүрек-қан тамыр жүйесіне әсер етіп, қан айналымында өзгерістер тудырады. Соның салдарынан геморрагиялық диатез, өкпе домбығуы қалыптасады.

Клиникалық белгісі. Ірі қара мен жылқыда алғашқы белгілер орталық жүйке жүйесінің зақымдалуымен сипатталады. Уланудың алғашқы күндерінде мал мазасызданады, тері сезімталдығы және рефлекстер жоғалады немесе төменейді, дененің алдыңғы бөлігінде бұлшық ет дірілі байқалады. Ауру дами келе артқы бөлігі салданады. Жылқы жатқан жерінен тұра алмай қалады. Шайнау және жұтылуы қиындайды, ішек қарын перисталтикасы бәсеңдеп, іш қату байқалады.

Патологоанатомиялық өзгеріс. Жылқыларда еріндері домбығып, жарылады. Кілегейлі қабықтарды некроз, ойық жаралар, қанда лейкопения, лимфоцитоз байқалады. Бауыр тығызданып, қызыл түстенген, көлемі ұлғайған, шекарасы анық емес, жүрек бұлшық еті босаңсыған, құрсақ қуысында қызыл түсті сұйық жиналған.

Емі. Сепсистен процесссті алдын алу мақсатында бұлшық етке пенициллин, стрептомицин, бицилин енгізеді.

Стахиоботриотоксикоз саңырауқұлағымен зақымданған ірі азықтар туындатады. Бұл саңырауқұлақ сапрофит-шабылған ірі азық, яғни, өлі өсімдіктер целлюлозасын талқандаушы. Тұқымдастығына жатады. Стахиоботрис саңырауқұлағының

морфологиялық жағынан ұқсас екі-уытты және уытты емес түрін ажыратады.

1. Токсикология: оқулық / Қорабаев Е.М., Заманбеков Н.А., Өтенов Ә.М., Айтжанов Б.Д., Көбдікова Н.К., Байнязов А.А. Токсикология. Дәуір-2011, Алматы. 319 бет.

2 Токсикология: оқулық / Қорабаев Е.М., Заманбеков Н.А., Өтенов Ә.М., Айтжанов Б.Д., Көбдікова Н.К., Байнязов А.А. Токсикология. Нур-Принт, Алматы, 2009. 327 бет.

3 Малдың азықтан уланулары: Оқу құралы. / Қожанов К.Н., Тойкина Г.Н. Семей .- 2010. 139 бет.

1 Қожанов К.Н., Балтыбеков С.О. Қосымша оқу құралы. Малдың азықтан уланулары., Семей .- 2000. 71 бет.

7.2.2 Бурсинин И.А. Токсикология ядовитых растений. Москва 4-е издание. 1962г. 624с.

3 Руководство по клинической токсикологии / под ред. Е.А.Биртанова - 2006

4 Хмелинский Г.А., Локсионов В.Н., Повоз. Д.Д. Ветеринарная токсикология. Москва. 1987г. 319с.

5 Основы токсикологии / Авт.: П.П.Кукин, Н.Л.Пономарев, К.Р.Таранцева и др. - 2008

Өсімдіктер токсикологиясы негізінде – жануарлардың азықтық шөптермен улануы, удың азықпен жануар организміне түсуі және азықтық удың дербес жүйелер қызметіне әсері бар бөлімдері бойынша улы заттар әсерінің жалпы заңдылықтарына сәйкес улардың токсикодинамикасы мен токсикокинетикасы, әсер ету механизмдері, удың организмде шоғырлануы мен бөлініп шығу заңдылықтарын білу мақсатында беріледі. Улы өсімдіктердің ауыл шаруашылығында қолданылуы жағдайларында уланудың ықтималдығын, улану кезінде оларды балау және емдеу қағидалары үйретіліп, соттық-ветеринариялық сараптау, азықтық-токсикологиялық талдаудың негізгі әдістері жан-жақты түсіндіріледі.

Уланудан болатын патогенездік ерекшеліктерге байланысты қолданылатын дәрі-дәрмектер әсерінен жануарлар организміндегі физиологиялық-биохимиялық үрдістердің қалыпты жағдайына келіп, жұмыс істеуіне және организмнің уланбауының алдын алуды, дерттің ары қарай ұласпауына қатысты мәселелерді түсіндіре отырып, улану салдарынан лажсыз сойылған жануарлар өніміне немесе шикі затқа ветеринариялық-санитариялық сараптауды жүргізу қағидалары оқытылады.
Құрама жеммен, күнжара және шротпен малды азықтандырғанда туындайтын токсикоздар.

Құрама жем – құнарландырылған және ірі азықтардың белгілі бір малға арнайы рецепт бойынша өндірісте өндірілетін қоспасы. Құрама жемдер қазіргі уақытта арнаулы құрама жем өндіретін зауыттарда дайындалады.

Құрама жемнен уланудың негізгі себебі – оның құрамында ас тұзының тиісті мөлшерден асып кетуі.

Малдардың құрама жемнен улануының екінші себебі олардың белгіленген талапқа сай болмауы, дұрыс сақталмаудан да болады.

Бұл жағдайда құрама жем зең және басқа да зиянды саңырауқұлақтармен зақымдалады, құрамы және құнарлық қасиеттері өзгеріп, ас қорыту органдарының қызметінің бұзылуына әкеледі.

Мысалы: Ұнтақ жемдегі тұз - құрама жемнің төменгі жағына шөгіп-қауіп туғызады. Ересек малға 1% дан артық ас тұзы құрама жемде болуы жеткілікті.

Күнжара (жмых, шрот). Күнжара құнарлылығы бойынша өте құнды азық болып саналады. Құрамында 8-12% ға дейін май және протейн сияқты құнарлы заттар болады. Жмых престелген түрі шрот-ерітінді түрі.

Күнжарадағыдай сығындау жолымен емес, шроттардан май еріткіштер арқылы алынатын болғандықтан майы аздау ақ заты мол болады.

И.Е.Мозгов зерттеулерінше мақта күнжарасы мен шрот жақсы құнарлы азық. Мақта күнжарасынан ауыл шаруашылық малдарының улануының негізгі себебі, мақтаның қабықшасында болатын госсипол деген затқа байланысты. Госсипол суда ерімейтін, сілтілерде жақсы еритін сары түсті зат. әсіресе піскен тұқымда госсипол көп болады. Дәннен майды бөліп алғанда госсиполдың 3/4 бөлігі алынады да, 1/4 бөлігі күнжарада қалады. И.Е.Мозговтың пікірі бойынша, малдың улануы үшін госсиполдың осы мөлшері де жеткілікті. Мақат шротын малға бергенде зиянсыз, себебі оның құрамында госсиполдың мөлшері аз немесе тіптен болмайды.

Құрамында 0,02% дан төмен госсипол бар күнжараны уытты деп саналмайды. Госсипол кумулятивті әсер ететін у екендігін ұмытпау қажет, сондықтан улану белгілері 15/ тәуліктен соң байқалуы мүмкін.

Клиникалық белгілері. Ірі қара малда улану жіті түрде де созылмалы түрде де өтеді. Аурудың өтуіне байланысты клиникалық белгіліері де әртүрлі болуы мүмкін. Негізінен улану тәбетінің төмендеуінен, шөлдеу, сүттің азайып қалуымен байқалады. Дене қызуы қалыпты, күйзеліс, бұлшқы еттерінің сіресуі, әлсіздік көрінеді. Тыныс алуы терең, жиілеген. Кілегей қабықтар көгеріп, жүрек жұмысы әлсіреген, тамыр соғуы жиі (80-100 рет/мин).

Мес қарын тимпаниясы, ішектер перисталтикасы әлсіреген. Нәжісі сирек бөлінеді. Жіті түрінде ауру 2-3/ тәуліктен арыға созылмайды. өлім көрсеткіші 35% - ға жетеді де мал тез арықтайды. Шошқалардың улануы тәжірибе жүзінде жиі көп кездеседі. Клиникалық белгілері. Ірі қарадағыдай – азықтан баз тартады, іші кебеді, құсу, ентігу, ауыз бен мұрын қуысынан көбікті сұйық ағады, дене қызуы қалыпты. Улануды балау өте қиын емес, энфефалиттен ажырата білген жөн.

Болжам. өлім көрсеткіші жоғары болғандықтан болжам қолайсыз. Шошқаларда әсіресе торайларда өлім көрсеткіші 67% - ға дейін жетеді. Ересектерін лажсыз сояды. Ірі қара малының да арасында өлім-жітім кездесіп тұрады.

Емі. Мақта күнжарасы рационнан біртіндеп алынып тасталып, симптоматикалық ем жүргізіледі. Осы күнге дейін ауырған малды емдейтін тиімді ем табылған жоқ. Іш өткізгіштерді берсе, глаубер тұзы және сода клизмасын жасаса жақсы нәтиже береді.

Жүрек препараттарынан кофейнді қолданған дұрыс. Марганец қышқыл калийді (1:1000) тұз қышқылымен ( HCI ) араластырып, күніне үш ас қасық зондпен енгізгенде жақсы әсер етеді. бірақ симпатикалық ем әр кезде жақсы нәтиже бермейді.

Патологоанатомиялық өзгеріс. Ірі қараның қатпаршағында ірі азық толы екендігін көруге болады, мөлшері екі есеге ұлғайған. Кілегей қабықтар бозарған. Кеуде және құрсақ қуыстарына сұйықтық жиналған. өкпе қанталаған және ұлғайған, жүрек еті босаңсыған. Ішек ұзына бойына катаральды-геморрагиялық қабынған. Бауыр, ккбауыр, бүйрек босаңсыған, қан құйылу орындары бар. өт қабы өтке толған, ұлғайған. Қан сұйылған, шошқаларда да дәл осындай көрініс байқалады.

Алдын алу шаралары. Мақта күнжарасын азыққа қолданар алдында арнайы нұсқауларға сүйену керек. Мақта күнжарасын, шротын азық ретінде абайлап қолданған жөн. Малға көп бергенде организмде ақ зат көбейіп, зат ламасу үрдістерінің бұзылуына алып келеді. Мақта күнжарасы жалпы райионның 5-15% - ын ғана құрағаны жөн және құрамындағы госсиполдың мөлшері төмен болуы керек (0,05-0,07%). Оның деңгейінің ауытқып кетуі улану тудырады. Мақта күнжарасын рационға, кальций мен натрий тұздарының А және В дәрумендерінің мөлшері аз азықтармен бірге бергенде өте абай болу керек.

Зығыр күнжарасынан улану. Зығыр дәндерінде гликозид-линимарин болады. Линимарин қаыпты жағдайда өздігінен уытты әсер етпейді. Бірақ та күнжара құрамындағы су және линаза ферментінің қатынасуы мен синиль қышқылы пайда болып, уытты әсер көрсетеді.

Этиологиясы. Дымқыл, ылғалды зығыр күнжарасымен азықтандырғанда улану белгілері байқалады. Оның құрамындағы синиль қышқылының мөлшері 1кг - да  108 ден 650мг дейін болады. Малға қауіптісі 1кг/ 200мг – нан астамы. Егерде ас қорыту жолында декстраза және мальтоза ферменттері көп болса онда қауіпті емес.