Љазаљстан республикасыныў білім жшне ’ылым министрлігі

• 1 Глоссарий

Жылудинамика - макроскопиялы› жЇйеде жЇретін ЩртЇрлі процестердегі жылу Щсерлікбен йтетін айналу заЈдарын зерттейтін “ылым.

Макроскопиялы› жЇйе – кйп бйлшектерден т±ратын кезкелген материалды› зат. Макроскопиялы› жЇйеніЈ йлшемі атом мен молекуланыЈ йлшемімен кйп.

Техникалы› жылудинамика жылу мен ж±мыстыЈ йзара айналу заЈдылы›тарын ›арастырады;жылу жЩне тоЈазыту машиналарында жЇретін жылу, механикалы› жЩне химиялы› процестердіЈ арасында“ы йзара байланысын орнатады, газдар мен булар жЇретін процестері жЩне осы денелердіЈ ЩртЇрлі физикалы› кЇйіндегі ›асиеттерін зерттейді.

Жылудинамикалы› жЇйе - йзара жЩне бас›а денелермен (сырт›ы ортамен) энергия жЩне зат алмаса алатын денелердіЈ жиынты“ы.

Жылудинамикалы› процесс – жылудинамикалы› жЇйеде болатын жЩне оныЈ жа“дайыныЈ тіпті бір “ана параметрініЈ йзгеруімен байланысты процестіЈ ›айсысы болса да жылудинамикалы› процесс деп аталады. љайтымды, ›айтымсыз жЩне квазистатикалы› (бір кЇйден екінші кЇйге баяу тЇрде шексіз ауыса беретін) процесс.

Термометр – температураны йлшеуге арнал“ан прибор.

Айналада“ы орта – б±л жылудинамикалы› жЇйеге кірмейтін заттар.

Идеал газ – молекуларыныЈ арасында ілініс материалды› нЇктелерді елестетін шартты жЩне Гей Люссак заЈдарына ба“ынады.

Ішкі энергия - тура жЇрісті, айналмалы жЩне тербелісті ›оз“алыстардыЈ энергия жиынты“ын ›амтитын молекулалар мен атомдардыЈ бейберекеттік ›оз“алысынан туындайтын энергия ж±мыс – кішкентай бйлшектердіЈ ›арастырылып отыр“ан физикалы› процесте энергияныЈ бір тЇрден екінші тЇрге айналуын сипаттайтын физикалы› шама. Жылудинамикада жЇйеніЈ сырт›ы параметрлері йзгергенде жылудинамикалы› жЇйеніЈ сырт›ы денелерге беретін энергиясы. илшем бірлігі Дж.

Жылутасымалда“ыш – жылу алмасу процесін іске асыру Їшін пайдаланылатын с±йы› немесе газ тектес зат. Мысалы, су, су буы, газдар с±йы› металдар, органикалы› жЩне бас›а ›осылыстар.

Жылутехникасы – “ылым мен техниканыЈ жылу ›±былыстарын йнеркЩсіпке, ауыл шаруашылы“ына, транспорт›а, т±рмыс›а жЩне та“ы бас›а ма›сатар“а пайдалану Їшін ›ызмет ететін процестер мен жабды›тарды ›амтитын саласы. Практикалы› жа“ынан жылу техникасы негізгі екі ба“ытта: жылу энергиясын тікелей йнеркЩсіптік процестерге пайдалану жЩне отынныЈ химиялы› энергиясына айналдыру Їшін пайдаланылады.

љорша“ан орта - жылудинамикалы› жЇйеге кірмейтін дене. ЖЇйені ›орша“ан ортадан ›ортынды ›абат бйліп т±рады.

Жылудинамика жЇйеніЈ кЇйін макроскопиялы› орта статикалы› тЩуелсіз шамалар жиынты“ы кЇй параметрлері (абсолютті ›ысым, абсолют температура жЩне меншікті кйлем) аны›тайды.

Теплофикация - жылыту – жылу электрорталы›тары шы“аратын жылу мен электр энергиясын пайдаланып, ›алалар мен йнеркЩсіп орындарын бір орталы›тан жылытуды ›амтасыз ету.

Параметрлер –процестіЈ, ›±былыстыЈ, жЇйеніЈ техникалы› ›±рыл“ыныЈ ›айсыбір ›асиетін сипаттайтын шама. Жылу техникасында негізгі параметрлеріге температура, ›ысым меншікті кйлем т.б.

КЇйдіЈ параметрлері – жылу динамикалы› жЇйеніЈ кЇйін сипаттайтын физикалы› шамалар.

КЇй теЈдеулері тепе-теЈдіктегі жылудинамикалы› жЇйе кЇйіне арнал“ан параметрлер арасында“ы функцианалды байланыс.

Абсолюттік температура – нольдік шкаладан (-273,16) басталып саналатын температура. КЩдімгі жЇз градусты› шкала бойынша кйрсетілетін температураны

(t) абсолюттік температура“а айналдыру Їшін ал“аш›ы“а 273,16 ›осу керек.

Т _абс. = t +273,16. илшем бірлігі - Кельвин (К).

Абсолютті ›ара дене - йзіне тЇскен электромагнит сЩулелерін сіЈіретін дене. Барлы› бас›а денелер сия›ты абсолюттік ›ара дене де жылу мен энергия шы“арады. Кйзге ›ап-›ара болып кйрінген денелердіЈ бЩрі (›ара кЇйе, ›ара май т.б.) абсолютті ›ара дене саналмайды.

Абсолютті ›ысым – б±л ›азаныныЈ, баллонныЈ, с±йы› заттар, газдар са›талатын ыдыстардын ішіндеге ›ысым жЩне о“ан ›осымша ›орша“ан ортаныЈ (атмосфера) ›ысымы. Атмосферамен йлшенетін абсолют ›ысымныЈ шарты белгісі ата.

Абсолюттік ноль – таби“атта болу мЇмкін суы›ты› температураныЈ еЈ тйменгі (-273,16) м±ндай темпертаруада молекулалардыЈ жылылы› Щрекеті мЇлде то›тайды. ЗаттыЈ м±ндай жа“дай“а келуі тек теориялы› ±“ым “ана.

Меншікті жылусиымдылы› – заттыЈ температурасын 1 йзгертуге ж±мсалатын жылу мйлшері.

Термиялы› ПШК. Жылуды ж±мас›ы айналдыру кезіндегі идеал циклдыЈ жетілу дЩрежесін сипаттайды.

ТоЈазыту коэффициенті – бір-бірлікті ж±мыс ж±мсал“анда, жылу ›абылта“ыштан ›анша жылу мйлшері Щкететілетінін кйрсетеді.

Карно циклы – жылудыЈ ж±мыс›а (жЩне керсінше) толы› айналуы жЇретін ›айтымды т±йы› процесс.

Бу“а айналу – с±йы› тЇрден газ тЇрге айналу процесі.

Б±“а айналу жылулы“ы – бір килограмм ›айна“ан с±йы›ты ›±р“а› ›аны››ан бу“а айналдыру“а ›ажетті жылу мйлшері.

БудыЈ ›±р“ату дЩрежесі – ›±р“а› будыЈ дым›ыл буда“ы массалы› бйлігі.

Дым›ыл ауа - ›±р“ы› ауа мен су буымен ›оспасы.

Шы› нЇктесі – ›±рамында“ы ›±р“атыл“ан буды ›аны››ан бу“а жеткізЇге ›ажетті дым›ыл ауаны суыту“а ›ажетті температура.

АуаныЈ абсолютті ыл“алдылы“ы – 1 м³ дым›ыл ауада“ы су буыныЈ массасы.

АуаныЈ салыстырмалы ыл“алдылы“ы – дым›ыл ауаныЈ абсолютті ыл“алдылы“ыныЈ берілген ›ысымен температурада“ы ауаныЈ максимал мЇмкін су буымен ›аны“уына ›атынасы.

Сопло – «т±мсы›» - ›ысымныЈ тймендеуімен жЩне ›оз“алыс жылдамды“ыныЈ йсуімен газдыЈ ыл“аюы жЇретін арна.

Лаваль т±мсы“ы – газ жылдамды“ын дыбыс жылдамды“ынан асыру“а ›олданылатын жЩне йзі кішірейетін жЩне ±л“аятын ›ыс›а ›±бырлардан т±ратын ›±рама арна.

Жанышталу – будын немесе газдыЈ журетін жолын Щдейі кедергілеп, кйбінесе арнаныЈ немесе ›±бырдыЈ бір жерін тарылтып, ›ысымын азайту.

Техникада (гидродинамикада) жаныштау ісі с±йы› немесе газ тЩрізді заттардыЈ ›ысымын жЩне шы“ынын тЩртіптеуге ›олданылады. Б±л Їшін олардыЈ йтетін жолдарына тЇрлі кедергілер (жап›ыш, ›а›па› т.б.) ›ояды.

Джоуль-Томсон Щсерлігі – адиабатты› жаныштау нЩтежесінде газ температурсын йзгерту.

Инверсия температурасы – адиабатты› жаныштау кезінде газдыЈ температурасы йзгермейді, газдыЈ осы кЇйіне сЩйкес температура.

Ауа сы››ыш – 0,2 мПа жо“ары арты› ›ысымда ауаны немесе газды сы“у“а арнал“ан машина.

Регенерация – жЇйеден кетіп жат›ан газ тЩрізді жану йнімініЈ жылуын жану“а келіп тЇскен газ тЩрізді отындарды жылыту“а пайдаланылатын ауа немесе газдар ›оспасы.

Ренкин циклы – ›арапайым бу кЇштік ›оЈдыр“ыныЈ ж±мысшы дене кЇйініЈ йзгерісін сипаттайтын идеал т±йы› процесс.

ТоЈазыту циклы - аз ›ыздырыл“ан денеденкйп ›ыздырыл“ан денеге жылу тасымалына арнал“ан кері шеЈберлік процесс.

Жылуалмасу – кеЈістікте температурасы біркелкі емес жылу тасымалы бар йзінен йзі еркін жЇретін ›айтымсыз процесс.

Жылуйткізгіштік – температуралары ЩртЇрлі бір дененіЈ микробйлшектерініЈ йзара Щрекетте суімен жЇретін жылу алмасу.

Конвекция – б±л кеЈістіктегі газ немесе с±йы› кйлемініЈ араласуы мен тасымалданатын жылу.

Конвекті жылу алмасу – б±л ›атты жылу беті мен с±йы›тар мен газ дардыЈ арасында“ы жылуйткізгіштік бен конвекция жолымен бірмезгілде жылу алмасатын процесс.

Жылулы› сЩуле шы“ару – заттыЈішкі энергиясы ар›асында бйленетін сЩуле жиілігініЈ Щсіре›ызыл аралы“ында бйліп шы“аратын электромагниттік сЩуле шы“аруы.

Жылу тасымалы – б±л бір с±йы› ортадан екінші с±йы› орта“а жылу оларды бйліп т±р“ан ›атты ›абыр“а ар›ылы берілетін процесс.

Температуралы› йріс – ›арастырылатын кеЈістіктіЈ барлы› нЇктелеріндегі температуралар мЩнініЈ жиынты“ы. Температуралы› йріс скалярлы› шама, себебі температураныЈ йзі скалярлы› шама.

Температура градиенті – мЩні изотермиялы› бетке тік ба“ыттал“ан температура туындысына теЈ вектор.

Жылу а“ыны – еркін беттен уа›ыт бірлігінде берілетін жылу мйлшері.

Физикалы› ±›састы› – физикалы› процестер арасында“ы, кескінделетін ±›састы›, олардыЈ йлшемсіз математикалы› сипатымен Їйлесімді.

°›састы› критерийлері – ›арастырылатын физикалы› ›±былыстарды аЈы›тайтын йлшемді шамалардан ›±ралатын йлшемсіз сандар.

°›састы›тыЈ критериалды› (шектік) теЈдеуі – ›±былысты сипаттайтын ±›састы› критерийлерініЈ арасында“ы функционалды тЩуелділік.

Жылуалмастыр“ыштар – бір ортадан екінші орта“а жылу тасымалдау“а арнал“ан ›±рыл“ы.

Отын – энергетикалы›, йндірістік жЩне жылу ›±ралдарында жылу алу“а ›олданылатын жан“ыш зат.

Жану жылулы“ы деп 1кг отынныЈ толы› жануы кезінде бйлінетін жылу мйлшерін айтады.

Жылулы› – жылу алмасу процесініЈ энергетикалы› сипаттамасы.

Калориметрлік бомба- отынныЈ жану жылулы“ын аны›тайтын ›±рал.

Жану жылулы› – ›атты, с±йы› жЩне газ тЩрізді отын толы› жанып біткенде алынатын жылу мйлшері. Тймен, жо“ары жЩне кйлемдік жану жылулы› болады.

Жанар“ы (горелка)-с±йы› жЩне газтЩрізді отындарды отты››а Їрлеп беру ›±ралы.

Шартты отын – жану жылулы“ы 29300 кДж/ кг теЈ отын.

Бу›азанды“ы ›ондыр“ысы – бу ›азанды“ы мен ›осымша ›±рыл“ылар жиынты“ы.

Жылу ›азанды“ы – орталы›тан жылыту жЇйесін жЇйелерін ысты› сумен немесе бумен жабды›дайтын бу ›азаны.

Отты› – бу ›азанды“ыныЈ немесе пешініЈ отын жа“ылатын бйлігі. љатты отын“а арнал“ан отты› ›абаттама жЩне камералы отты›тар болып бйлінеді. С±йы› (›арамай( жЩне газ тЩрізді отын камералы отты›та жа“ылады.

Жылу ›оз“алт›ышы – жылу энергиясын механикалы› ж±сы›а айналдыратын ›оз“алт›ыш. Ол химиялы› немесе ядролы› отын тЇріндегі таби“и энергетика ресурстарын (›орларын) пайдаланады. Олар поршенді, роторлы жЩне реактивті ›оз“алт›ыштар болып бйлінеді.

Жылуды о›шаулындыру – жылу аппараттары мен су ›±бырларын айнала“а тарап кететін жылу шы“ынын азайту ма›сатында жылу йткізбейтін материалдарме ›аптау (немесе орау).