Қазақстан республикасының денсаулық сақтау министрлігі қарағанды мемлекеттік медицина академиясы

ӘӨЖ 616:31

ҚБЖ 56+6я7

A 13

«Тіс емдеу факультетінің студенттері үшін» оқу-әдістемелік құралы медициналық мәтіндерден, мәтінге арналған тапсырмалардан, тестерден тұрады, сонымен қатар грамматикалық тақырыптарды қайталау мақсатында жазба жұмыстары мен ауызекі сөйлеуді дамыту үшін науқас адаммен сұхбат құрастыру тапсырмаларына да орын берілген.

Бұл құралды оқу орыс тілінде жүретін топтардың студенттері пайдалана алады.

Оқу-әдістемелік құрал Қарағанды Мемлекеттік Медицина Академиясы әлеуметтік-гуманитарлық пәндердің салалық әдістемелік комиссиясы отырысында қаралды және мақұлданды 02.04.09ж. №8 хаттама

ҚММА Ғылыми кенесіне шығарылу үшін ұсынылды және бекітілді 28.05.2009ж. №9 хаттама
© Қарағанды Мемлекеттік Медицина Академиясы ,2009



Алғы сөз
Бұл оқу-әдістемелік құрал медициналық оқу орындарының стоматология факультетінің студенттеріне арналған. Тақырыптардың мазмұнына қатысты берілген тапсырмалар үйренушінің сөйлеу тілін, ойлауын жетілдіруге көмектеседі.

Оқу құралында грамматикалық түсініктер берілмеген, алайда мәтіндерде кездесетін грамматикалық, лексико-грамматикалық тапсырмалар өткен материалдарды еске түсіру, қайталау, сауаттылығын тексеру, тіл заңдылықтарын білу мақсатында беріледі.

Пішініне қарай, пішініне қарай бөліну, түбірлердің құрылысы, түбірлердің қүрылысына қарай бөліну, бір түбірлі тістер, екі түбірлі тістер, екі қатар болып орналасу, алдыңғы тістер шығу, сүт тістер шығу, сүт тістер түсу, түрақты тістер шығу, соңғы жұп, соңғы жұп шығу, тістің сыртқы бөлігі, сүйекке бекитін бөлігі, тістің үсті, эмальмен қапталу, тістің асты, тістің іші, тістің іші қуыс, сезімталдық қасиет беру.

Тістің барлық саны - 32. Олар адамның аузында үстіңгі және төменгі жақ сүйектерде екі қатар болып орналасады. Олардың әрқайсысында 16-дан тіс болады.

Жаңа туған балада тіс болмайды. Бала 6-9 айға жеткенде алдыңғы тістер шыға бастайды. Бұл сүт тістер деп аталады. Бала екі жасқа келгенде оның аузындағы тістерінің саны 20-ға жетеді. Бала 6-7 жасқа толғанда сүт тістері түсіп, оның орнына тұрақты тістер шығады. Бұл тістердің өзгеріп алмасуы 12-14 жасқа дейін аяқталады. Адам 17-19 жасқа келгенде ең соңғы жұп-азу тістер, ақыл тіс шыға бастайды.

Тістің сыртқы көрініп тұратын бөлігі тіс сауыты, оның жіңішкерген жерін мойны және сүйегіне бекитін бөлігін тістің түбірі деп атайды. Әрбір тістің үсті ақ түсті зат-эмальмен (креукемен) қапталады, оның астында қатты зат дентин жатады. Тістің іші қуыс, ол жұмсақ ұлпа - пульпадан құралады, оның арасынан қан тамырлары мен жүйке талшықтары өтеді. Қан тамырлары тіске қоректік заттар, ал жүйке талшықтары оған сезімталдық қасиет береді.

1. 
   Тістер пішініне қарай қалай бөлінеді?
   
2. 
   Тістің соңғы жұбы қалай аталады?
   
3. 
   Ақыл тіс қашан шығады?
   
4. 
   Тіс түбірлердің құрылысына қарай қалай бөленеді?
   
5. 
   Сүт тістер қашан шығады?
   
6. 
   2 жаста баланың тісінің саны қанша болады?
   
7. 
   Тұрақты тістер қашан шығады?
   
8. 
   Тістің жалпы құрылысын қалай баяндайсыз?
   

тұрақты тістер түсу (нелер?)

арасынан беру (не?)

сүт тістер шығу (нелер?)

қоректік заттар бөліну (қалай?)

жақ сүйекте өту (қайдан?)

Астың қорытылуы, тістердің сау болуы, әр түрлі аурулардан сақтау, әркімнің өзіне байланысты, тістің беріктігін арттыру, ауыз қуысын таза ұстау, тамақ қалдықтары, тамақ қалдықтарын тазалау, көлденең ысқылау, тігінен ысқылау, тіс ауруларын емдету, тіс ауруларын дер кезінде емдету, дәрігердің кеңестері, дәрігердің кеңестерін орындау.

1. 
   Ауру тістер нелердің жиналатын орны?
   
2. 
   Тістің беріктігін не арттырады?
   
3. 
   Қай кезде тіс шіри бастайды?
   
4. 
   Тісті күніне неше рет тазалау керек?
   
5. 
   Тісті толық тазарту үшін қалай ысқылайды?
   
6. 
   Тісті қандай заттармен тазартпау керек?
   
7. 
   Тістің сынған, ауырған жерін кім емдейді?
   

Астың қорытылуы, тістердің сау болуы, әр түрлі аурулардан сақтау, әркімнің өзіне байланысты, тістің беріктігін арттыру, ауыз қуысын таза ұстау, тамақ қалдықтары, тамақ қалдықтарын тазалау, көлденең ысқылау, тігінен ысқылау, тіс ауруларын емдету, тіс ауруларын дер кезінде емдету, дәрігердің кеңестері, дэрігердің кеңестерін орындау.

дер кезінде аман сақтау (неден?)

қунарлы тамақпен арттыру (нені?)

инемен тазарту (нелерден?)

аурулардан емдету (қалай?)

тістің беріктігін тазаламау (немен?)

ас қалдықтарынан тамақтану (немен?)

6 - Тапсырма

Стоматолог-дәрігер ретінде емделушіге қандай кеңес бересіз? Кеңестеріңізді дәптерге жазып көрсетіңіз.
ТІС ТАСЫ
1 – Тапсырма

«Тіс тасы» мәтіні бойынша кездесетін жаңа сөздермен танысып, жаттап алыңыз.

тамақ құрамы-состав еды

айналасы-вокруг

бара-бара-со временем

қатаю-затвердеть

түзілу-образование

күлгін-фиолетовый

тітіркендіру-раздражать

ығыстыру-теснить; вытеснение

қысу-теснить; давить

емделу-лечиться

ұшырату-подвергать

жарақаттау-травмировать

өзгеріске ұшырау-изменение (трансформация)

тығыз-плотный

тереңге бойлау-углубляться

жасуша-клетка

тін-ткань
2 - Тапсырма

Мәтін бойынша кездесетін төмендегі сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз.

Тісті үнемі тазарту, тісті үнемі щеткамен тазарту, тамақтанған соң, ауыз қуысын шаю, дұрыс орналасу, дұрыс орналаспау, пломба дұрыс қойылу, пломба дұрыс қойылмау, тамақ құрамы, тамақ құрамының дұрыс болмауы, әртүрлі дәрежеде, қызыл иек үстінде, қызыл иек астында, қабынуға әкелу, тістің босауы, тістің түсуі, эпителий жасушалары, бүкіл ағза, бүкіл ағзаны уландыру, бүкіл ағзаны зақымдау.

Тіс тасындағы әр түрлі микробтар тек сол жерді қабындырып қоймай, бүкіл ағзаны уландыруы, зақыдауы мүмкін. Сондықтан тіс тасы пайда болысымен тіс дәрігеріне қаралып, емделу қажет.

1. 
   Тіс тасы қалай пайда болады?
   
2. 
   Тіс тасының пайда болуына тағы не себеп болады?
   
3. 
   Тіс тасы нешеге бөленеді? Қалай аталады?
   
4. 
   Қызыл иек үстіндегі тіс тасы қандай болады? Оның қандай зияны бар?
   
5. 
   Қызыл иек астындағы тіс тасы қандай болады?
   
6. 
   Қызыл иек асты тіс тасынан болған қабынудың қандай зияны бар?
   
7. 
   Тіс тасының ағзаға қандай қаупі бар?
   

Тіс тазалағанда, тіс шайғанда, алма тістегенде, сирек қанайтын тіс, жиі қанайтын тіс, тістің босауы, тістің түсуі, тіс мойны, тіс мойнының жалаңаштануы, ауыз қуысының күтімі, тіс тасының түзілуі, тіс пастасы, тіс пастасымен тазалау, тіс пастасымен күніне екі рет тазалау, массаж жасау, қызыл иекте массаж жасау, тіс маңайы, тіс маңайындағы тіндер, тіндердің қан айналымы, қызыл иекке протездің қойылуы, қызыл иекке протездің дұрыс қойылмауы, дұрыс қойылмаудың нәтижесінде, дәруменнің жетіспеушілігі, астың құрамы.

протез нығайту

тас ұмыту

ауыз қуысын түсу

ауыз шаюды қою

қызыл иекті түзілу

тіс күту
4 - Тапсырма

Төменде берілген «Тіс неліктен қанайды» мәтінін оқып шығып, орыс тіліне аударыңыз. Оқу жылдамдығына, ерекше дыбыстардың айтылуына мән беріңіз.
Кейде тіс тазалағанда қызыл иекте қан пайда болғанын байқаймыз. Әдетте тіс сирек қанайтын болса, ол туралы ұмытып кетеміз. Бірақ қызыл иек қышыса, тіс босаса бұл жайды еске аламыз. Қызыл иекте қалта пайда болғанда, тіс мойны жалаңаштанғанда тіс жиі қанайтын болады. Бұл тістің босауына, тіпті түсуіне әкеледі. Бұдан басқа да тістің қанауының көптеген себептері бар. Соның бірі - ауыз қуысы күтімінің нашар болуы мен тіс тасының түзілуі.

Қызыл иек қанамау үшін, біріншіден тіс тасын алғызу керек, екіншіден тісті күніне 2 рет тіс пастасымен тазалау керек, сосын 3-5 минуттай саусақтармен қызыл иекке массаж жасау керек. Массаж - маңайындағы тіндердің қан айналысын жақсартып, қызыл иекті нығайтады. Ауызды қайнаған сумен шаю қажет. Тістің қанауы, қызыл иекке тіс сауыты мен протездің дұрыс қойылмауының нәтижесінде болуы мүмкін. Сондай-ақ, тістің қанауы ағзадағы дәрумендердің жетіспеушілігінен де болады. Сондықтан егер сіздің қызыл иегіңіз қанайтын болса, тамақтану тәртібін дұрыстаңыз. Астың құрамында сүт, өсімдік өнімдері, әсіресе, жеміс-жидек көбірек болғаны дұрыс.

1. 
   Қай кезде тіс қанайтын болады?
   
2. 
   Тіс қанауының тағы қандай себептері?
   
3. 
   Тіс қанамау үшін не істеу керек?
   
4. 
   Массаждың қандай пайдасы бар?
   
5. 
   Астың құрамында нелер көбірек болғаны дұрыс?
   

1. Тіс тазалағанда кейде ... қан байқалады. 2. Қызыл иек жалаңаштанғанда тіс ... . 3. Егер жиі қанайтын болса, онда тіс ... мүмкін. 4. Қызыл иек қанамау үшін ... күту керек. 5. Массаж-... тіске өте пайдалы. 6. Саусақтармен қызыл иекте 3-5 минуттай ... жасау керек. 7. Тіс сауыты ... қойылмаса да тіс қанайды.

«Тіс жегі» мәтіні бойынша кездесетін жаңа сөздермен танысып, жаттап алыңыз.

Тіс ауруларының ішінде, тіс жегінің салдары, эмалі бүліну, дентині бүліну, цемент қабаттары бүліну, ұзақ уақытқа созылу, химиялық құрамы, химиялық құрамы бұзылу, қоныр дақ түсу, дентин қабаты бұзылу, тез даму, тәтті тағам, қышқыл тағамдар, щеткамен тазалау, дәрі пайдалану, қуысын тазарту, қуысына пломба салу, микробтар жиналу, ірің бөліну, әлсіздік пайда болу, лимфа бездері үлкею.

Бұл ауру тістегі химиялық құрамдардың бұзылуынан пайда болады. Мұндайда оның эмаль қабатының бетіне қоныр дақ түседі. Кальций, фосфор және тағы басқа минеральды тұздардың азаюынан эмаль, дентин қабаттары жұмсарады. Дентин қабатының бұзылуы өте тез дамиды. Сөйтіп тісте тіс жегі «жарасы», қуыс пайда болады. Тәтті, тұзды, қышқыл тағамдар жеген кезде және тісті щеткамен тазалағанда бұл жер ауырады. Мұны емдеу үшін ремодент дәрісін пайдаланады. Содан соң тістің қуысын тазартып, қуысына пломба салады. Егер тіс жегіден пайда болған қуыс тістің мойын маңына жетсе, тіс сауытының ішіндегі тіндер қабынып, оған түрлі микробтар жиналады. Олар бойынан улы заттар бөліп шығара бастайды. Мұның әсерінен бүкіл жақ, құлақ, жүйке талшықтары сыздап ауырады. Ауырған жердің дентинін алып тастап, орнына тездетіп пломба салмаса, мұның зардабы күшейе түседі. Біртіңдеп тістің жұмсақ тіңдері қабынып, жансызданып, пульпит, периодонтит деген аурулар пайда болады. Шіри бастаған тістің қуысынан сасық ірің бөлінеді. Бұл кезде адамның басы ауырады, дене қызуы 37-39 градусқа дейін көтеріледі, әлсіздік пайда болады. Жақ асты, мойындағы лимфа бездері үлкеюі мүмкін. Мұндай жағдайда ол тісті жұлып тастауға тура келеді.

1. 
   Кариесті қазақтар қалай атайды?
   
2. 
   Тіс жегі салдарынан не бүленеді?
   
3. 
   Бұл процесс қаншаға созылады?
   
4. 
   Тісжегі неден пайда болады және белгілері қандай?
   
5. 
   Бұл жер қай кезде ауырады?
   
6. 
   Тіс қуысын қалай емдейді?
   
7. 
   Егер кариес тістің мойнына жетсе не болады?
   
8. 
   Бұл кезде қандай процесс жүреді?
   
9. 
   Асқынған тісжегі қандай аурулармен жалғасады?
   
10. 
    Мұндай жағдайда не істеу керек?
    

1. Тістің ... тазартып, пломба салу керек. 2. Тәтті... жегенде тіс ауырады. 3. Тісжегі ең көп ... ауру. 4. Бүл процесс ... созылады. 5. Тіс жегі... құрамдардың бұзылуынан пайда болады. 6. Ауырған тістің дентинін ... , орнына пломба салады. 7. Шіри бастаған тістен сасық иісті... бөлінеді. 8. Науқастың ... ауырады, ... пайда болады. 9. Жақ асты, лимфа ... үлкейеді. 10. Тіс жегі салдарынан дентин, ... қабаттары бүлінеді.

1. - Қай жеріңіз ауырады?

- Тісім ауырады.

2. - Қай тісіңіз?

- Мына (азу, күрек, ақыл т.б.) тісім ауырады.

3. - Тісіңіз үнемі ауыра ма?

- Жоқ, суық пен ыстықтан ауырады.

4. - Тамақ ішкенде ауырмай ма?

- Тамақ ішкенде де, тісімді тазалағанда да ауырады.

5. - Тісіңізде қоныр дақ пайда болғанын білесіз бе?

- Иә. Және қуыс та пайда болды.

6. - Қуыс пен дақ қашан пайда болды?

- Біраз уақыт болды.

7. - Тісіңізді тазалып, орнына пломба салу керек.

- Көмегіңізге көп рахмет!

7 - Тапсырма

Төменде көп нүктенің орнына тіс жегі ауруы асқынған науқас адамның жауаптары берілген. Сіз дәрігердің тиісті сұрақтарын қойыңыз.

1.-...?

• 
  Тісім ауырады.
  2.-...?
  
• 
  Мына тісім ауырады.
  3.-...?
  

- Тісімнен басқа жағым, құлағым ауырады.

- Басым да ауырады.

6.-...?

- Иә, ауызымнан жаман иіс шығады.

- Жақ асты, мойын бездерінің үлкейгенін байқадым.

- Емдеуге келмесе, ол тісті жүлып тастаңыз.