Қазақстан Республикасының ұлттық құқығы мен халықаралық құқықтың арақатынасы (басымдылықтың қалыптасу мәселелері). Астана: ЕҰу рбб, 2010. 300 б

ӘОЖ 341

А13
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Ғылыми кеңесімен жариялауға ұсынылған

Екiншi өзгерiстермен толықтырылған монография әлемдік қауымдастықта жаңа саяси-құқықтық шындықтың туындауымен тығыз байланысты, сонымен қатар ұлттық заңнаманың шұғыл дамуымен, халықаралық құқықпен ұлттық құқық аспектілерінің, кеңеюімен байланысты шығарылып отыр. Кiтапта халықаралық және ұлттық құқық арақатынасы нысаны талданған, халықаралық шарттарды конституциялық қамтамасыз ету, халықаралық құқық нормаларының сот-құқықтық реформасына тигізіп отырған ықпалы, халықаралық құқықтық нормалар және қағидаларының ұлттық құқық сәйкестiгiнiң жетiлдiруіне бағытталған ұсыныстар енгiзiлген.

Басылым заңгерлерге, оқытушыларға және кәсіби қызметкерлерге, магистранттарға, студенттерге арналған.

УДК341

ISBN 978-61-7252-52-6 © Е.М.Абайдiлдинов

Өзара әрекеттесу, өзара ықпал, сонымен бiрге қазiргi ғаламдану процестерінiң қарқынды ықпалы жағдайында халықаралық және ұлттық құқықтың өкiлеттiктерi шеңберiнiң шектелуi маңызды практикалық және теориялық мәні бар көп жоспарлы ғылыми проблема ретінде қалып отыр. С.И.Ожеговтың орыс тiлінің сөздiгіне сәйкес «өзара байланыс», «өзара әрекеттесу» сөздері «екi құбылыстардың өзара байланысы», «қатынас» мағынасында қолданылады, мысалы, өзара әсер ету, өзара тәуелділік, өзара пайда сияқты. Сондықтан «арақатынас» термині аталған сөздікке сәйкес «бiр нәрселердің арасындағы өзара байланыс, қатынас» мағынасын білдіретін болғандықтан, халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасындағы өзара әсер етуді, өзара тәуелдiлiкті және өзара тиiмдiлiкті сипаттайтын термин ретінде бiздiң жұмыста қолданылды. Осы өзара байланыс, арақатынас жүйелiк сипатта болады, және жүйедегі негізгі фактор зат емес, олардың арасындағы байланыс екенін ғылым әлдеқашан дәлелдеп қойғаны белгілі. /1, 21б./ А.К.Гульдің пікірінше, халықаралық және мемлекетішілік құқықтың арақатынасы құқық нормаларының екі жүйесінің өзара байланысын, өзара тәуелділігін, өзара әсерін, сонымен бiрге «белгілі бір мемлекеттің ішкі құқығы нормаларының қазіргі заманғы жалпы демократиялық халықаралық құқық нормаларына сәйкестiгін немесе айырмашылығын» білдіреді. /2, 1б./.

Бірақ бұл екі құқықтық жүйенің өзара ықпалының ұзақ дамуына қарасақ, оның әр кезеңде тең болмағанын, бір жүйенің екінші жүйеден басым болуға ұмтылған бәсекелестік болағаны көрінедi. Кеңес ғалымдары өздерінің социализмнің құқықтық жүйесіне арналған белгiлi еңбектерінде халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың дамуы мен қызмет етуінің әлеуметтік нормативтік ортақтығы олардың бір бірінен басымдығы туралы сұрақтың қойылуының орынсыздығын көрсетеді деп атап өтедi.

Бiз бұл құқықтық сипаттағы емес, саяси сипаттағы көзқарас және социализмнің құқықтық жүйесі жоғары немесе халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидалары мен нормаларына сай келеді деген ережені қорғаудан туындаған деп санаймыз. Бұл шындыққа сай еместігін уақыт көрсетті, М.Т. Баймаханов өзінің «Противоречия в развитии правовой надстройки при социализме» атты еңбегінде қарама қайшылықтар социализмнің құқықтық жүйесінің өзінде ғана емес, оның басқа құқық жүйелерімен қатынасында да әрдайым болғанын жазады. Және бұл процесс идеология мен мемлекеттің өмір сүрген уақытына қарамастан қоғам мен құқықтың диалектикалық дамуына тән, сондықтан бiз халықаралық және ұлттық құқықтың нормаларының арақатынасындағы басымдықты анықтау туралы мәселе қоямыз.

Басымдық ұғымы («бір нәрсенің жоғары, артық болуы» /4, 508 б./) саяси құқықтық тұрғыдан алсақ біздің пікірімізше үш негізгі мағынаға ие:

басты, маңызды, негізгі бағыт (құқықтың дамуы, мемлекеттің саясаты, экономиканың қалыптасуы және т.б.);

белгілі бір норманың, құқықтық институттың, саланың, құқықтық жүйенің пайда болу уақытына қарай алғашқылығы;

құқықтық нормалардың иерархиясында олардың алатын орны, бір құқықтық норманың екіншісінен жоғарылығын анықтау, халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидалары мен нормаларының, халықаралық шарттардың ұлттық нормативтік құқықтық актілер иерархиясында алатын орны;

«Басымдық» термині бiрiншi мағынада саяси, экономикалық зерттеулерде, құжаттарда, бағдарламаларда пайдаланылады. Осылай, Қазақстан Республикасы жүздеген халықаралық ұйымдар және көптеген конвенциялардың мүшесі және қатысушысы болып табылады және 64 бірлестіктің алдында қаржы мiндеттемелерi бар. Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы бойынша сарапшылық кеңес оларды басым және басым емес деп бөлдi. Жарналар да деңгейіне қарай төленеді. Жарна ең алдымен БҰҰ, ЕҚЫҰ, ДДҰ, ХЕҰ, ЭЫҰ (экономикалық ынтымақтастық ұйымы), Азық-түлiк және ауылшаруашылық ұйымына, ЮНЕСКО-ға төленеді. ҚР Сыртқы істер министрлігі Қазақстанның бұл ұйымдарға мүшелiгi егемендiк пен мемлекеттiң тәуелсiздiгiн күшейтуге мүмкiндiк туғызады және әлеуметтiк-экономикалық реформалардың жүзеге асыруға қолайлы жағдай жасайды деп санайды /5/. Бiрiншi мағынада бұл термин 2003 жылы біздің еліміздің сыртқы саяси және сыртқы экономикалық саясатының ең маңызды аспектілерін қозғаған Парламенттің ратификациялық қызметін айқындау кезінде де қолданылған. Мысалы, 2003 жылы екiншi шақырылымның төртiншi сессиясының жұмысы барысында 46 халықаралық шарттар ратификацияланған. Олардың ішінде Каспийдің солтүстік бойынша түбінің шекарасын белгілеу туралы Ресей Федерациясымен келісім, Орта Азия аймағындағы көршілерімізбен шекараны делимитациялау туралы келісімдер бар.

Кез келген елдiң дамуының басым бағыттарын саясаткерлер дамудың барлық кезеңдерінде ішкі мемлекеттік даму мен халықаралық жағдайдың объективтік күйі мен мақсаттарын ескере отырып анықтайды. Осылай, жас посткеңестік мемлекеттер тәуелсiздiктiң алғашқы он жылдығында бұрын жоғалтқан мемлекеттiктi қалпына келтiру, егемендiктi күшейтуi мәселелерiне көңіл аударды. Мұны Испан Корольдігінің Қазақстан мен Қырғызстандағы Төтенше және өкiлеттi Елшiсi Франсико П. де ля Парте нақты байқады: «Қазақстан - жас демократияның типтiк мысалы және осы жағдайда ел басшылары мемлекеттің өмір сүруі, аумақтық тұтастыққа, саяси құрылымдардың негізгі шеңберіне кепілдік беру, егемендiкті нығайту сияқты өз мемлекетi үшін басым бағыттарды анықтауы керек» /6/.

Қазақстанның Республикасының Президентi Н.А.Назарбаев жаңа мыңжылдықтың басында бiздiң елдің жаңа басымдықтарын ұсынды: «Жаһандану заманының онжылдығы күн тәртібіне жаңа типтегі жаңа проблемаларды қойды. Біз ұлттық тәуелсіздігімізді нығайтумен қатар жалпыәлемдік жүйенің өзара тәуелділігін күшейтуге ат салысуымыз қажет. Біз өзіміздің ұлттық экономикамыздың дамуына жағдай жасауымыз керек және бұл бізге көрші елдердің өркендеуіне бөгет болмауы тиіс, керісінше біз бір-бірімізге көмектесуіміз қажет. Біз өзіміздің қалыптасқан саяси институттарымызды нығайтып қана қоймай аумақтық ынтымақтастықты да бірге дамытуымыз керек. Біз Орта Азия, Кавказ және Ресей Федерациясын қамтитын ортақ экономикалық кеңістікке ие бола отырып аумақтық интеграцияны дамытқымыз келеді» /7/.

Халықаралық ұйымдар да өзi үшiн басымдылықтарды (қызметінiң ең маңызды бағыттарын) анықтайды. Мысалы, ЕурАзЭҚ Парламентаралық Ассамблеясы жұмысының басты басымдықтарының бiрi лаңкестікпен, экстремизммен, наркотизммен және ғасырдың басқа да жағымсыз көріністерімен күресу табылады. Экономикалық қатынастарда да басымдықтар анықталады: 2002 жылдың сәуiрiнде Манилада Азия Даму Банкiнің штаб-пәтерінде Орта Азиядағы экономикалық ынтымақтастық бойынша конференция өттi және оның жұмысына Қазақстанның делегациясы да ат салысты. Жұмыс нәтижесiнде ынтымақтастықтың неғұрлым басты салалары анықталды: көлiк, энергетика және сауда. Басымдылықтар нормативтiк құқықтық актілерде де анықталады. Мысалы, Қазақстан Республиканың Президентiнiң «Қазақстан Республикасында шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың басымдықтары және аймақтық бағдарламалары туралы» Жарлығында үкiметке 1997-1998 жылдарда аумақтық жағдайларды ескере отырып, тауарлар өндiру мен қызмет көрсету түрлерi жөнiнде шағын кәсiпкерлiктi дамытудың басымдықтарын анықтау туралы тапсырма берілді.

Осы терминнің екінші мағынасын (норманың, құқықтық институттың, саланың, құқықтық жүйенің пайда болу біріншілігін) төменде толық ашпақпыз.

Халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасындағы басымдық үшінші мағынасында бір құқық жүйесі нормасының екінші құқық жүйесінің нормасынан заңдық күшінің жоғарлылығын білдіреді. Әрине, бұл жоғарылылық абсолюттi емес, ситуациялық сипатта болады. Салыстырмалы зерттеу сипатында болатын жұмысымызда бiз халықаралық құқық нормалары мен қағидаларының ұлттық құқық нормаларының иерархиясына әсер ету деңгейі мен осы иерархиядағы олардың алатын орнын анықтауды міндеттеріміздің бірі етіп қойдық. Осы жерде адамзаттың даму процесінде бірде халықаралық құқық ұлттық құқықтан, енді бірде ұлттық құқық халықаралық құқықтан басым болғанын айта кетуіміз керек. Кеңес Одағы мен социалистік елдер лагері болған кезде халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың бәсекелестігі анағұрлым теңескен болатын, кеңестік ғылыми доктрина олар өзара тең деген көзқарасты қатал ұстанды. Қазіргі постсоциалистік кезеңде халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың өзарақатынасы жаңа сатыға көтерілді және мұнда халықаралық құқық мемлекетаралық сала да, мемлекетішілік салада да ұлттық құқықтан басым.

Жұмысымызда біз «басымдық» («приоритетность») және «басымдылық» («примат») терминдерінің екеуін де қолданамыз, бірақ алғашқы термин көбірек қолданылады. Себебі, бұл термин Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясында қолданылған және халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың өзара қатынасының заңдық мазмұнын неғұрлым дәл көрсетеді.

Өз зерттеуімізде біз «мемлекетішілік құқық», «ішкі құқық» терминдерін емес, «ұлттық құқық» терминін қолданамыз. Мұны атақты өзбек ғалымы А.Х.Саидов дәл тұжырымдаған: «Құқық – бұл жалпыадамзаттық және ұлттық мәдениет құбылысы, белгілі бір өркениеттің көрінісі. Құқық жалпы, ерекше, біртұтас бірлік элементтерді құрайды және бұл арада әрі абстрактілі, әрі нақты ұлттық табиғатқа ие» /8, 400б/. Бұл ежелгі римнің «халықтар, ұлттар құқығы» және «халықтар, ұлттар арасындағы құқық» деген мағыналарды беретін res gens және res inter gens терминдерінен де көрінеді. Н.Н.Деев өзінің еңбектерінің бірінде мемлекеттік-саяси және этникалық даму байланысының әдістемелік алғышарттарына сүйене отырып, Батыс Еуропаны мысалға ала халықтардың арасындағы байланысты қарайды. Ғалым тарихта «ұлт» ұғымы әр түрлі мазмұнда болғанын айтады. Ежелгі дүниеде natio ұғымы «ортақ шығу тек» деген мағынаны берген және gens – тайпа ұғымымен синоним ретінде қолданылған. Орта ғасырда ұлт деп ортақ тілі бар жергілікті қауымдастықтар атала бастады, ал Лютер заманында «ұлт» термині мемлекеттегі барлық сословиелердің қауымдастығын білдіретін болды. Кейін Ұлы Француз революциясы кезінде ұлт ұғымы саяси мағынада түсініле бастады, яғни, мемлекеттегі ортақ заңдарға бағынатын азаматтардың жиынтығын білдіре бастады. Қазір ұлтты этникалық мағынада да, саяси мағынада да түсіну кең таралған және олардың мазмұны мен арақатынасына қатысты ортақ пікір жоқ /9/.

«Ұлттық құқық», «ұлттық құқықтық жүйе» терминдерін А.А.Рубанов қолданады /10/. Ғалым бұл терминдерді қолдануын зерттеу объектісін шектеумен, яғни, құқық жүйелерінің халықаралық аренада туындайтын барлық қатынастарын емес, әр түрлі елдердің құқықтары арасындағы қатынастарды ғана қарастыратындығымен түсіндіреді. «Ұлттық құқық» немесе «ішкі құқық» терминдерін латынамерикандық зерттеушілер де қолданады. Географиялық, экономикалық, мәдени және т.б. салада Америка Құрама Штаттарымен тығыз байланыстағы (Қазақстан мен Ресей Федерациясының байланысы сияқты) елдердің ғылыми ойының тәуелділігі немесе дербестігінің көрсеткіші ретінде олардың пікірі бізді қызықтырады.

Заңтануда халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы мәселесі бойынша негізгі екі теория бар – монистік (ұлттық құқықтың халықаралық құқықтан басымдығы теориясы мен халықаралық құқықтың ұлттық құқықтан басымдығы теориясы) және дуалистік (халықаралық құқық пен ұлттық құқық өзара байланысты екі құқықтың жүйесі деген теория).

Бірінші концепция негізінде ұлттық құқықтың халықаралық құқықтан басымдығы теориясы дайындалды. Оны Гегельдің көзқарасын қолдайтын неміс заңгерлері қалыптастырды. Халықаралық құқықты мемлекеттің сыртқы құқығы ретінде сипаттау арқылы Гегель мемлекеттің сыртқы саясатта абсолютті шектелмейтіндігін, халықаралық құқықтың ұлттық құқыққа (тек қана мемлекет анықтайтын біртұтас нормалар жүйесі ретінде) тікелей тәуелділігін баса айтқысы келді /11, 239 б./.

Ғалымның бұл жорамалы бүкіл әлемде 1789-жылғы адам мен азамат құқығының Декларациясына негізделген Ұлы Француз революциясының идеялары, «Еркіндік, Теңдік, Меншік» ұранымен қабылданған 1804-жылғы Француз азаматтық кодексі кең тараған уақытта XIX ғасырдың басында дайындалды. Бұл кодекстің негізгі ережелері осы уақытқа дейін Францияда және басқа көптеген мемлекеттер де әрекет етуде. Бұл бір мемлекеттің ұлттық құқығының басқа мемлекеттердің ұлттық заңнамасының қалыптасуына әсер етуінің нақты мысалы болып табылады және сонымен бірге олар халықаралық әдет-ғұрыптық нормалардың, кейін халықаралық шарттық нормалардың пайда болуына да өз әсерлерін тигізді.

Әр түрлі халықтардың көшіп-қонуынан, шекараларға қарамай біреудің жерін иеленуінен туындаған ұлы көштер кезеңіндегі алғашқы мемлекеттердің пайда болуы кезінде, одан кейінірек те неғұрлым күшті мемлекеттің, империяның құқығы басым болды. Соғысу құқығы жаңа заманға дейін мемлекеттер арасындағы дауды шешудің заңды құралы болып қалды, ал аннексия бір мемлекеттің аумағын иеленудің заңды тәсілі болды. Мысалы, қазіргі Ресейдің Калининград облысы бұрынғы Пруссияның бір бөлігі болды және Кеңес Одағы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін оны жеңілген Германиядан алып алды.

Халықаралық құқықтың элементтері өте ерте замандарда қалыптаса бастады. Бірақ көбінесе ол жеңуші халықтардың құқықтарын қамтамасыз ету үшін қалыптасқан болатын. Бұл қасиет Еуропа елдеріне де тән болды және ХVI-XVII ғасырларда осы ортада қазіргі халықаралық құқық туындады.

М.А.Сарсембаев тек орта ғасырларда егемендік, бейтараптық, тұрақты елшіліктер мен консулдық өкілдіктер сияқты ұғымдар пайда болғанын айтады, дегенмен, антикалық дәуірде Ежелгі Рим мемлекеті халықаралық шарт жасады және онда өздері бағындырған немесе әлі де болса бағына қоймаған халықтардың тағдырын шешті. Олар «мәңгілік бейбітшілік», мәмілеге келу, достық қатынастар орнатып, одақтар құра алды. Және олардың көпшілігі тараптардың теңсіздігіне негізделді, Рим оларды басқа халықтарға күшпен таңды, Ежелгі Римнің халықаралық құқығы ізгілікке сүйенген жоқ. Оларды тұтқындарды өлтірді, құлдарға айналдырды, басып алған қалаларын тонап, жойып жіберіп отырды.

Өзінің қалыптасып дамуының алғашқы сатыларында-ақ мемлекетішілік құқық халықаралық құқыққа әсер ете алды және керісінше халықаралық құқық та мемлекетішілік құқыққа әсер етті, халықаралық құқықтың бір түрі ретінде аймақтық құқық, сонымен бірге, дамыған мемлекеттердің құқықтары көрші елдердің құқығының пайда болуына, қалыптасып дамуына әсер етті. Мысалы, еуропа (әсіресе, неміс) құқығы Ресей құқығының қалыптасуына, ал орыс құқығы өз кезегінде ХІХ ғасырдың басында Қазақстанның еуропаланған құқығың пайда болуына әсер етті. Бұл үрдіс осы күнге дейін жалғасуда, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай, француз заңнамасы, соның ішінде Франция Конституциясы 1995-жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясын дайындауға әсер етті /13, 18 б./.

ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында неміс ғалымы А.Цорн «Халықтар құқығының (халықаралық құқық) негіздері», Венцель «Юриспруденция негізгі мәселелері» атты жұмыстарында халықаралық құқықты «мемлекеттердің сыртқы құқығы» ретінде қарастырады және олар ұлттық құқыққа енгізілген бөлігінде ғана заңды болады деп айтты.

Қазіргі неміс ғалымы Ф.Куниг халықаралық құқықтың ашықтығы «Offenheit», оның мемлекеттер мен халықаралық құқықтың басқа субъектілерінің арасындағы достық қатынастардың «Völkerrechtsfreundlichkeit» қалыптасуына бағытталуына қатысуы туралы жазады.

Егер ұлттық заңнаманың жаңа халықаралық құқықтың нормаларының пайда болуына әсері туралы сөз етсек, Н.В.Мироновтың пікірінше, мемлекеттердің заңнамасында халықтар арасындағы қатынастардың жаңа қағидалары жарияланады және осыдан кейін олар халықаралық практика кезінде халықаралық-құқықтық нормашығармашылық нәтижесінде міндетті халықаралық-құқықтық сипатқа ие болып, халықаралық конвенциялық немесе әдет-ғұрыптық нормаға айналады.

Сонымен бірге, ұлттық заңнама деңгейіне көтерілген бұл қағидалар тиісті сыртқы қатынастардың ұлттық органдары үшін жүріс-тұрыс ережесіне айналып, олардың қызметінің бағдарына айналады, осы мемлекеттің сыртқы саяси ұстанымын айқындайды оның халықаралық тәжірибесі арқылы халықаралық-құқықтық нормашығармашылыққа әсер етеді. Ішкі құқық халықаралық құқыққа әсер етуі елдің сыртқы саясатының қағидалары арқылы да жүзеге асырылады /15, 76 б./.

Қазақстандық зерттеуші О.Н.Сафонова мемлекетішілік құқық пен халықаралық құқықты қағаз жүзінде ғана бөлуге болады, ал іс жүзінде олар ұлттық құқықпен де, халықаралық құқықпен де реттелетін қатынастардың біртұтас жүйесі деп өте дұрыс айтады /16, 22 б./.

XIX-XX ғасырда неміс ғалымы Трипельдің «Халықтар құқығы (халықаралық құқық) және ел құқығы» атты еңбегінде дуализм теориясын қалыптастырды. Дуализм теориясы әлемде, соның ішінде Кеңес Одағында кең тарады. Кеңестік уақытта ғылымда халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасының деңгейі мен нысаны туралы әр түрлі пікір болды.

Ұлттық заңнама мемлекет ішіндегі қатынастарды реттейді, сондықтан ол мемлекетішілік құқық, ал халықаралық құқық нормалары мемлекеттік егемендіктің иесі ретінде мемлекеттер мен халықаралық құқықтың басқа субъектілерінің арасындағы қатынастарды реттейді деген пікір кең тараған болатын.

Халықаралық құқықтық жүйе мен ұлттық құқықтық жүйенің табиғатын түсінуге олардың дамуы мен арақатынасының тарихи тәжірибесін ескеру көмектеседі. КСРО-ның оқшаулануы мен «қырғиқабақ соғыс» жылдарында әлемнің екіге бөлінуі кезінде халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың қатар өмір сүруі кеңестік саясаткерлер мен халықаралық құқық мамандарына халықаралық құқықтың ұлттық құқықтан жоғарылылығын мойындамауға негіз болды. Олардың өзара тәуелділігі де мойындалмады. Сондықтан бұл екі жүйе дербес, олар бір-бірінен туындайды деген шетелдік ғалымдардың еңбектерін қолдады.

Р.А.Мюллерсон бұл пікірді қолдай отырып ары қарай дамытады. Ол халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасына тән ортақ заңдылықтар туралы айтады. Формацияның пайда болуы кезеңінде ұлттық құқықтың басымдығын мойындау тенденциясы байқалады, өркендеп дамуы кезінде халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың теңесуі, яғни дуалистік теорияға сәйкеседі, кейін формацияның құлдырауы, дағдарысы кезінде халықаралық құқықтың басымдығы теориясы қалыптасады және оны практикада іске асыруға тырысу байқалады дейді /17/.

ХХ ғасырдың екінші жартысында австриялық ғалым Г.Кельзен ұсынған халықаралық құқықтың басымдығы теориясы кең тарады. Мемлекетішілік заңнамада бұл теорияның қолданылуы бір қатар елдердің Конституциясында халықаралық құқық ішкі құқықтан басым екендігі туралы норманы енгізуден көрінеді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 4 бабының 3 тармағында Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады делінген. Бұл ереже өзгеріссіз Қазақстанның көптеген нормативті құқықтық актілерде көрсетілген. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативті құқықтық актілер туралы» Заңының 42 бабының 1 тармағы Қазақстан Республиакасының нормативті құқықтық актілерінің әрекеті Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларына, сондай-ақ заңнамалық актілер мен ҚР-сы ратификациялаған халықаралық шарттар қарастырылған жағдайларды қоспағанда, Қазақстан аумағындағы шетелдік тұлғалар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға да таралады. Дипломатиялық өкілдер және шетелдік мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың мемлекеттік органдарының кейбір қызметкерлеріне Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілері халықаралық шарттармен және халықаралық құқықтың жалпыға танылған қағидалары, нормаларымен қарастырылған шегінде таралады (дипломатиялық иммунитет). 1995 жылғы 28 маусымдағы «Мұнай туралы» Заң күшін иеленуші ҚР-сы Президенті Жарлығының 2 бабының 4 тармағында ҚР-сы мүше болып табылатын халықаралық шартта осы Жарғыда көрсетілгеннен өзге ережелер бекітілсе халықаралық шарттың ережелері қолданылады деп көрсетілген. Бұған ұқсас ереже Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 17 желтоқсандағы «Шетелдік инвестициялар туралы» Заңында да бекітілген. Осы Заңның 3 бабының 4 тармағында «Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Заңда қарастырылғаннан өзгеше ережелер бекітілсе, халықаралық шарт ережелері қолданылады» деп жарияланған. Бұл ереже 1999 жылғы 10 желтоқсандағы «ҚР-ғы еңбек туралы» Заңда өзгешелеу көрсетілген. Заңның 3 бабының 2 тармағында Заңның әрекеті, егер Конституциямен, заңдармен, ҚР-сы ратификациялаған халықаралық шарттармен өзге ережелер қарастырылмаса, Қазақстан Республикасында еңбек қызметін жүзеге асырып жатқан шетелдік тұлғалар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға таралады.

Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының ерекшелігі, Қазақстан Республикасының ҚК-нің 1 бабында белгіленгендей, оның Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен құралуында. Қылмыстық жауапкершілікті қарастырушы өзге заңдар олардың осы Кодекске қосылуынан кейін ғана қолданылуға жатады. Сондықтан Қылмыстық кодекстің кейбір баптары ұлттық және халықаралық құқықтың болуы мүмкін коллизияларына сілтемелерді қамтиды және басымдылықты халықаралық құқық нормаларына береді. Мысалы, ҚК-тің 6 бабының 3 тармағы бойынша Қазақстан Республикасының портына тіркелген Қазақстан Республикасының шегінен тыс ашық су немесе әуе кеңістігінде жүрген кемеде қылмыс жасаған адам, егер Қазақстан Республикасының халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа тартылады. Тағы осы бап бойынша шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінің және иммунитетті пайдаланатын өзге де азаматтардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе, егер осы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған жағдайда халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешіледі. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 30 қаңтардағы «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Кодексінің 1 бабының 4 тармағында да Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттар осы Кодекс алдында басымдыққа ие болады және халықаралық шартты қолдану үшін заң шығару қажет болатын реттерді қоспағанда, тікелей қолданылады деген конституциялық ереже қарастырылған. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарында көзделгеннен өзгеше ережелер белгіленген болса, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады. 1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Қаулысымен күшіне енген Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімінің 3 бабында егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер белгіленген болса, аталған шарттың ережелері қолданылады деп бекітілген. Халықаралық шарттан оны қолдану үшін республика ішінде құжат шығару талап етілгеннен басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар тікелей қолданылады. Осылайша азаматтық заңнама ұлттық құқықтық нормалар үстінен тек қана Парламентпен ратификацияланған нормалардың ғана емес, Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттардың өзге де нормаларының басымдығына жол береді.

Кейбір нормативтік құқықтық актілерге жасаған шолу ратификацияланған халықаралық шарттар нормаларының ұлттық заңнамадан басымдығы туралы конституциялық ережені салалық заңнамалар түрліше іске асыратындығын көрсетті. Бір қарағанда үлкен емес көрінетін бұл айырмашылық халықаралық шарт нормаларын ішкі мемлекеттік құқықта іске асырудың екі жолы бар екендігін көрсетеді: 1. Ұлттық нормативті құқықтық актілерге сәйкес өзгертулер мен толықтыруларды міндетті түрде енгізу жолымен (Қылмыстық кодекс, Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекс); 2. Халықаралық құқық нормаларының тікелей әсер етуі жолымен (азаматтық құқық).

Бірақ ұлттық нормативтік құқықтық актілерде «егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық шарттарда осы заңда көрсетілген ережелерден өзге ереже көзделсе, халықаралық шарт ережесі қолданылады» деп көрсетеді.

Бұл жерде мынадай сұрақ туындайды: егер бұл ереже елдің Конституциясында бекітіліп қойған болса, нормативтік-құқықтық актілерде қайталап көрсету артық емес пе?

Біздің ойымызша артық емес. С.В.Поленина пікірінше, мұндай норманың берілуі тиісті заңды a piori тиісті халықаралық стандарттарға сай деп жариялау арқылы сот немесе басқа да құқық қолдаушының сол заңды халықаралық конвенция нормаларына сай екендігін тексеру мүмкіндігін жоққа шығарады /18/. Шынымен, халықаралық ұйымдардың тиісті органының ұлттық заңнаманы халықаралық құқықтың жалпыға танымал нормалары мен қағидаларына сәйкестігін тексеру процедурасының өзі мемлекеттің беделіне жағымсыз әсер етуі мүмкін. Сондықтан, жоғарыдағыдай ескерту мұндай жағдайдың болуын жоққа шығарады, өйткені заң шығарушының өзі ұлттық заңнаманың халықаралық құқыққа сәйкестігіне кепілдік беріп тұр.

Құқық жүйелері арасындағы қатынастарды жалпы түрде халықаралық құқықтық жүйенің құрылымына сай келетін үш типке бөлуге болады. Қазіргі ғалымдардың пікірінше, халықаралық-құқықтық жүйенің ядросын барлық мемлекеттерге міндетті жалпы халықаралық құқық құрайды. Сонымен бірге, мемлекеттер тобының арасындағы қатынастарды реттейтін аймақтық халықаралық-құқықтық кешендер бар. Көптеген нормалар екіжақты қатынастарды реттейді. Аймақтық және екіжақты нормалар жалпы халықаралық құқыққа сәйкес болуы керек және олардың жиынтығы жаһандық халықаралық құқықты құрайды /19, 100б/.

Бірақ әлемдік құқықтық тәртіптің стратегиялық мәселелері халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидалары мен нормаларының және әлемнің көптеген мемлекеттері қатысатын көпжақты шарттардың негізінде шешіледі, ал аймақтық деңгейдегі стратегиялық мәселелер мен тактикалық мәселелер екіжақты (мемлекетаралық) шарттар негізінде шешіледі.

Бұл концепциялардың өзектілігі дау тудырмайды. Қазіргі әлем қарама қайшы тенденцияларға толы: бір жағынан ХХ ғасырдың ортасынан бастап соңына дейін саяси аренада ондаған тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, қазіргі күні олар өздерінің ұлттық мемлекеттілігін қалпына келтіруде немесе жаңадан қалыптастыруы бұл мемлекеттерді сыртқы жағымсыз процестерден қорғауы мүмкін халықаралық құқықтың нормалары мен қағидаларының олар үшін маңыздылығын айтады.

Соның нәтижесінде бұл жас мемлекеттер халықаралық құқықтың ішкі ұлттық құқықтан басымдығының жақтаушысы болады, ал бұл өз кезегінде ішкі ұлттық құқық нормаларын құруға әсер етеді. Керісінше, әлемнің мықты елдерінде, экономикалық жағынан дамыған державаларда өз елінің құқығын жетілген, үлгілі деп санайтын, сондықтан басқа елдердің ішкі құқықтары мен халықаралық құқық соған сәйкес қалыптасуы тиіс деп есептейтін идеологтар да табылады. Бұл ұлттық құқықтың халықаралық құқықтан басымдығы туралы теорияның қазіргі жақтаушылары. Әлемнің көпшілік мемлекеттері іс жүзінде халықаралық құқықтың қағидалары мен нормаларын ішкі ұлттық құқықпен икемді үйлестіріп, дуалистік концепцияның өзектілігін көрсетеді.

БҰҰ Бас Ассамблеясының 1989 жылы 17 қарашада ХХ ғасырдың соңғы он жылдығын (1990-1999 жж.) Халықаралық құқықтың Онжылдығы деп жариялауы қазіргі әлемде оның рөлін біршама көтерді. 1989 жылы 17 қарашада қабылданған БҰҰ Бас Ассамблеясының 44.23 Қарары бойынша Халықаралық құқықтың Онжылдығының басты мақсаттары болып табылады: а) халықаралық құқықтың қағидаларының қабылдануы мен құрметтелуіне көмектесу; б) мемлекеттер арасындағы дауларды бейбіт шешу құралдары мен тәсілдеріне, соның ішінде Халықаралық Сотқа жүгіну және оны толық сыйлауға көмектесу; в) халықаралық құқықтың прогрессивті дамуы мен кодификациялануын көтермелеу; г) халықаралық құқықтың оқытылуын, зерттелуін, таратылуын және кең танылуын көтермелеу;

1997 жылы 30 қаңтардағы 15/157 Қарарында Бас Ассамблея Халықаралық құқықтың Онжылдығына байланысты әлемнің мемлекеттерін халықаралық құқыққа, бірінші кезекте, БҰҰ Жарғысына сәйкес қызмет етуге, халықаралық құқықтың қағидаларының қабылдануы мен құрметтелуіне көмектесуг е, бар көпжақты шарттарға, соның ішінде халықаралық құқықтың прогрессивті дамуы мен кодификациялануы саласындағы шарттарға қосылуға шақырды.

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, халықаралық қатынастардың күрделі жүйесіндегі тәртіпті сақтайтын қажетті құрал ретінде халықаралық құқық әлемнің құндылықтар жүйесінде алғашқы орынға жылжығанын айтуға болады. Ол әлемдік қауымдастықтың мүдделерін ескере отырып, жаһандық дамудың маңызды факторы бола алады. Бұл жайтты Біріккен Ұлттар Ұйымы бірнеше рет атап өткен болатын. Құқықтың үстемдігін, саясатта құқықтың басымдығын қамтамасыз ететін, құқыққа негізделген қауымдастық, яғни халықаралық құқықтық қауымдастық құрылуда. Құқықтық қауымдастық құрудың маңыздылығы сондай, халықаралық құқық Комиссиясы өзінің алғашқы жобасында — 1949 жылғы мемлекеттердің құқықтары мен міндеттерінің Декларациясында «мемлекеттер халықаралық құқық басқаратын қауымдастық құрады» деді. Бұл ережені БҰҰ Бас Ассамблеясы 1949 жылы 6 желтоқсанда қабылдаған Қарарында бекітті.

Халықаралық құқықтың ұлттық құқықтан басымдығын бекіту ең алдымен ұлттық құқықта халықаралық құқықтың қағидаларын, нормалары мен түсініктерін қолданумен қатар жүреді. Бұл мемлекеттердің халықаралық құқықтық нормалар мен шешімдерді қабылдауға қатысуы мен оларды орындау үшін жауапкершілік механизмі халықтар мен мемлекеттердің егемендігін қамтамасыз етумен қатар үйлесуі қажет.

Даулы жағдайлар жекелеген елдердің құқықтарын бұзбайтын арнайы механизмді талап етеді. Әсіресе, бұл ХХІ ғасырға аяқ басқан әлемдік қауымдастық үшін өте өзекті, себебі халықаралық саяси жүйеде «әр түрлі полюстілік» күшейіп, мүдделер векторы мен олардың соқтығысы кеңеюде.

Сондықтан халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың бір бірімен жолығу шегін терең зерттеу талап етіледі, ұлттық құқықтық жүйені жетілдіру үшін үнемі жұмыстар жүргізілуі қажет және бұл халықаралық құқықтық нормалар мен қағидалармен өзара әрекетінің тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді. Осы өзара әрекеттің сипатын, нысанын және құралдарын нақты білу қажет. Қазіргі таңда Еуропалық аумақтық құқық бар, Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының, ТМД аясында құрылған әр түрлі аумақтық бірлестіктердің құқығы дамуда, жаһандану күші артуда. Адам құқықтарының басымдығы жарияланып, оларды қорғауға және қамтамасыз етуге ұлттық құқықтың да, халықаралық құқықтың да күші бағытталуда.

Біздің зерттеуімізде халықаралық жария құқық пен ұлттық жария құқықтың арақатынасы қаралады, өйткені мамандардың пікірінше, халықаралық жеке құқықтың қалыптасу логикасы басқаша, ол ұлттық құқықтан халықаралық құқыққа айналады және онда өзінің ерекше орны бар.