Қазақстан Республикасының егемендігі және ТМД аймақтық бірігулерінің ұлт үстілілік органдары және ұлт үстілік құқығының қалыптасуы

Мемлекет егемендігінің қалыптасуы, нығаюы мен болмысы және сыртқы әлеммен өзара байланысы мен қатынасын зерттеумен жемісті, әрі нәтижелі түрде бірқатар отандық ғалымдар айналысты: М.Т. Баймаханов, С.С.Сартаев, С.Н.Сабикенов, А.К. Котов, Н.Х.Клишев, Е.К. Көбеев, Д.К. Нүрпейісов; сонымен қатар шетел ғалымдары:И.Д. Левин, Г.В.Мальцев, Н.А. Ушаков, А.А.Чобан, А.Шайо, В.С. Шевцов және т.б.

Ғылыми әдебиетте аталған ғалымдардың аттары жиі аталып, жеткілікті түрде дәйектер жиі қолданылады, бірақ «Казахстанская правда» атты газеттің бір мақаласында, тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясын қабылдар алдында, қоғамның «егемендік» түсінігіне ерекше қызығушылық танытқаны айқындалған. Осы мақаланың авторы С.Н.Сабикенов Президент Н.Ә.Назарбаевтың: «егемендік бұл қазақтардың бастауы мен әдет-ғұрыптарына қайта оралтатын егемендігінің және жалпы бірыңғай этносаяси қауымдастық ретінде қазақстандық барлық халықтың өз алдына синтезі (жетекші буын ретінде)» деген анықтамасына келіспей өз алдына бұл мәселе бойынша ғалым өз ойын айтады: «егемендіктің мұндай түсіндірілуі саяси-заңды мазмұнға сай келмей, идеологизацияға ұшырады, және тек нормативті-заңды позиция тұрғысынан келсек «егемендік» - саяси-заңды категория. Мемлекетке қатысты қолданылуы бойынша ол кез-келген мемлекеттің басты белгілерінің бірі ретінде ұғынылады. Егемендік белгісі жоқ мемлекет – мемлекет емес. Халықтық егемендікке келсек, ол тікелей мемлекеттің өзіне емес, оның билікті жүзеге асыру механизміне байланысты болады. Халықтық егемендік – халық билігінің көрінісі, халық-мемлекеттік биліктің бастауы. Осының барлығы мемлекеттік егемендік ұлттық егемендік көрінісі және халықтық егемендік халық билігі ретінде бір-бірімен тығыз байланыста болғанымен, әр түрлі сипаттағы ұғымдар екенін айқындайды» /22/.

Іс жүзінде, мұнда мемлекеттің егемендігі туралы көзқарастардың келіспеушілігі туралы емес, берілген түсініктің жаңа мазмұнға толу сатылары айтылады. Қазақстан Республикасы Президентінің пікірі тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа қалыптасқан кезде ұлттық егемендік туралы сөз қозғалғанда халықаралық құқықтың маңызды-теңдік және халықтың өзін-өзі анықтау қағидалары - іс жүзінде жүзеге асырылуын белгілейтіні дұрыс болды. Мемлекетіміздің көпұлттылық сипатын ескере келе, Президент жалпы қазақстандық халықтың бірыңғай этносаяси қауымдастық ретінде егемендігі туралы айтқан болатын. Сол кезде егемендік туралы профессор С.Н.Сабикеновтің идеологияландырылған деген пікірімен келісуге болады, ол егемендігіміздің бұрынғы КСРО аумағы мен жалпы барлық әлемде XX ғасырда қалыптасқан қиын, саяси және экономикалық жағдайда бекітілгеніне байланысты болғандығын атап өтеді. Осы алғашқы қадам Қазақстанның егемендігін алуына және бекітіуіне дайындық болған еді. Мұндай жұмыс мемлекет көшбасшысына жүктелді. Осыдан кейін Қазақстан егемендігінің саяси-заңды рәсімделуі болды, одан кейін және қазіргі уақытқа дейін посткеңестік елдердің егемендігін алудың қарқынды процесінің анализі, егемендік мазмұнын нақтылау, даму перспективалары, егемендіктің практикалық іске асырылуы, нығайтылуы және ғылыми түсіндірілуі жүзеге асырылады.

Сайып келгенде, мемлекеттің егемендігін ұстап тұру динамикалық тұрғыдан тез дамушы категория болып табылады, саяси-құқықтық рәсімдеудің идеологиялық негіздемесі ретінде ғана емес, сонымен қатар жаңа тәуелсіз мемлекет құру мәселелерін, әлемдік қауымдастық жүйесінен берік орын алатын, аумақтық және жаһандық ынтымақтастық көлемінде ұйымдарға елдердің қатысу мәселелері және осымен байланысты туындайтын Егемендікті ерікті шектеудің тың мәселелер жиынтығын қамтитын жалпы мемлекетті қалыптастыру процессі ретінде қарастырған түсінікті сияқты.

Осы бөлімде біз іс жүзінде ғалымдардың еңбектерінде талқыланбаған сұрақтарды қарастырамыз, атап айтқанда – егемендікті ерікті шектеу мәселелері және оның көрсеткіштерінің бірі – ұлттық егемендік пен интеграциялық бірігудің ұлт үсті органдарының өкілеттіктерінің бірігуі болып табылатындығында. Бұл мәселені амалсыздан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дамушы елдерінің және барлық елдердегі интеграциялық процестердің алдыңғы жоспарларына жылжытып отыр. Осыған байланысты С.Ф.Ударцев егеменді ұлттық мемлекетпен «мемлекет үстілік біріктіру құрылымы – саяси жүйенің жоғары деңгейдегі аумақтық және ұлттық ішкі жүйелерімен, сонымен қатар планеталық мемлекеттік білім құрастырудың қатар өмір сүруіндегі паралелль дамитын процестерді қарастыра отырып, адамзат масштабындағы қоғамдық келісімнің келесі кезеңін жүзеге асыру ретінде жүреді, егер қоғамдық келісімнің бірінші кезеңінде жеке ұлт, халық, ел шеңберінде ғана жеке мемлекет құрылса, қазірде біріккен адамзаттың саяси және құқық жүйесі біртіндеп қалыптасуда» - деп жазады, (автордың курсиві – А.Е.) /23, 109 б./.

Ғалым, біздің пікіріміз бойынша, адамзат тарихындағы, ертедегі тіршілік етушілерге қарағанда ауқымдырақ, жаңа түрінің қалыптасуындағы, жалпы адамзаттық қатар өмір сүрудің нысанындағы дамудың жаңа кезеңін дәл және дұрыс сипаттаған.

Бұл шарттарда адамзат тарихының жаңа кезеңінің қалыптасуында халықтың егемендікке талпынысы, тәуелсіздіктің жаһандану үрдісі барысында немесе оған қарамастан елене бастады.

Қазіргі заманғы мемлекеттердің Конституцияларының қатарында егемендіктің бастапқы мағынасы көрсетілген. Қазақстан Республикасы Конституциясы Кіріспесінде Конституцияны қабылдаудағы халықтың егемендік құқығы туралы 2-бабында кемелденген: «Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді».

Ресей Федерациясы Конституциясының кіріспесінде: «Біз, Ресей Федерациясының көпұлтты халқы, халықтың өзін-өзі анықтауы және теңқұқылықтың жалпыға танылған қағидаларынан бастау ала отырып, ата-бабалардан қалған мұра, Ресейдің егеменді мемлекеттігін жаңғырта отырып;

Қырғызстан Конституциясында «құқықтық, зайырлы мемелекет болып құрылған Қырғызстан Республикасы – егеменді, унитарлы, демократиялық Республика. Қырғызстан Республикасының егемендігі шектелмеген және оның бүкіл аумағын қамтиды. Қырғызстан халқы егемендіктің сақтаушысы және Қырғыз Республикасының мемлекеттік билігінің бастауы болып табылады. Өзбекстан Республикасының Конституциясының I бөлімі мемлекеттік егемендікке арналған және 1-бабында «Өзбекстан – егеменді демократиялы республика» - делінген. Франция Республикасы өзінің Конституциясының кіріспесінде «адам құқықтарына және ұлттық егемендік қағидаларына өзінің бұлжымайтындығын салтанатты түрде жариялайды;

Бұрынғы Конституциясына негізделген Жапония Конституциясында және генерал Мак-Артурдың басшылығындағы америкалық оккупациялық биліктің талаптарында «халық егеменді билікпен жанданады» делінген.

Жоғарыда келтірілген елдердің конституциялық жағдайлары әлемде болып жатқан заманауи интеграциялық процестер халықаралық құқықтың негізгі субъектісі ретінде мемлекеттің егемендігін нығайту жөніндегі мәселені қарастыруды екінші жоспарға жылжытпағандығын куәландырады, мұнымен әрбір мемлекет және әрбір аумақтық бірігулер ұлттық және аумақтық өкілеттіктердің үйлесуімен өз тәсілдерін іске асырады.

Сонымен 2002 жылы 7 маусымда Санк-Петербургте қабылданған Шанхай Ынтымақтастығы Ұйымы мүшелерінің мемлекет басшыларының Декларациясында «мемлекеттің жаһандастыру және ұлттық қызығушылығы өзара жойылмайды, ал даму үстіндегі әлемдік ұйымдастырудың құрылымдық элементтері өзара толықтырылады» делінген. Бірақ әлемнің барлық мемлекеті бұндай мазмұндас, яғни ұқсас пікір ұстана бермейді. Америка Құрама Штаттары «ұлттық мемлекет енді халықаралық қатынас жүйесінің негізгі элементі болып табылмайды, ал ұлттық егемендік және мемлекет шекарасы аумақтық және халықаралық қауіпсіздік мәселелерін шешуде интервенция үшін кедергі бола алмайды» - деп жариялады. /24, 374 б./.

Ұлттық егемендікті қорғау және сонымен қатар халықаралық ынтымақтастықтың нығаюына талпынысы Қазақстанның басты серіктесі-Ресейге және әлемнің басқа да елдеріне тән болып табылады. Және бұл жалпыға бірдей қағидалармен 1970 жылы 24 қазандағы БҰҰ-ның Жарғысына сәйкес, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық пен достық қатынастарына қатысты халықаралық құқық қағидалары туралы Декларацияда айқындалған халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді. Бұл құжатта мемлекеттің егемендік теңдігінің, тәуелсіздігінің бірінші деңгейлі мағынасына ерекше көңіл бөлінген. БҰҰ мына жағдайда ғана өз мақсаттарына жете алады, егер мемлекеттің егемендік теңдігі болса және өзінің халықаралық қатынастарында осы қағиданың талаптарын толық сақтаса; халықтың шетелдіктердің үстемдігіне, эксплутациясына бағынуы халықаралық қауіпсіздіктің орнау жолына кедергі келтіретін болса; халықтың теңдік және өз тағдырын өзі шешу қағидаларында егемендік теңдік қағидаларын құрметтеуге негізделген мемлекеттер арасындағы достық қатынастардың дамуына көмектесудің бірінші деңгейлі жолы көрсетілген болса; ұлттық бірлікке жасалған кішігірім немесе толық қылмысқа және мемлекеттің аумақтық бүтіндігіне немесе олардың саяси қауіпсіздігіне бағытталған кез келген әрекет БҰҰ-ның қағидалары мен мақсаттарына ортақ емес.

Бұл қағидалар Жаңа Тәуелсіз Мемлекеттер үшін үлкен өзектілік танытады, сонымен қатар Қазақстан Республикасы үшін ұлттық мемлекеттіліктің қайта жасалуы және әлемдік қауымдастыққа бейімделу, ұлт үсті құрылыммен қатынасты реттеу, сонымен бірге олардың анықталған өкілеттіктерін үлестіріп берудің бірінші деңгейлі жолы бар. Ұлттық және ұлт үстілік құқықтың байланысын қарастыра келе, біз мемлекеттік (ұлттық) құқықтың өзінде ұлт үстіліктің белгілерінің бар екеніне көңіл аудардық. Бұл әрбір елдің құқығы бар көпұлтты елде тұрып жатқан он және одан да көп ұлттың және халықтың қатынастарын реттейтіндігімен түсіндіріледі. (мысалы, Қазақстанда-130 шамасында). Қазақстан Республикасының Конституциясында адам, адам өмірі, құқығы мен бостандығы жоғары бағаланады. Конституция мәтінінде ұлт туралы ешқандай түсінік жоқ, тек «халық», «адам», «азамат», «әркім» түрінде кездеседі. Ал Конституцияның 14-бабында «тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге де жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды» -деп көрсетілген.

Халықаралық қатынастарда мемлекет әр түрлі құқық нормаларын өңдейді, өзара тиімді ынтымақтастықтың аумақтық және ғаламдық көлемдегі мәселелерді шешу мақсатында өзіне ерікті түрде міндет қабылдайды. Мұндай жағдайда бірден бірнеше әлемнің көбінесе жабырқаңқы мемлекеттері өздерінің ұлттық қызығушылығын қорғай отырып, өздеріне аумақтың, барлық адамзаттың, ұлттық мемлекеттің шектеулі бөліктерінің қызығушылығының атындағы ұлтүстілік сипаты бар міндеттерді ерікті түрде қабылдайды.

Біздің мемлекетіміздің дамуындағы қазіргі кезеңде 2 түрлі басым бағытты атап көрсету керек:

• 
  Ұлттық мемлекеттің нығаюы
  
• 
  Қатысушы елдердің мақсат-мүдделерін барынша есепке алатын тиімді, бәсекеге қабілетті аумақтық бірлестіктер құруға қатысу.
  

Егемендік – биліктің әлеуметтік функциясының орындалуымен мемлекет қызметінде жүзеге асады. Мемлекет – егемендіктің пара-пар нысаны. «Егеменді емес мемлекет – отаршыл заманның қисынсыздығы». Егемендік – басқа егеменді билікпен қатынасқа тәуелсіз, халықтың жалпы құқық реттеушілік және құқық теңдігін, аумақтың жоғарғы билігін біріктіретін дүние. Егемендік – мемлекеттік билік болып табылады. Мемлекет шынында да - орталықтандырылған құрылымдық билік /26/.

Қазіргі кезде, бұрынғы КСРО республикаларының басшылығы халықаралық құқық нормаларын мойындай отырып, алайда, егеменді мемлекеттілік пен құқықтық жүйенің пайда болу барысында, көбінесе тарихи әдеп-ғұрыптарға және мемлекеттіліктің бай тәжірибесіне және өз елінің құқықтарына сүйенеді. Бұл, көбінесе КСРО-ның ұлттық мемлекеттігінің қайта құру кезеңіндегі М.Т.Баймахановтың «Қазақстан шарттарына қарай мезгілсіз болып табылады» дегеніне қарсы пікір болып танылады /27/.

Тәуелсіздікке ерекше талпыныс Кеңес Одағының құлауы жылдарында белең алды. 1990 жылы маусым айында С.С.Сартаевтың басшылығымен қазақстандық ғалымдар (құрамында М.Т.Баймаханов, В.А.Ким, С.Б.Байсалов, Н.Б.Мухитдинов, Ю.Г.Басин, және т.с.). Жаңа Одақтық келісім жасауға дайындалды. С.С.Сартаев атап өткендей, бұл құжатты анықтаудағы негізгі қағидалар:

- барлық ұлттар мен халықтар заң алдындағы, билік алдындағы өзара қатынаста тең болулары тиіс.

- билік халық арасынан шығып, халыққа тиесілі болуы тиіс;

- Одақтық республика егеменді болып, өз аумағында толық билікке ие болуы тиіс;

- Одақтық республикалардың бірігуі Егеменді Мемлекеттер Одағында еріктілік бастамасынан шығып, осы қағидалар негізінде Одақтық республикалардың құзіретін қалай анықтаса, Одақтың құзіретін солай анықтайды. Республиканың егеменді құқықтық кез келген шектеуі заңды болып табылмайды, Одақтық келісім және халықаралық құқыққа қатысты келтірілген зиян туралы кезекті сұрақтарды қарастырумен тоқтатылуы тиіс;

- Одақ мүшелері өздерінің егемендігінен бас тартпай, өз еріктерімен және қызығушылығы атынан одақтық органдарға берілген құқықтың қалай пайдаланылуын тексереді /28,. 434-435 б./.

Бұл құжат ұлттық егемендік, одақтық органдарға тәуелсіз республикалар тұрғысынан тексеріс жүргізу және олардың егемендігіне қысым жасаудағы санкция туралы ойды қызыл желімен таразыдан өткізеді. Біздің пікірімізше, бұл жағдай әлі де өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ және оларды ұқыпты түрде меңгеріп, іс жүзінде қолдануын талап етеді.

Мемлекеттіліктің қайта жандануы және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдеріндегі егемендіктің нығаюы, сонымен қатар нәтижелі экономиканың құрылуы, елдің қауіпсіздігінің максималды түрде қамтамасыз етілуі бірінші ретте «ұлттық идея» іздеушілер мен өтпелі кезеңде қоғамды біріктіру қабілеттерімен байланысты бұрынғы Кеңеске дейінгі республикалардың көп ұлтты халқының консолидациясын талап етеді. Ұлттық идеяны іздеушілер қазірде тек Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына ғана емес, әлемнің барлық елдеріне тән десек қателеспейміз. Адамзаттың осы сұраққа қатысты саяси-құқықтық пікірінің алуан түрлілігіне өз пікірімізше мысал келтірейік. Сонымен, Э.Я.Баталов, ұлттық орыс идеясы мен американдық арманның императивтері бірінші ретте мессианизмге бағдар екендігін атап көрсетті /29, 33-37 б./. Белорусь зерттеушісі А.Г. Караткевич «белорусьтік ұлттық мемлекеттіліктің тұжырымдамасы барлық құрылымдық қоғам күшінің консолидациясын қабілеттендіреді» - деп есептейді. Оның ойынша, мемлекеттілік - ұлттық идеологияның «негізгі тірегі» болуы мүмкін және болуы тиіс, қазіргі заманғы кезеңде елдің тарихы егеменді Белорусиямен бекітілген, сонымен қатар Ресеймен теңдей қатардағы интеграцияны, яғни славян халқының бірлігін славяндық руханилықтың, православия мен мәдениеттің қастандықтан сақтануын және қорғалуын талдай келе, белорусьтік ұлттық идеологияның тұжырымдамасына шақырады /30, 11 б./.

Өзбек ғалымы А.Х.Саидов «Өзбекстанға діни-инабаттылық қағидалар мен нормалар дәстүрлі болып табылады және қабылданған заңдарда күнделікті өмір әрекетінде қалыптасқан ғасырлар бойғы ұлтаралық, адами аралық қарым-қатынас пен дін ұстанудан мұраға қалған және адамзат құндылығына, құқықтары мен бостандығына қарсы келмейтін халықтың салт-дәстүрі, әдеп-ғұрпы, инабаттылық нормалары ескерілуі тиіс екендігін атап өтеді /31, 448 б./.

Жартылай конфессионалды мемлекет ретінде Қазақстанда кез келген бір діннің діни-инабаттылық қағидалары мен нормалары белгілі рөл ойнамайды және М.С.Әшімбаевтың пікірінше, «біріктіруші сәт болып діни немесе басқа да идеялар емес, бәрінен бұрын, күшті экономикалық даму, тұрақтылық, қауіпсіздік, барлық халықтың жақсы өмір сүру шарттары болуы тиіс /32/. Сонымен бірге, А.Нысанбаев «жалпыұлттық мемлекеттік қазақстандық идеяның басты мақсаты – мемлекетіміздің тәуелсіздігінің экономика, саясат және мәдениет шеңберінде болашақ дамуы» - дей келе, М.С.Әшімбаевтың пікірімен келіседі /33/. Қырғызстан Республикасының Конституциялық сотының судьясы Ж.Тогойбаев «бұл елдің қазіргі заманғы ұлттық идеясы – Қырғызстанның адам құқықтары еліне айналуы болып табылады» - деді /34/.

Келтірілген пікірлердің әрбірі ұлттық бола алатын идеяның ерекшеліктерін дұрыс көрсетеді. Олардың бәрін көңіл бөле қабылдай отырып, біздің еліміздің көпұлтты халқына белгілі бір дінге басым берілген бір ұлттың қызығушылығын бейнелейтін қандай да бір идеяны таңдау қиын болады. «Адам құқықтары елі» атты құрылыс идеясы еуразия мемлекеттерінде батыс үлгісімен толық мәнде іске асырылуы екіталай. Бұл адам құқығының шексіз билігі индивидтің қорғалуына ғана емес, сонымен қатар оның басқа индивидтерден жекешеленуіне әкелуімен байланысты. Көптеген тарихи уақыт бойы қоғамдық ұйымның жалпы формасы, өзіндік дамуы халық күші арқасында болса да, олар ешқашан мойындамаған және қазір қоғамдық қатынастардың құқығын басты реттеуші арқылы мойындайды. Мұндай ұлттық мәдениеттерде құқықтан бөлек басқа да қоғамдақ қатынасты реттеушілер: мораль, салт-дәстүр және әдеп ғұрып, дін басты рольде ойнаған және солай болады да.

Идея өзіне ұлттық қызығушылықтың гармониялық байланысын лайықты өмір туралы, олардың елдегі нағыз тең құқықты жағдайын бейнелейтін шындық туралы заманауи ұсынысымен бірігуін қоса отырып, жалпыұлттылық түрінде қабылдауы мүмкін. Біздің пікірімізше, бұдан ұлттық идеяның Қазақстанның барлық азаматтарына бірдей маңызды, ұлттық және діни қатыстылыққа тәуелсіз мақсаты болуы тиіс. Бұл мақсат, біздің сенуімізше, Қазақстан Республикасының Конституциясының кіріспесінде тұжырымдалып қойған: «Біз тарихи тағдыры ортақ - Қазақстан халқы, ежелгі қазақ жерінде мемлекет орната отырып, өзімізді бейбітшілік сүйгіш, құқық, теңдік, келісім идеалынан бұлжымайтын азамат қоғамы деп санай отырып, әлемдік қауымдастықта лайықты орын алуымызға тілектес бола отырып, болашақ ұрпағымыздың алдында биік жауапкершілігімізді сезіне отырып, әрі өз егеменді құқығымызға сүйене отырып Конституциямызды қабылдаймыз». Бұл мақсаттарға жету жолында мемлекеттің барлық халқының алдында мемлекет анықтаған және халық мойындаған елдің даму басымдылығының белгілі бір тарихи жолы түрінде тұрған мәселелерді шешу қажет. Қазақстан халқын біріктіретін ұлттық идеяның нақты нұсқасының тұжырымдамасына талаптанбай, біз оның заманауи артықшылықтарын белгілей аламыз: әлемдік өркениеттің бөлігі бола алатын, өзара ынтымақтастығы, демократиялық және экономикалық дамуы ашық, бейбітшілік сүйгіш және егеменді мемлекет құру; және ол әрбір адам өзінің азаматтығын мақтан тұтатын, өзінің қорғауда екенін сезініп, ұрпақтарының гүлденген мемлекетте өмір сүруіне сенімді бола алатын мемлекет болуы тиіс.

Қазақстан мен Ресейді екеуінің де көпұлттылығы мен коп конфессионалдығы байланыстырады және Ресей үшін де жалпыұлттық идеяны талдау мәселесі өзектірек болып табылады. Ресей халқының көпұлтты және көп мәдениетті болатынын айта келе, ТМД елдерінің МПА Кеңесінің бас хатшысы М.И.Кротов «Ресей және ТМД елдеріндегі азаматтардың қоғамды қалыптастырудағы парламентаралық Ассамблеясының ролі» атты II Ресейлік Форумда былай деді: Ресейде Азаматтық Форумды қалыптастыру келесідей сандарға алып келеді: 2020 жылға қарай демографиялық жорамал бойынша Мәскеу және Петербург қалалары құрамының 40%-ға жуығын славян емес ұйымдар құрайды. Қарулы күштерде олардың үлесі 50%-дан асады. Шекарадағы бөлігі «таяу шетелдік елді» құра отырып, Ресей Федерациясындағыдай мемлекеттілік құрады. Ресей үшін тек қана осы фактор бұрын Кеңес Одағынан кейінгі елдердің өзара тиімді, әрі тең интеграциясында қызығушылық танытып, осы арқылы өзінің мессиандық мақсатын жүзеге асыру үшін негіз болады.

Ұлттық мемлекеттіліктің дамуының осы сатысында ТМД елдерінің халықтарының негізгі бөлігін Кеңес Одағы кезінде өмір сүрген, алып державаның артықшылықтары мен кемшіліктерін білген және негізінде Кеңес Одағынан кейінгі құрылған елдер арасындағы ынтымақтастық жақтаушылары болған адамдар құрайды. Бұл біздің мемлекетіміздің дамуының екінші басым, яғни басым тапсырмасына, яғни бұрынғы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің жаңа паритетті және өзара тиімді шарттарға негізделген интеграциясына негіз болды. Интеграция қоғамдық қатынастардың ұлттық және халықаралық құқықпен бірігіп реттелуі туралы мәселе қояды, қатысты ортақтық және қатысты дербестікті білдіреді. Осы қасиеттер Ю.А.Афанасованың пікірі бойынша, әрбір құбылыстың өзінің заңдылығы және даму фазалары бар, өзінің мазмұнының мирасқорлығын және басқа құбылыстармен тәуелділігін сақтайды, олардың ықпалына ұшырап, оларға кері әсер береді /35/. А.А.Рубанов құқықтық жүйелердің өзара әсерлесуінің теоретикалық негізін сараптай отырып, мемлекеттің қатысты дербестігі туралы жазды /36/.

Халықаралық және құқықтық жүйелердің қатыстық дербестігі мен ортақтығы туралы Г.Н.Манов Кеңестен кейінгі құрылған Жаңа елдердің қазіргі заманғы мемлекеттілігінің дамуындағы жаңа тенденцияларын сараптауға арналған мәліметтерді соңғы жұмыстарында жазған болатын. Оның пікірі бойынша, ішкі байланыстар мен халықаралық қатынастарды мемлекеттік егемендік әр түрлі жолмен анықтайды және кез келген мемлекеттік басқа анологиялық биліктің үстінен қараушылықтың халықаралық қатынастардағы заңдылығы туралы сөз қозғауға болмайды. Мұнда оның тек тәуелсіздігі туралы айтылады. Соңында тәуелсіздік адами өркениеттің ортақ құндылықтары негізінде консенсусқа әкелуі тиіс /37, 44 б./.

Интеграцияның өсімді процестері Кеңестен кейінгі кеңістік үшін мемлекеттердің қатар жүзеге асырылып жатқан ұлттық формаларындағы егеменді мемлекеттіліктің және аумақтық, планетарлы қауымдастықтың мемлекеттері арасындағы консенсусты іздеу тенденцияларын айқындайды. Мұнымен ұлттық мемлекеттілік өзінің ғасырлар бойғы ерекшеліктерін жоғалтпайды, оның дамуын және көп полярлы әлемде ұжымды өзара тәуелділіктің өсуіне және аумақтық бәсекеге қабілеттіліктің күшеюін, қабілетті, әрі көп аспектілі аумақтық және планетарлы өзара әрекеттердің толықтырылуын жалғастырады. Сонымен қатар блогқа қатысушы әрбір елдің экономикасы мен құқығының дамуы аумақтық бірігудің ортақ бәсекелестіктің органикалық құрамдас бөлігі – міндетті шарты болып табылады.

Біздің еліміз үшін Кеңестен кейінгі кеністікте аумақтық интеграцияның нағыз жүзеге асырылуы ЕврАзЭС нәтижесінде сатылы жүзеге асырылды

Егер Еуропалық Кеңесте интеграциялық ядро ролі Германия мен Францияға тиесілі болса, НАФТА да – АҚШ, Меркосурда – Бразилия мен Аргентина, ал Еуразиялық кеңістікте интеграциялық ядро ролі ЕврАзЭС елдерінің ішіндегі басым экономикалық және әскери әлеуеті бар және өзара тиімді интеграцияның жақтаушылары болып табылатын Ресей мен Қазақстанға тиесілі. Тек қана осы елдер тығыз интеграцияға сатылы түрде келеді. Дүние жүзілік сауда ұйымымен дайындалған интеграциялық сатылар, этаптар сызбасы жалпы түрде шынайы болады:

Еркін сауда зонасы: қатысушылар бір бірімен кедендік тарифтер мен квоталардың алынып тасталынуы туралы келісім формасы.

Кеден одағы: үшінші елдерге қатысты бірыңғай кедендік саясат.

Жалпы нарық: қатысушы елдер арасындағы өндірістің орын ауыстыруына кедергі болатын барлық факторлардың жойылуы. Экономикалық саясаттың толық келісушілігі және экономикалық көрсеткіштердің түзетілуі және т.б. сол сияқты сұрақтар осы процесс барысында шешіледі.

Экономикалық одақ: бұл сатыда жоғары экономикалық даму пайда болады. Келісілген (бірыңғай) экономикалық саясат жүреді және осы негізде барлық кедергілер алынып тасталынады. Мемлекетаралық органдар құрылады. Барлық қатысушы елдерде экономикалық түрлендірулер жүреді.

Валюталық одақ: экономикалық одақ және біруақытта көлемді экономикалық одақты құрушы формасы. Валюталық одақ мынадай белгілермен сипатталады: 1) ұлттық валютаның үйлесімді (бірлескен) ауыстырылуы; 2) қатысушы елдердің Орталық банкілерден қолдау көрсетілген валюта бағамымен келісе отырып орнату; 3) бірыңғай аумақтық валютаны құру; 4) осы халықаралық бірліктің эмиссиондық орталығы болатын бірыңғай аумақтық банк құру;

Толық экономикалық интеграция: біртұтас экономикалық саясат және соның салдарынан заң шығару базасының бейімделуі. Шарттар: 1) жалпы салықтық жүйе; 2) біртұтас стандарттардың болуы; 3) біртұтас еңбектік заң шығару және т.б. /38/.

Жоғарғы алтыншы деңгейі интеграциялық бірігуге қарағанда одақтық мемлекет ретінде сипатталады. Қазіргі кезеңде ЕО елдері интеграцияның 4-5 деңгейінде көрінді, сол кезде ТМД 2-3 деңгейде, және біршама динамикалық түрде дамитын аумақтық ұйым ТМД – ЕврАзЭС Шекаралық Ұйым және Біртұтас экономикалық Кеңістікпен келісілген құрастыру процесінің келесісінің нәтижелі ілгері жылжуы үшін өзіне тән старттық ұйым ретінде құрылған. Сондықтан интеграциялық процесс жөніндегі белгілі маман Н.Қ. Есенғарин «Еуразиялық экономикалық ынтымақтастықтың құрылуы жөніндегі Келісім - өзара келісімді жүзеге асырудың ұйымдық-құқықтық тетігін босату және талпынысын тұжырымдау туралы жасалған алғашқы құжат болып табылады» - деп көрсетті /8, 143-148 б./.

ЕврАзЭС мемлекеттерінің интеграциясының бірінші кезеңінде Шекаралық одақ және біртұтас шекаралық аумақты құрастыруды аяқтау мақсаты болған. Анығында, мамандардың айтуы бойынша, Ресей мен Белоруссияда қойылған баж салықтарының мөлшерін салыстырсақ, бірнеше ондаған позициядан-ақ айырмашылығын айқындай аламыз, Қазақстанмен салыстырғанда олардың саны 600-ге асады, ал Қырғызстанмен тек позицияның алтыншы бөлігімен ғана сай келеді /39, 22-23 б./.

Сондықтан да интеграцияның бірінші кезектегі мақсаты – біртұтас кедендік тарифтерді бекіту мен оларды біріздендіру, яғни (унификациялау). 1996 жылғы 29 наурыздағы Ресей Федерациясы, Қырғызстан Республикасы, Қазақстан Республикасы және Беларусь Республикасы араларындағы гуманитарлық және экономикалық аядағы интеграцияны тереңдету жөніндегі шарт негізінде қабылданған 1999 жылдың 24 маусымындағы № 403 – I «Кедендік Одақ және біртұтас экономикалық кеністік туралы шартты ратификациялау» туралы Қазақстан Республикасының заңы интегрцияның тереңірек дамуына, ТМД қатысушы мемлекеттердің экономикасының жақындасуына, өндірістік және ғылыми-технологиялық байланыстардан туындайтын экономиканың өзара толықтырылу және өзара тәуелділігінің жандануын арттырды. Шарт халықаралық құқықтың қағидалары мен нормаларына: 1993 жылдың 24 қыркүйегіндегі «Экономикалық одақ жасау туралы» Шартына, Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Жарғысына негізделген.

Екінші кезең Біртұтас экономикалық кеңістік құруды мақсат етіп қойды. Біртұтас экономикалық кеністік ұғымы бұл – экономиканы реттеудің біртекті механизмдерінен тұратын, нарықтық қағидалар мен үйлесімді құқықтық нормалардың қолданылуына негізделген, біртұтас инфроқұрылым, үйлесімді салық, ақшалай несие, валюталық-қаржы, саудалық және тауарлар қызметтері, капитал және жұмысшы күшінің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін сауда және кеден саясаттарын жүзеге асыратын тараптардың территориясынан құралған кеңістік деп ұғынылады. Біртұтас экономикалық кеңістікті құрастырудың ең маңызды қағидалары: кемсітпеу қағидасы; өзара пайда қағидасы; (әмбебап) ортақ қағидалар. Қабылданған міндеттемелер еріктілік, тең құқықтық жауапкершілік қағидаларына сүйенеді.

Келісім шарт біртұтас экономикалық кеңістіктің белгілі бір кезеңін құрауын ескереді. Кезеңнен кезеңге өткен сайын тараптардың арасында осы келісім шартта қабылданған міндеттемелердің дұрыс орындалуы қадағаланады. Экономикалық ынтымақтастықта әрбір тараптардың макроэкономикалық көрсеткішінің параметрлері кезеңдерге сәйкес келуі тиіс. Мемлекеттердің азаматтарының еркін орын ауыстыруы Біртұтас экономикалық кеңістікті қамтамасыз етеді. Еркін орын ауыстыру тараптардың қатынасындағы кез келген кемсітуді жоюды және бір іздендірілген заңға сүйену тәртібін қалыптастыруды ойластырады.

2000 жылы 10 қазанда Астанада құрылып бастау алған, «Еуразиялық экономикалық қауымдастықты құру шартын ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылдың 2 сәуіріндегі қабылданған заңы 2001 жылдың 30 мамырында күшіне енді. Қазақстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан мемлекеттерінің арасында халықаралық келісімшарт қабылданды. Мұндағы негізгі мақсат – әлемдік экономиканы дамыту, халықаралық сауда жүйесіне кіру, өз халықтарының өмір деңгейін жоғарлату, экономикалық әлеуетінің тиімді қолданылуын қамтамасыз ету. Бір сөзге келе отыра міндеттемені өз жауапкершілігіне алды. Мемлекет басшыларымен 2003 жылдың 27 сауірінде Душанбеде болған Мемлекетаралық кеңесте «ЕуроАзЭСті дамытудын 2003-2006 жылдарға арналған басым бағыттары» туралы құжат қабылданды. Мемлекеттердің президенттері үкіметтерге осы мәселелерді ЕуроАзЭС бірігу комитеттерімен бірлесіп талқылауды соңына дейін аяқтауды тапсырды. Душанбеде қол қойылған құжат жүз елуден артық халықаралық шарт жобаларын қамтиды. Осымен еркін сауда аумағының қалыптасуы аяқталып, нәтижесінде Кеден Одағы құрылып, нәтежесінде біртұтас экономикалық кеңістік қалыптасады.

Интеграцияның қарапайым түрінен неғұрлым күрделі нысанына біртіндеп өту (еркін сауда аумағынан кедендік одаққа, сосын жалпы нарық және экономикалық одаққа), күрделі және ұзақ уақытты қамтыса да, әлемдік тәжірибе көрсеткендей өзін-өзі ақтаған үрдіс деп айтуға болады. Елдер арасындағы сауда-экономикалық қатынастарының кезекті тәртіппен сатылардан өтуі қаншалықты меңгерілсе, интеграция үрдісі соғұрлым тезірек өтуіне жол ашылатындығы және экономикалық жағдайлардың жасалуымен тығыз байланысты болатындығы белгілі. Интеграциялық үрдістің заңдылық екенін елемеу, сәйкесінше дайындықсыз жоғары сатысына секіріп кетуге талпыныс жасау интеграциялық топқа қатысушылар арасындағы қатынаста дағдарысқа әкеліп соқтыратындығы, нәтижесінде интеграциялық үрдістің дамуын тежейтіндігі белгілі. /40, 14 б./.

Интеграцияның осы аталған кезеңінде бірлесіп атқаратын іс-әрекеттер жайлы келісім жасау Еуразия экономикалық қауымдастыққа қатысушы-мүше елдерге пайда әкеледі. Сонымен, 2003 жылдың шілдесінде Москвада өткізілген ЕврАзЭс форумында Дүниежүзілік Сауда Ұйымы басшыларымен келіссөз жүргізілген болатын. Еуразия экономикалық қауымдастығығының бес мүше мемлекеттерінің ішінен тек қана Қырғызстан ДСҰ-ның мүшесі болып табылады. ЕврАзЭс-тің экономикалық көшбасшылары Ресей мен Қазақстан – бұл ұйымға жақын арада кіруді жоспарлап отыр. Бұл әлемдік сауданың 90 пайызы ДСҰ аясында өтетіндігімен байланыстырылады. Ал қалған 10 пайызы ғана әлемнің басқа елдеріне, оның ішінде КСРО-ның бұрынғы республикаларына тиесілі. Мәскеуде 2003 жылдың шілдесінде Бүкіл әлемдік саудалық ұйымды басқару процесін талқылаудан өткізді. ДСҰ құрамындағы мемлекет мүшелері біздің елімізді осы ұйымға мүше болдыруға асықтыруда. ЕО шенеуліктерінің бірі айтқандай: «БСҰ – бұл жүріс – тұрысты олжаулайтын пойыз, Қазақстан бұған үлгеруі керек». Қазақстанның осы мүмкіндікті пайдаланып қалуына ЕурАзЭс елдерінің бірлескен күші қажет /41/.

2003 жылы 19 ақпанда Мәскеуде бірінші экономикалық форумда Н.Ә. Назарбаев ЕуроАзЭС елдерінің әлемдік нарыққа шығуы олар үшін тиімді екенін атап өткен болатын. Бұл түсінік тек Қазақстанда ғана көрініс тауып қоймай, Ресей тарапынан Бүкіләлемдік СаудаҰйымына синхронды қосылудың маңыздылығын атап өтті, осы жағдайда кеден тарифінің салық жүйелерін және саудалық келісімдерді реттеу мәселелерін тиімді шешуге болатындығын атап көрсетті.

Еуропалық экономикалық коммисия халықаралық ұйым болып табылады. ЕуроАзЭС мекеме туралы келісім шарт БҰҰ секретариятында тіркелген, 2003 жылдың желтоқсанда ЕроАзЭС – қа БҰҰ ұйымының Бас Ассемблеясының жанындағы бақылаушы мәртебесі берілді.

Мүдделі елдердің нақты кезеңде даму тиімділігі қатысушы елдердің өз егемендігінің бөліктеріне байланысты. Дәл осы сұрақ ТМД да осыған дейін қаралмаған. Достықтың қатысушыларын әр қайсысы ұлттық заңымен ортақ мүдделі мәселелерді шешуді қарастырды. Бұл ТМД шеңберінде қолданылған құжат емес, іс жүзінде жүзеге асыралатын әрекет.

Достастықтың Атқару хатшылығы Құқықтық департаментінің директоры Б.И.Покладтың мәлімдеуінше 1991 жыл 8 желтоқсанынан 1997 жылдың тамыз айына дейін ТМД аясында қабылданған 856 құжаттың 754 (88,1 пайызы) қабылданған күннен бастап күшіне енген, ал 102 құжат (11,9 пайызы) ТМД қатысушы мемлекеттердің мемлекетішілік процедураларын орындау немесе ратифациялауды қарастырады. Ратифакциялауға жатқызылған 31 құжаттың 21 күшіне енсе, ал 10 қажетті ратификациялық грамоталардың жетіспеуінен күшіне енбей қалды. Мемлекет ішіндегі процедураны қарастыратын 71 құжаттың 52 – сі күшіне енсе, мемлекетішілік процедуралардың орындалғаны жөнінде мәлімдеме болмағандықтан 19 күшіне енбей қалды. /5, 456 б./. Бұлай болу себептерінің бірі, бірде-бір Парламентаралық Ассамблея актілерінің ұсынылатын актілері, не болмаса мемлекет басшысы Кеңесінің актілері осы уақытқа дейін Достастық аясында бекітілген құқықтық мәртебеге ие емес. Еуразия елдерінің жаңа этап қалыптасуындағы интеграция мәселелері ЕуроАзЭС құру туралы келісім шартының 1 бабында көрініс тапқан. Келісім жасайтын тараптар халықаралық құқықтың егемендігі және субьектілердің тең құқығы болып табылады. Кейбір функциялар жаңа аймақтық біріктірудің өкілеттіліктерін сақтау идеясын басшылыққа алады. Білім және ғылым, техника және технология, сауда және қызмет саласының, ішкі және сыртқы саясаттың келісуі, әскери өнеркәсіптік экологиялық, экономикалық заңға сүйеніп саяси кеңістік құрайды.

Қазіргі жаһандану дәуіріне сәйкес Еуропалық Одақ құқығының тәуелсіз мемлекеттер егемендігінен үстемдігін бақылауымызға болады. Еуропалық Одақ тәжірибесінен егеменді мемлекеттердің етене тығыз жақындасу мүмкіндігінің басымдығы, соның нәтижесінде ұлттық егемендігінің басым бөлігін жоғалтатындығы және аумақтық егемендікке ие бола отырып жаһандану дәуіріндегі өзгерістерге сәйкес мемлекет өз егемендігінен гөрі аумақтық егемендігі мүдделерін көбірек қорғауға мүдделі екендігін бақылауымызға болады.

«Ұлт үстілік» термині жаңа кезеңде тұңғыш рет көмір және болаттың Еуропалық бірлестігін құру туралы шартта жүзеге асырылған болатын, сонымен қатар барлық қатысушы-мемлекеттер үшін аумақтық бірлестік құқығының міндеттілігі бірқатар Еуропалық мемлекеттер Конституцияларында қарастырылған болатын. Мысалы, 1946 жылғы Француз Конституциясының преамбуласында және 1958 жылғы 4 қазандағы Конституцияға сәйкес бейбітшілікті құру мен қорғау қажеттіліктеріне қатысты қағидалар ұстанымында Франция өзара екі жақты тиімді мақсатта егемендігін шектеуді де қарастырады. /43, 684 б./; Германия Федеративті Республикасының 1949 жылғы 29 мамырдағы Негізгі заңының 23 бабы 1 тармақшасында «Германия Федеративті Республикасы біріккен Еуропаны құру үшін демократия, құқықтық, әлеуметтік және федеративті мемлекет қағидаларын берік ұстанатын, сонымен қатар субсидиарлық қағидасына сәйкес мәні бойынша Негізгі заңға ұқсас негізгі құқықтарды қорғау екендігін атап өтеді».

Ұлт үстілік органдарға егеменді құқықтарын беруге Германия және Франция сияқты қуатты мемлекеттер ғана емес, сонымен қатар Еуропаның кішігірім мемлекеттері де дайын. Мысалы, Нидерланды Королевствасы Конституциясының 92 бабында көрсетілгендей заң шығарушы, атқарушы, сот функциялары халықаралық ұйымдарға халықаралық келісім арқылы берілуі мүмкін немесе халықаралық келісім шарттарға сәйкес «3 пункт 91 бапта бекітілген талаптар сақталған жағдайда» беріледі. Өз кезегінде 91 баптың 3 тарамақшасында «Конституцияға қайшы келетін халықаралық шарттардың кез-келген Ережелері Бас Штат депутаттарының кем дегенде үштен екісінің басым дауысымен қабылдануы керектігі айтылған.

Посткеңестік елдер интеграциясы жағдайындағы Ұлт үстілік құқық және Аймақтық басқару органдары өкілеттіліктерінің деңгейі Еуропалық Одақ елдеріндегі ұқсас құбылыстардан едәуір айырмашылық бар. Жұмыс гипотезасы ретінде А.С.Фещенконың пікірін қабылдаймыз, оның пікірінше формальды заңдық көзқарас бойынша мүше мемлекеттердің құзырына сәйкес құзіретті мүше-мемлекеттердің басымдық сипатын анықтайтын халықаралық ұйымдардың құрылымдық, функционалдық және рәсім ерекшелігінің жиынтығы болып табылады./44, 9 б./.

ЕурАзЭО органдарының шешімдері қабылдануы ЕурАзЭО-ның келісуші Тараптардың ұлттық нормативтік құқықтық актілерін ұлттық заңнамаға сәйкестендіруі арқылы жүзеге асырылады. Яғни, ұлт үстілік қадағалау органдары болғанымен, нақты ұлт үстілік құқық түсінігі жоқ. Сондықтан, осы шартты жүзеге асырудағы Келісуші Тараптардың міндеткерліктерді атқаруын қадағалау, Қауымдастықтың шегіндегі басқа да заңды күші бар шарттар мен ЕурАзЭО органдарының шешімдері Қауымдастықтың органдары құзыреті негізінде іске асырылады.

Еуропалық одақта шартты орындаудың нақты жүйесі бар болып, ұлт үстілік жалпы еуропалық құқық қағидасы әсер ететін болса, ЕурАзЭО мен ТМД ұйымдарында шартты орындаудың нақты жүйесі жоқ. Мұнда бірігу шарттары туралы мәселе туындайды. Сол себепті, Еуропалық одаққа жаңа мүшелер қабылдау үшін «Копенгаген критерийлеріне» назар аударған жөн. Ол 1993 жылы Копенгагендегі Еуропалық одақтағы саммитте қабылданған:

1. Саяси салада-демократиялық жүйеге кепілдік беретін, заңның үстемдігін қамтамасыз ететін, адам құқықтарын сақтайтын, сыйластық қағидасын және азшылық топтарды қорғау институттардың тұрақтылығы маңызды роль атқарады.

2. Экономикалық салада-нақты күші бар нарықтық экономиканың болуы, одақ шегінде бәсекелестік пен нарық заңнамаларына төтеп беретіндей деңгейді қамтамасыз ету маңызды фактор.

3. Мүшелік бойынша міндеттемені өз жауапкершілігіне алу, сонымен қатар Еуропалық Одақтың саяси, экономикалық, қаржылай одақтарының мақсаттарын ұстану /45/.

ТМД барлық дерлік мемлекеттер жариялағанымен, нақты із жүзіндегі институттар тек кейбір мемлекеттерде ғана қалыптасты. Олар мемлекеттегі демократиялық жүйені, заңның үстемдігін, адам құқықтары сақталуын қамтамасыз етеді; Ресей мен Қазақстан дүние жүзінде нарықтық экономикалық мемлекеттер деп танылған. Алайда дамыған мемлекеттермен бәсекелес болатын деңгей туралы айту әлі ерте, ал ішкі аймақтық мемлекеттер арасындағы бәсекелестікпен күресу - бірігуді одан ары созуға алып келеді. Мүшелік бойынша міндеттемені өз жауапкершілігіне алу дегеніміз мемлекеттің өз егемендігінің бір бөлігін жоғалтуын білдіреді, ал посткеңестік мемлекеттің көпшілігі мұндайға әзір даяр емес.

Интеграциялау процесінің ұзақ уақытқа созылуының тағы бір себебі, ТМД мемлекеттерінің тек кейбірінде ғана қандай да бір одақ құру үшін егемендікті шектеу Конституцияда нақты көрсетілуі. Мысалы: РФ Конституциясының 79 бабы Ресей Федерациясының мемлекеттаралық қауымдастықтарға мүшелік ете алуын немесе өз өкілеттілігінің бір бөлігінің беруін қарастырады. Алайда аталған жауапкершілік адам және азамат құқықтарына және Ресей Федерациясы Конституциясының құрылымына қарсы келмеуі тиіс. Өзбекстан Республикасының Конституциясына сай, «Сыртқы саясат» тарауының, 17 бабында «мемлекет, халық мүддесі үшін және оның қауіпсіздігі мен тыныштығы үшін достастықтар мен басқа да мемлекетаралық құрылымдарға кіре алады және одақтар құра алады» делінген /46, 579-626 б./.

Қазақстан Республикасы Конституциясында аталған Республикалардың Конституцияларындағыдай ұқсас жағдайлар жоқ, дегенмен оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу мүмкіндігі мемлекеттің негізгі заңының 91 бабында көрсетілген. Сондықтан біз Конституцияның 2 бабының екінші тармағын мемлекетіміздің интеграциялық процестерге қатыса алу мүмкіндігі туралы тармақшаны қосуды ұсынамыз. Соның нәтижесінде Конституцияның аталған бабы келесі мазмұнда болар еді:

«Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағына таралады. Мемлекет өз аумағының тұтастығына, ешкімнің қол сұқпаушылығына және бөлінбеушілігін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасы бейбітшілік, қауіпсіздік және өзара тиімді серіктестіктерді күшейту мақсатында түрлі мемлекеттік одақтарға кіруге және одан ерікті түрде шығуға құқылы. Мемлекеттің мемлекетаралық ұймдарға кіруі, ондағы міндеттері және одан шығуы конституциялық заңнамалармен, яғни Конституцияның 62 бап, 4 тармағы бойынша реттеледі».

Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар Қазақстан Республикасы Парламентінің әрбір палата депутаттарының жалпы санының кем дегенде төрттен үш бөлігіндей дауысымен қабылданса, Конституциялық заңдар әр палата депутаттарының жалпы санының үштен екі бөлігі дауыс бергенде қабылданады. Аталған тәсіл шешім қабылдайтын мемлекет тарапынан қолданылатын шешімді қабылдаудың кепілі болып табылады, ол интеграциялану процесінің жеделдеуіне және ұлтүстілік органдардың құзыреттілігінің артуына ықпал етуі мүмкін. Оның айқын мысалы: Еуропалық одақ.

Еуроодақтағы шешім қабылдау бойынша қызмет ететін ұйым Министрлер Кеңесі болып табылады. Ол әрбір қатысушы мемлекеттің өкілінен тұрады.Аталған ұйымда шешімдер негізінен квалификацияланған көпшілік дауыспен немесе бірауыздан қабылданады. Дауыс берудің салмағы әр мемлекеттегі халық саныман тығыз байланысты.

ЕурАзЭО құрамында келесі ұлтүстілік органдар қызмет етеді: Мемлекетаралық Кеңес, Интеграциялық Комитет, Парламентаралық Ассамблея, Қауымдастық соты оның құрамына келісуші мемлекеттердің басшылары мен үкімет басшылары кіреді. Мемлекетаралық Кеңес Қауымдастықтың қатысушы мемлекеттерінің мүдделері туралы принципиалдық сұрақтарды қарастырады, стратегияны айқындайды, интеграцияның даму бағыты мен болашағын жоспарлайды. Мемлекетаралық Кеңес барлық шешімдерді консенсус арқылы қабылдайды, тек Қауымдастықтың мүшелігі туралы шешімді тоқтата тұру мен одан шығу жайлы шешімдер, «Консенсус алу Келісуші Тараптың дауысы» қағидасы арқылы қабылданады. Сол себепті, ЕурАзЭО ең жоғарғы деңгейіндегі шешімдер тек бірауыздан қабылданғанда ғана күшіне енеді. Ал кез келген мемлекеттің қабылданған шешімге қарсылық білдіруі вето ұғымын білдіреді.

Мемлекетаралық Кеңестің стратегиялық шешімдерін Интеграциялық Комитет жүзеге асырады, және ЕурАзЭО тұрақты қызмет ететін органы болып табылады. Оның негізгі қызметтері: ЕурАзЭО органдарының өзара қарым қатынаста болуы, Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісіне ұсыныстар дайындау және оның деңгейін анықтау, ЕурАзЭО қаржылық қорын жоспарлап және оның жұмсалуына қадағалау жасау, Мемлекетаралық Кеңес қабылдаған шешімдерді жүзеге асыруды қадағалау.

Интеграциялық Комитеттің өз мәселелерін жүзеге асыру мақсатында келісім шарт нақты өкілеттілік шеңберінде қарастырылады.

Өз мәселелерін жүзеге асыру мақсатында Интеграциялық комитет шешімдерін нақтыланған келісімшарт негізінде және Мемлекетаралық Кеңес арқылы жұзеге асырады; Жыл сайын Мемлекетаралық Кеңеске қауымдастықтың жұмысы жайлы баяндама жасайды және оның мақсаттары мен шешу жолдарын ұсынады, өз әрекеттері туралы есеп береді, ЕурАзЭО қаржысының жұмсалуы туралы баяндайды; Қауымдастықтың мақсатына жетуге бағытталған шараларда қарастырылады, соның ішінде Келісуші Жақтардың нақты сұрақтар бойынша біртұтас саясат ұстануы қарастырылады. Ұсыныстармен Мемлекетаралық Кеңеске жүгіну құқығы бар, ұсыныстар және сұраулармен Парламентаралық Ассамблеяға, ал сұраулармен Қауымдастық сотына жүгіне алады.

ЕурАзЭО тұрақты қызмет ететін органында шешімдерді қабылдау - Интеграциялық комитетте бірауыздан қабылданады, ал квалификациялық көпшілік бойынша үштен екісі дауыс бергенде ғана қабылданады. Онда дауыстар келесідегідей бөліктер бойынша бөлінген: Ресей-40 пайыз, Беларусь пен Қазақстан 20 пайыз, Қырғызстан мен Тәжікстан 10 пайыз. Сол түрде Қауымдастыққа төлейтін қаржылық жарғы да қарастырылған. Дауыстардың әділ түрдегі үлестірілуі азшылық топтағы мемлекеттердің мүдделерін қорғауды өз кепілдігіне алуы керек. Себебі қандай да болмасын бір келіспеушілік жағдайында азшылық топтағы мемлекет өз мүддесін қорғай алуы тиіс.

Бұл вето болуы мүмкін, олар мұндай құқықты өздеріне тиімді емес шешім шығарылғанда қолдана алар еді. Немесе халықаралық шарт шешімдерін ескертулермен қабылдау ескерілуі тиіс. Қатысушы мемлекеттердің вето құқығына ие болуы Интеграциялық Комитетпен қабылданатын немесе қабылданбайтын шешімдер арқылы өнімді жұмыс атқару туралы айту қиын еді. Мұнда мәселе барлық елдермен сөзсіз орындауға міндетті құжаттар барлық қатысушылар мүддесін ескеріп, «Ресейдің диктатқа талпынысы» және талпыныстар туралы Жаңа Тәуелсіз мемлекеттердің қорқынышы деп аталатын «империялық түрді қалпына келтіру» әрекетінің алдын алып, құра алған квалификацияны көпшілік дауыспен қабылданатындай ету туралы мүмкіншілік берілуі тиіс /8, 143-148 б./.

Мемлекетаралық аймақтық бірлестіктерде Ресей мемлекеті қатысуымен құрылған ұйымдар осы елдің көшбасшылық маңызын ескерсе де, Кеңес одағы кезіндегідей, тек аталған елдің орталық нүкте болуын қаламайды. Қатысушы мемлекеттердің заңды кепілдігі барлық қатысушы аймақтық мемлекеттердің бестен төрт дауысын жинауы ескерілуі тиіс. Сонда ЕурАзЭО дауыс беру кезінде Ресей Беларусь және Қазақстан, Қырғызстан мемлекеттерінен қолдау табады. Сонымен қатар, дауыстардың қандай болса да сұраұтар бойынша өз келіспеушіліктері болған жағдайда Беларусь және Тәжікстан немесе Қазақстан және Қырғызстан консенсусті іздеуді жалғастырып, өздеріне қолдануға қолайлы шешім шығара алады.

Халықаралық құқықтық ескертпелерге келсек, халықаралық құқықта мемлекет өзіне немесе басқа бір мемлекеттерге шығын келтірмей өзіне халықаралық құқықтық міндеткерліктер жүктейтін жағдайлардың жүйесі қарастырылған. Бұндай құжат 1969 жылғы 23 мамырдағы халықаралық шарттар туралы Вена Конвенциясы еді, Қазақстан оған 31 наурыз 1993 жылдың 31 наурызы қосылған болатын. Онда ескертпелерге толық бір бөлім арналған. Конвенцияда нақты көрсетілгендей «ескерту» дегеніміз ратификацияны қабылдағанда, шартты қабылдағанда, растағанда немесе қосылғанда болатын мемлекет баяндаған кез келген түрдегі біржақты өтініш. Мемлекет шартты қабылдағанда, растағанда немесе келіп қосылғанда ескертуді алдын ала қарастыра алады, алайда Конвенцияда ескертпеге жатпайтын кейбір жағдайлар қарастырылған. Алайда ескертуге басқа бір мемлекеттің қарсы келуі шарттың күшіне енуіне кедергі жасай алмайды. Басқа мемлекеттің қарсылығы тек шартты қабылдаған мемлекеттің теріс ниетін анықтағанда ғана қабылдануы мүмкін. Алайда ескерту басқа мемлекеттер үшін шарттың мазмұнын өзгертпейді. Конвенция ескерту қабылдаған мемлекетке кез келген уақытта ескертпеден бас тартуға мүмкіндік береді және ол үшін ескертпені қабылдаған мемлекеттің оған келісім беруі жеткілікті. Ескерту - өзінше бір қауіпсіздік жастығы іспеттес, ұлттық қауіпсіздікті, экономикалық, және әлеуметтік мүдделерді қамтамасыз ете отырып, ішкі және сонымен қатар, халықаралық деңгейде де қорғайды, деп И.И. Рогов атап өтеді /47/.

Мысалы, ДСҰ кіргенде арнайы ескертпелер қарастырылған, ол бойынша ДСҰ мүшесі өзіне тиісті міндеткерліктерден бас тартуға және салықтарды жоғарылатуға, отандық өндірушілер қиналған жағдайда шетелдік өндірушілерге квота салуға құқылы. Сол себепті, Қазақстанға ДСҰ кірмес бұрын, мемлекеттің өндірушілік және экономикалық мүддесіне зиян келген жағдайда қорғайтын арнайы нормативтік акт қабылдаған жөн. Осындай әрекеттің мысалын АҚШ көруге болады. АҚШ Президенті Дж.Буш АҚШ сауда жөніндегі 1974 жылғы заңнамасына сай ДСҰ басқа мемлекеттер үшін АҚШ мүддесін қорғау үшін шектеулер қабылдауға құқылы. /48/.

Ортақ валюта енгізіп және ортақ Конституция қарастырып жатқан Еуропалық Одақтың қомақты бірігу тәжірибесін, бұрынғы КСРО кезіндегі ортақ валюта мен Конституциясы болған ТМД (ЕурАзЭк) елдерімен салыстыратын болсақ, онда соңғысы бүгінгі күнгіден де ауқымдырақ әрі, тығыз бірлестіктерді жүзеге асыра алады.

Біртұтас қорғаныс кеңістігі құрылды, біртұтас экономикалық және кеден кеңістігі құрылуда. Сондықтан да 2003 жылы ақпанда Мәскеуде өткен форумда Қазақстан Президентінің 2001 жылы өзара сауда және қаржы операцияларындағы есептеулерді жеңілдету үшін ЕврАзЭС мемлекеттерінің аумағына біртұтас валюта енгізу /49/, туралы ұсынысы таң қалдырмайды. Берілген ұсыныс валюталық одақ құру мен біртұтас валютаның енгізілуі мүмкін деп есептейтін қазақстандық қаржы мамандары арасында қолдау тапты. Бұл айтарлықтай алыстаған кезең болса да, белгілі бір даярлық шараларын өткізгеннен кейін бұл жұмысқа да кірісуге болады. Валюталық одақты ЕврАзЭС негізінде салу міндетті емес. Бұл біртұтас экономикалық критерийлерді орындауға дайын кез-келген мемлекет аумақтарының валюталық одағы бола алады /50/. Бұл арызды ТМД ішіндегі интеграциялау процесінің интенсификациясына шақыру ретінде, сондай-ақ алыс шетелдерде ынтымақтастықты нығайтуға, оны еуразиялық аймақтық интеграция процестеріне қосылуға дейін шақыру ретінде бағалауға болады.

Әлемдік бірлестікте бәсекеге қабілетті еуразиялық мемлекеттердің аймақтық бірлестігін құрудың нақты перспективалары бар. Ұлттық егемендік ірі аймақтық ынтымақтастық, өзара көмек және қауіпсіздік механизмдерінен қуат алады. Интеграциялану процестерінің жылдамдығы көбінесе қатысушы мемлекеттердің басшыларының саяси еркіне, Қазақстанның интеграциялық бастамаларын қорғауға байланысты. Соңғы кезде бұл түсіністікке ие, және осы орайда Ресей Федерациясының Президенті В.В. Путиннің айтқан сөздері сенімді естілді: «Біз бүгін Нұрсұлтан Әбішұлының соңғы ұсыныстарын талқыладық, бізде батыл ой пайда болды: қазақстандық әріптестерімізден кезекті ұсыныс жасауды сұрау және онымен бізге ешқандай деталсыз толығымен келісу тиімді, себебі олар жағымсыз ұсыныс жасамайды» /51/.

Біз атап өткендей, 2010 жылдың басынан бастап Кеден одағы жұмыс істей бастады. Соған сәйкес, белгілі бір ұлтүстілік қызметтерге ие тиісті ұлтүсті орган – Кеден Одағы Комиссиясы құрылды.

Кеден Одағы Комиссиясы 2008 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының заңымен ратификацияланған 2007 жылы 6 қазандағы Кеден Одағы Комиссиясының Шартына сәйкес құрылды. Комиссия нақты жұмыс істейтін ұлтүсті орган болып табылады. Оған мемлекеттердің егемендік теңдігі қағидасына сәйкес, ерікті мемлекетаралық-шарттық негізде, ерікті түрде Комиссияға мемлекеттік органдардың өкілеттіктерінің бір бөлігін беру қағидасында Кеден одағының дамуы мен міндеттерінің шартын қамтамасыз ету құзіреті беріледі.

Қазақстан Республикасының Үкіметі Шартқа қатысушы мемлекеттердің аумағында Кеден Одағы Комиссиясының Шартының шешімдерін жүзеге асыру тәсілі туралы мәселені қарастырғанда, сәйкес түсіндірме алу үшін Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне жүгінді (шарт шешімдері Шарттың 6-бабына сәйкес қатысушы жақтар үшін міндетті болып табылады). Нәтижесінде 2009 жылы 7 қазанда Конституциялық Кеңеске Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің «Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болатыны және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылатыны» туралы айтылған Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының сәйкес бөлігінің нормаларын ресми талқылау туралы үндеуі түсті.

Бұл ұсынысты қарастырғаннан кейін Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі өзінің 2009 жылғы 5 қарашадағы «Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабын ресми талқылау туралы» қаулысымен («Казахстанская правда» 03.12.2009 г.) қаулы етті:

1.Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының нормалары Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес құрылған (сонымен қатар 2008 жылдың 24 маусымдағы № 45-IV «Кеден одағы Комиссиясы туралы шартты ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасы Заңымен ратификацияланған 2007 жылғы 6 қазандағы Кеден Одағының Комиссиясы туралы шартқа сәйкес құрылған Кеден одағының Комиссиясы) халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдеріне Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басым болатыны және тікелей қолданылатыны туралы Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының нормалары қолданылатынын білдіреді. Негізгі заңның 4-бабының 1 және 2-бөліктеріне сәйкес нормалары Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес құрылған халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдері Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы болмауы тиіс.

2. Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдері ратификацияланған халықаралық шарттардың заңдық қасиеттеріне, халықаралық шартта бұл шешімдер Қазақстан үшін міндетті екендігі көрсетілген жағдайда, ие бола алады. Ал Конституцияның «Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды және мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз ететіні» туралы 2-бабы 2 тармағының және 91-бабының 2 тармағының бұзылуына әкелетін халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдері Қазақстан үшін міндетті болып таныла алмайды.

3. Қазақстан үшін міндетті халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдері мен Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің арасында коллизия туындаған жағдайда коллизия жойылғанға дейін халықаралық ұйым мен оның органдарының шешімдері қолданылады.

4. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін халықаралық ұйым мен оның органдарының шешімдері қолданыла алмайды және тиісінше бұл шешімдердің Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің алдында басым күші болмайды.

Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Кеден одағының құрылып жатқан ұлтүстілік құқығының мемлекеттің Негізгі заңмен орнатылған шектегі ұлттық құқығынан басымдығын мойындады.

Біздің көз алдымызда Кеден одағының ұлтүстілік құқығы мен органдары құрылуда. Осыған байланысты Қазақстан үшін болашақта республиканың мемлекеттер одағына қосылу мүмкіндігі туралы ережені бекіту, ұлтүстілік құқықтың ұлттық құқық нормаларынан басымдық қағидасын бекіту мақсатымен, ұлттық конституцияға сәйкес өзгерістер енгізу мәселесі қойылады. Бұл мемлекетімізге қатты бәсекелес әлемдегі елдер арасынан өзінің мүддесін қорғай алатын, яғни өз мүддесі үшін тұра алатын түрлі деңгейдегі интеграциялық бірлестіктер құруға мүмкіндік береді.