Қазақстан ақпан буржуазиялық –демократиялық революциясы кезінде

1.Қазақстанның әлеуметттік-экономикалық жағдайы

2.Қазақстандағы революциялық белсенділіктің өсуі

3.Қазақстандағы қос өкімет және оның саясаты

4.Жер мәселесі және ұлттық мәселе

Патшалы Ресей заманында әр қилы зорлық-зомбылықты көріп, алдағы күндерге үміт артқан қазақ зиялылары 1917 жылғы ақпан буржуазиялық төңкерісі жеңіп, патшаның тақтан түскені туралы хабарды зор қуанышпен қарсы алды. Өйткені бұл төңкерістен күткені көп болған. Осы қазақ зиялыларының көш басшысы Әлихан Бөкейханов "Қазақ" газетіне Минскіден телеграфпен сәлем жолдады. Онда былай делінген: "Ресейдегі барша халыққа ағайындық, теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған үкімет дүкенін сүйеу үшін қазаққа ұйымдасу керек. Жаңа құрылған ел бағу дүкенін нығайту үшін тегі басқа барша халықтармен үйір боларға керек. Учредительное собрание сайлауларына қазақ болып қамдану керек. Енді араздық, өштік, дау, жанжал, талас, партиялық сиыспауларды тастау керек, көксерлік жұмыстарың - бірлік, адалдық болсын!, "Жер мәселесін де қозғап, тезірек қолға ала беріңдер. Біз қалайтын патшалық түрі - демократическая республика"Бұл жеделхаттағы негізгі ой сол тарихи кезеңдегі жалпы ұлттық мүддеге сай келді, содан туындады.

Халықтың өмір бойы армандаған ұлы азаттығын әкелген бұл бостандықты баянды етіп, өзге өркениетті елдердің қатарынан қалмас үшін бай-кедейге, төре-қараға бөлінбей, ортақ іске жабыла қызмет етуге шақырды.

Қазақ халқының оқығандары өз кезінде, орыс интеллегенциясының бағыт-бағдарын таңдап, солардың көшіне ілесуі заңды құбылыс болатын.

Ахмет Байтұрсынұлы сол кездегі саяси жағдайды былай деп көрсетеді: "Қазақтарға ақпан төңкерісі қаншалықты түсінікті болса, қазан төңкерісі оларға соншалықты түсініксіз болды. Олар алғашқы төңкерісті қандай қуанышпен қарсы алса, тура сондай үреймен екіншісін қарсы алуға мәжбүр болды. Қазақ халқымен таныс адамдар үшін қазақтардың бұл төңкерісіне деген мұндай қатынасы әбден табиғи әрі түсінікті болатын. Алғашқы төңкерісті қазақтар тура түсініп, қуанышпен қарсы алса, ол біріншіден, бұл төңкерістің оларды патша үкіметінің қанауы мен зорлық-зомбылығынан құтқарғандығында және екіншіден, олардың өзімізді-өзіміз басқарсақ деген ескі үмітін нығайта түскендігінде еді"

Ақпан төңкерісінің нәтижесінде елде қос өкімет құрылды: буржуазиялық уақытша үкіметпен қатар, халықтық өкімет органдары ретінде жұмысшы және солдат депутаттарының кеңестері болды

Патшалық Ресей құрамындағы барлық отар елдер сияқты қазақ зиялылары да уақытша үкіметке барынша қолдау көрсетті. "1917 жылы наурызда Қазақстанда барлық жерде уақытша өкіметтің жергілікті органдары кәсіп иелерінің, көпестердің, шенеуніктердің мүдделерін білдіретін облыстық және уездік атқару комитеттері құрылды"Уақытша үкімет өзінің саясатын жүзеге асыруда комитеттер мен қоғамдық негіздегі ұйымдарға сүйенді.

1917 жылы 5 наурызда Семейде қоғамдық ұйымдар мен армияның облыстық атқару комитеті құрылып, оның төрағасы болып К. Н. Ляшкеевич сайланды/Сарыарқа газетінде бұл жөнінде: "5-мартта облыс билігін, әмірін атқарып тұрған Семей областной исполнительный комитеті ашылды. Комитетке әрбір ұйым қауымнан екі-екі кісіден мүшелер кірді. Қазақ ішінде бұрын ұйым қауымының жоқтығынан бұл комитетке бізден кісі алынбады"

Уақытша үкімет патша үкіметінің жергілікті әкімшіліктерін таратты. Патшаның тақтан түскенін, жергілікті патша билігінің өкілдері орнынан алынғанын естіген халық пен алдыңғы ұлт зиялылары еркін әрекет ете бастады. Осылай ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда демократиялық қозғалыс кеңейе түсті. Тарихшы Кеңес Нұрпейсовтің: "Февраль революциясынан кейінгі алғашқы айларда кейір аудандарда бір кезде бүкіл өкімет билігін өз қолына алуға тырысқан бірнеше ұйымдар қатар әрекет жасады. Мәселен, Қазақстанның көптеген қалаларында Уақытша үкімет органдары және Советтермен қатар қырғыз - қазақ комитеттері, казачествоның әскери басқармалары, қалалық думалар, земство органдары т.с.с. қатар өмір сүріп, олардың әрқайсысы саяси өкімет билігіне ие болуға тырысты",-деген/пікірін қуаттай отырып, 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейінгі түрлі ұлттық, қоғамдық негізде құрылған ұйымдар мен өкімет орындарының қарым-қатынасына келейік.

Қазақстанда таптық, әлеуметтік, ұлттық мүдделерді арқау еткен партиялар мен қоғамдық - саяси ұйымдар осы жерде шоғырланды. Өз мүдделері мен мақсаттарын жүзеге асыру барысында пікір қарама-қайшылығы салдарынан бір-біріне қарсы болып, әр ұйым өз мүдделерін жүзеге асыруға күш салды. Осы кезеңде жергілікті саяси ағымдардың бірнеше тобы топтасты. Олар: социал-революционерлер (эсерлер), социал-демократтар (меньшевиктер), "халық бостандығы партиясы" (кадеттер) ал, қоғамдық ұйымдар мен құрылымдарға келсек оған жұмысшы және солдат депутаттар кеңесі, шаруа депутаттар кеңесі, облыстық қырғыз комитеті, орман комитеті, Әскери шаруашылық басқармасының жанындағы казактардың жер комиссиясы кіреді Ақпан төңкерісінен кейін жалпы қазақ және облыстық қазақ съездерінде және барлық баспасөз беттерінде қазақ зиялыларының Ресейдің мемлекеттік басқару түрі қандай болу керектігі жөнінде кең көлемде талдаулары жүргізілді. Барлық қарарларда демократиялық - федарациялық республика орнату мен ұлттық құқықтық автономияға да орын беру мәселесі айтылды Күн тәртібінде қойылған мәселелердің Үшінші тарауында елді басқару жүйесі жөнінде: "Осындай мемлекеттің толықсып тұрған кезінде халықты билейтін күшті ұйым керек. Ол үшін тұқымының, тобының, нәсілінің, дінінің басқалығына қарамай, халықтың санына қарай кісі кіретін, азды қорғайтын жалпы комитеттер ашу өте қажет",- деп / ұлтаралық қатынасқа назар аудара отырып, екі комитеттің бірігу жөнінде шешім қабылдап, нәтижесінде қазақтан 20 кісі облыстық атқару комитетіне мүшелікке қабылданды.

№4 лекция

Қазақстанның қоғамдық-саяси ұйымдары

1.Жалпы қазақ сьезі

2.«Алаш» партиясының құрылуы және оның бағдарламасы

3.Қазақстандағы саяси ағымдары

Саяси ағымдағы күрестерге толы сол бір қиын жылдарда орыс билігінің қыспағын түсінген қазақ зиялылары, енді ұлттық мақсат -мұраттары тек өз тағдырларын өз қолына алғанда ғана шешілетінін түсінді. Ұлт азаттығы - халықтың ең маңызды мәселесі болды. Сондықтан Ақпан төңкерісі және орыс демократиясының ықпалы астында ұлттық мақсат-мүддені іске асыру үшін автономия құруға тырысты. Ол үшін, ең бастысы, жан-жақты дайындалған білікті мамандар мен халықтың қалың бұқарасын топтастыратын ұлттық саяси партия қажет болды.

Бұл мәселені іске асыру 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өткен бірінші бүкіл қазақтық съезде қаралды. Онда негізінен мына мәселелерді көтерді: 1.Мемлекет түрі қандай болу. 2.Қазақ өз тізгінін өзі алу, яғни, автономия. 3.Жер мәселесі. 4.Әскерлік 5.Земство 6.Оқу. 7.Сот. 8.Дін. Құрылтай жиылысына қазақтан сайланатын депутаттар, қазақ саяси партиясын құру сияқты барлығы 14 мәселе қаралды/81/.

Бұл съезд Ресейде демократиялық парламенттік республика болу идеясын құптады. Қазақстанды тұтас біріктіретін ұлттық автономия орнына облыстық территориялық-ұлттық автономия болуы тиіс деп есептеді. Съезде аграрлық мәселеге байланысты мынадай тұжырым жасалды: "Ең алдымен қазақтардың өздерін түбегейлі орнықтырып болмайынша, олардың жерін алуды тоқтату керек. Сондай-ақ қазақтардың жерді пайдалануы қауымдастық негізде жүргізілуі тиіс". Съезд "Алаш" партиясын құруға және оның бағдарламасын дайындауға шешім қабылдады. Барлық демократиялық қозғалыстар сияқты "Алаш" қозғалысында да прогрессивтікпен қатар әр түрлі бағыттар, оңшылдар мен солшылдар да болды.

"Алаш" партиясының қайраткерлері өз күресін жалпы ұлттық мүддеге негізделген, "Қазақ халқын отарлық езгіден құтқару үшін" деген ұранның астында топтастыруға бағыт алды. Бұл бағытты жүзеге асырудың басты құралы бірінші жалпы қазақ съезінде дүниеге келген "Алаш" партиясы болу керек деп түсінді Міне, ақпан төңкерісінен кейінгі осындай кезең әр түрлі ағымдардағы ұйымдардың көзқарастарын білдіретін газет-журналдардың жаңа бір өрлеу кезеңі болды. Осы шығарылған газет-журналдардың ұстаған қоғамдық-саяси бағыт-бағдары, көздеген идеялық нысанасы және көтерген мәселелеріне қарай жалпы үш топқа топтастырамыз. Олар: ұлттық және социал-демократтар мен либерал - демократтардың мерзімді баспасөздері.

Сәкен Сейфуллин сол уақыттағы ағымдарға мерзімді баспасөздің қаншалықты маңызы болғанын былай көрсетеді: "Әлеумет тарихына қарағанда 1917-18 жылдардағы саяси күрестің зор майданындай ұлы дүбірлерде оқыған адамдардың саясат, әлеумет күресіне қатысқандарының бәрі де сол заманында шығып тұрған газет, журналдардың айналасына жиналмақ. Егерде әлеумет ісіне қатысқандар маңайындағы газет-журналдардың бағытына риза болмаса, өздері бөлек газет, журнал шығарып майданға шықпақ. Не болмаса басқа жерлердегі бағыты үйлес деген газеттерге пікірлерін жазып майдандаспақ. Бұл - саясат, әлеумет тарихының тәжірибесі. Мұны былай болмаған деп ешкім де айта алмайды

Кадет партиясы бұрын Николай заманында ескі үкіметпен қарсы алысқан. Сол жақ қанаты партияның алдындағы көсемі еді.Мына жаңа заманда бұл партия ескіріп, саясат майданының оң жақ қанатына сырғып отыр. Кадеттер- орыс намысын жібермейтін ұлтшылдар.

"Социалист" партиясын жаңа заман жаңғыртып, әр қайсысын екіге бөліп отыр. Бұл партияның ішінде осы күнде көзге көрініп тұрған екі партия бар. Бірі - социалист-"революционерлер" партиясы, бұл өзі екіге бөлінеді "максималист" һәм "либералист" аталады. Екіншісі - жұмыскер партиясы, "Социал - демократ партиясы". Бұл да екіге бөлінеді: "большевик" һәм "меньшевик"…"Социалист" партиясының мақсаты еңбекті пұлдың үстіне шығару, жер-су, мал-мүлікке жұртты ортақ қылу. Бұл партияның іргесі жұмыскер, солдат һәм крестьян советтері.

Николай тақтан құласымен уақытша үкімет құрылып, мемлекет тізгіні кадет партиясының қолына тиді де, аға министр осы партиядан болды. Уақытша үкіметтің ең алдыңғы жұмысы жұртқа соғыс туралы пікірін ашу болды: 27 февральда жұртқа жария қылды, өлсек-тірілсек те бұл соғыста одақтас мемлекеттермен бір боламыз деп. Мұнысы жауды мұқатпай тоқтамаймыз дегені еді.

Социалист партиялары кадеттердің бұл арасына қарсы болды. Міне, осы жерден талас-тартыс туып социалистер өз ұранын шақырды. "Соғыс жойылсын! Жалпы дүние жүзіндегі жұрттың тыныштығына ірге болатын бітім жасалсын! … Әйтседе, өз арамызда тартыс басылмады. Қайта күннен күнге күшейді, жер-су, қазына, завод-фабрикалар жұртқа қылдай бөлініп беріледі" деген ұран мұжық пен жұмыскердің жүрегіне жылы тиді…

Сонымен социалистер күшейе келіп, май басында кадет министрлерді орнынан аударып, министрдің көбін аға министр Керенскийге дейін өз жағынан сайлаған еді. Социалистер жеңді. Жеңсе де, ойлаған ұранынан шықпады: сайлап қойған министрлері соғысты тоқтатқысы келмеді, қайта күшейткісі келді. Осыдан социалистердің өз арасына жік түсе бастады," - дегенобъективті ойын қазіргідей заманда құптамасқа болмайды.

Патша үкіметінің отарлық саясатының ықпалы уақытша үкімет тұсында да бірден жойылып кеткен жоқ. Жергілікті халықтың мүддесі құқықтық жағынан көбіне қорғаусыз қалды.

Қазақ зиялылары демократиялық бағытта үлкен тарихи қадам бастады. Барлық күш-жігерлерін салып, әлеуметтік қажеттілікті дәл баса отырып, жергілікті мерзімді баспасөзді ашуға үлкен үлес қосты. Материалдық қиыншылыққа қарамай қараңғылық құшағында жатқан қазақ қоғамының саяси көзқарасын оятуды, сөйтіп, жаңа заман үніне құлақ асуды насихаттады. Сол бағытта жұмыс істеді.

№5 лекция

Қазақстан 1917ж. Қазан революциясы кезінде

1.Революцияның әлеуметтік базасы мен қозғаушы күштері туралы пікірлері мен тұжырымдар

2.Кеңес өкіметінің орнау ерекшеліктері

3.ІІ Жалпы қазақ сьезі Қазақ интеллигенциясының революцияға көзқарас

Монархияның ауыр мұрасы, келе жатқан ашаршылық пен күйзеліс, уақытша үкіметтің халықтарға – бітім, шаруаларға- эсер жұмысшыларға- фабрикалар , аз ұлттарға- теңдік кепілдікті құқықтар бере алмауы, ұзақ буржуазияшыл бұқара арасында анархиылық пиғылдардың өршуі жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп жетілгенің анықтап берді. Халық корниловшылықты- контрревалюцияшыл соғысқұмаршылар диктатурасы мен пролетарлат диктатурасының бірін таңдауға тиіс болады.

Қазан ревалюциясы , яғни В.И. Лениннің атағындай « Қазан төңкерсі» осындай жағдайда жүзеге асырылады.

Бейбітшілік, жер, бостандық, ұлттың өзін-өзі билеуі сияқты жалпы азамттық қазыналарды негізгі алуының ревалюция тағдыры үшін зор маңызы болды, (ұлттың) Жер мен бітім тутралы тарихи деректердің қабылдануы, Кеңес өкіметі ұлт саясатының миллиондаған адамдардың арман- тілегіне сай келген бағдарламасын жариялауы ревалюцияның бүкіл ел көлемінде тез арада жеңіске жетуінде шешуші роль атқарды. Мәселен, «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекшісі мұсылмандарына» атап көрсетілді: Ендігі жерде Сөздердің діни сенімдеріңіз, Сіздердің әдет- ғұрыптарыңыз, ұлттық және мәдени мекемелеріңіз ерікті және оларға қол сұғылмайтын болады деп жарияланады. Өздеріңіздің ұлттық өміріңізді өз еріктеріңізбен , ешбір бөгетсіз құра беріңіздер. Бұлай етуге Сіздердің толық құқықтарыңыз бар. Сіздердің құқықтарыңыз Ресей барлық халықтарының құқықтары сияқты, ревалюциялық және оның органдарының, жұмысшы, солдат және шаруа депутаттары Кеңесінің бүкіл күш- қуатымен қорғалып отыратын біліп қойыңыздар». Сонымен бірге бітім туралы декрет зорлық- зомбылық ауқымын арттыра түсуді көздеп , ашықтан-ашық дүниежүзілік ревалюцияға шақырады. Ұлт мәселесін шешудің әскери коммуникативтік әдістері, большевиктердің унитарлық мемлекет құруға, тек кеңестер негізінде ғана автономия беруге ұмтылуы ресейлік этостардың шын мәнінде қайта өрлеуі үшін ұлттық факторды пайдалануға мүмкіндік бермеді.

Кеңес өкіметі Қазақстанның түрлі аудандарында әр кездерде орнатылды. Бұл процесс көптеген жағдайларға: белгілі бір аудандағы топтық күйлердің арақатынасына және күштердің арақатынасына және Орал мен Сібірдің ірі өнеркісіп орталықтарына, темір жолдарға жақын орналасуға, жергілікті жұмысшылардың топтасқандығына және олардың село, ауыл, қатынастың жартылай пролетар бұқарасымен байланысның беріктігіне; жергілікті жерлердегі большевиктік ұйымдардың жауынгершілік қабілетіне: ұлт- азаттық қозғалыс тасқынының толысу дәрежесіне байланысты болады.

1917 жылы 25 қазанда болған төңкеріс ақпан төңкерісі нәтижесінде болған уақытша үкіметтің қолынан саяси билік біртіндеп кете бастағанының дәлелі еді. Сөйтіп, Петроградта жұмысшылар, солдаттар мен матростар қарулы көтеріліс арқылы аса маңызды орындарды басып алды. Таңертең әскери-революциялық комитет уақытша үкіметтің құлатылғанын хабарлады Қазан төңкерісінің қанды драмалық жағдайларға толы оқиғаларынан кейін большевиктер өкімет басына келді. Жоғарыдағы А.Байтұрсынұлы бағалағанындай, қазан төңкерісін халық үреймен, түсінбеушілікпен қарсы алған еді.

Кеңес өкіметі орнағаннан бүгінге дейін Қазан төңкерісі жоғары бағаланып, Ақпан төңкерісінің беделі тарихта төмендетіліп көрсетіліп келді. Ал шындығында, сол кездегі тарихи жағдайларды суреттеген деректерге, жоғарыдағы қазақ зиялыларының тұжырымдауларында, сүйенсек Ақпан төңкерісін тарихи үлкен бетбұрыс ретінде түсініп, ал Қазан төңкерісін белгілі бір топ өкілдерінің мемлекеттің басқару орнын басып алуы деп ғана ұққан.

А.Байтұрсынов: "Россияның орталық аудандарында большевиктік қозғалыстың қалай өткендігі қазақтарға белгісіз, шет аймақтарда ол барлық жерде зорлау, қиянат жасау және ерекше диктаторлық өкімет билігімен қатар жүргізілді. Нақтырақ айтқанда, ол қозғалыс шет аймақтарда революция емес, барып тұрған анархия болды… Егер бұрын патша чиновниктері аталған адамдар тобы қазақтарды ешбір шектеусіз езіп-жаншыған болса, енді мұндай әрекеттерді большевиктер - коммунистердің атын жамылған адамдар тобы жүргізіп отыр"/254/ - деп жазады.

Қазан төңкерісін жасаған большевиктер партиясы ұлт париясы емес, тап партиясын әкелді. Күллі Ресейдің әмірі, билігі, дәулеті кедейлер табынікі екенін жариялады. Әрі бұл Ресейдегі әр ұлттардың кедей тобынан құрылған кеңес автономияларының ұйымдасып, бір жалпы Ресейдің құрама республикасы болатындығын жариялады.

1917 жылы 15(2) қарашада "Ресей халықтары құқығының декларациясын" қабылдап, кеңес мемлекеті ұлт саясатының негізгі принциптерін жариялады. Онда мынадай уәде берілді: "Патша заманында Ресей халықтары бір-біріне айдап салынды. Сондай саясаттың нәтижесінде халықтар бір-бірімен қырқысты, олар жаппай қырғынға ұшырады, құлдыққа түсті… халықтарды бір-біріне жауықтырудың мұндай саясатына тыйым салынады. Халықтардың бір-біріне толық сенімі орнайтын ашық та адал саясат жүргізіледі. Одан кейін ұлт саясаты жөнінде: "Ресей халықтарының теңдігімен тәуелсіздігі, Ресей халықтарының өзін-өзі емін-еркін билеуге құқықтығы, тіпті одан бөлініп кетіп, дербес мемлекет құруға дейін еріктілігі…." - деген алғашқы құжатта осындай мәселелерге тоқталды/255/. Міне, осындай ұранына сендірген кеңес өкіметі қаншама қазақтарды да артынан ергізе білді.

Міне, қазақ зиялыларын бұндай қадам жасауға мәжбүр еткен де ел қамы, ел тыныштығы болатын. Бірақ бұл келіссөз екі жақтың да келіспеушілігімен аяқталды. Кеңес өкіметі Алашордашылардың ұсынған бағдарламасымен келісе алмады. Өйткені, бағдарламма ұлттық мүдде тұрғысынан жасалған еді.

№6 лекция

ХХ ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті

1.Ұлттық сананың өсуі

2.Білім және ағарту ісі Қазақ баспасөзі

3. Ғылымның дамуы

4.Музыка өнері

XX ғасырдың басындағы қазақ өмірі бұрынғы және т.б. бейнеленген фотосуреттер орын алды. Сонымен бірге зейнеткер Е.С.Мұқанова мұражайға 1913-1914 жылдардағы Семей мұғалімдер семинариясының студенттері мен мұғалімдерінің төрт фотосуретін сыйға берді. Абайдың жиені Искаков Архамның қолынан Ш.Құдайбердиевтің «Еңлік және Кебек» және «Қалқаман мен Мамыр» поэмаларын, сонымен бірге Абайдың досы, орыстың саяси жер аударылған қайраткері Н.И.Долгополов туралы жарияланған мақалаларды Москвада тұратын зейнеткер қызы Долгополованың қолынан алынды. Бұған қоса мұражайдың жәдігерлер қатарына Қарағанды қаласының тұрғыны, зейнеткер А.Жақымбаев ақсақалдан алынған Абайдың 1909 жылы шыққан таңдаулы шығармалары қосылады.

Осы жылдары Абай мұражайының құрамында 3639 әдебиеті бар кітапхана жұмыс жасады. Кітапханадан XIX ғасыр әдебиеттерін табуға болады, солардың ішінде классикалық шығармалар мен әлемдік әдебиеттердің бар екендігін айтып өткен жөн. Бір жыл ішінде кітапханаға барлығы 117 кітап, Абайдың 12, М.Әуезотың 9 шығармасы жинақталады. [46,156]

Мұражай экспозициясы 6 түрлі залда орналасқан, онда шамамен 270 негізгі экспонаттар мен 1000 иллюстрациялық, бейнелеу және ғылыми-қосалқы материалдар орын алған. Мұражайдың қорындағы ең бағалы жәдігерлеріне – Абай қолынан шыққан заттар: белбеу, ер тоқым, тегене, ожау, кебеже жатады. Сонымен қоса ерекше жәдігерлердің қатарына Абайдың екі фотосуретін: біреуі жанұясымен, ал екіншісі ұлдары Ақылбай, Мағауиямен түскен фотосуретін, ақын оқыған медресе суреттерін, Абайдың орыс достары Е.П.Михаэлис пен Н.И.Долгополовтың суреттерін жатқызуға болады.

Одан басқа Шығыс әдебиетінің классиктері Низами мен Науаидің кітаптары, ұлы орыс ақыны Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың, Батыс-Европа әдебиетінің классиктері Байрон мен Гетенің шығармалары көрмеге қойылған. «Қайтсек ел боламыз, жұрт боламыз» деген мазасыз ойларға шырмалған зиялы қауым Ақпан төңкерісі ала келген демократиялық өзгерістер лебімен қанаттанып, қазақ арасында мәдени-ағарту жұмысын жандандыра түсуге күш салды. Бұл жолда ұлт қамын жеген бірден-бір қоғамдық саяси ұйым – Қазақ комитетері ұлттың оқу-ағарту, мәдени, діни мәселелерін қолға алып, оның талай жыл шешілмей жатқан түйіндерін таратуға тырысты. Бәрінен бұрын қазақ жерінде кенже қалып келе жатқан оқу жайын жолға қоюға зор талпыныс жасады.

«Бұл күнде оқудың керек екеніне ешкімнің таласы жоқ. Қай жұрт болсада оқумен ілгері басып тұрғандығын кейін қалудың себебі оқудың кемдігінен екенін көріп тұрмыз. Оқусыз халық қанша бай болсада, бірз жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолына көшпекші»,-деп келер ұрпақтың болашағына алаңдап, алысқа көз тастаған ғалым ағартушы А.Байтұрсыновтың көрсетуінше, 1912 жылы бір ғана Торғай облысында 3561 кісіге бір ғана мектептен келген. Басқа облыстарда да мектеп жайы осылай болатын. Бүкіл қазақ облыстарында 1913 жылға қарай 157 орыс-қазақ школасы, 267 ауыл мектебі болды. Бұл екі түрлі мектептің екеуіде қазақ баласына көңілдегідей білім бере алмады, ауыл мектептерінің оқу құралдары, тәртіп, мөлшер жоспары жоқ болса, орыс-қазақ школдарында жоспар да, тәртіп те, оқу құралдары да сай болғанымен, қазақ баласын орыстандыру мақсатын қойғандығымен қолайсыздық туғызды.

Ақмола облыстық Қазақ комитеті облыстық қазақ съезінің қаулысымен Ғалия, Хасения, Расулие, Мұхамедие һәм Хусаиния медреселерінде оқитын шәкірттерге 50 стипендия тағайындап, облысты мұғалім мамандармен қамтамасыз ету мақсатында шәкірттерге төмендегідей шарт қойды:

1)Съезд қаулысы бойынша стипендия пайдаланған шәкірттер Ақмола облысы қазағы болуы тиіс;

2)Стипендияны шәкірттер қанша жыл пайдаланса, медресе бітірген соң, сонша жыл Ақмола облысында қызмет етуге міндетті болсын.[230]

Ақмола облыстық Қазақ комитетіне қазақ оқушыларына деп уездік Қазақ еомитеттері, атап айтқанда Омбы уезі-4200, Қызылжар уезі-4620, Көкшетау уезі-5000, Атбасар уезі-4400, Ақмола уезі-8500 сом жинап беріп, кейін осы мақсаттта тағы қаржы бөлетіндіктерін білдірді. Комитет шәкірттерге стипендия бөлгенде олардың қандай оқу орнында білім алып жүргендігіне көп көңіл аударды, соған қарай қаржыландырды. «Қазақ әлеуметшілігінің өткенін жөндеп түсініп, қазіргі қалпын анық көріп, кемісін болжай білу – көп қазаққа көз болған, мәдениет жолына көш басшы болған «молда оқып тәрбие алған, ордаға кіріп жол салған» оқыған қазақ зиялыларының міндеті» - деп Халел Досмұхамедов көрсеткеніндей, ендігі шығар қазақ кітаптарының саны ғана емес, сапасы да назарға іліне бастады.

1.Азаматтық қарсыластықтың басталуы

2.Солтүстік және солтүстік –шығыс Қазақстанда Кеңес үкіметінің құлауы

3.Қазақстанда азамат соғысы ошақтарының құрылуы

4.«Ақ», «Қызыл» террор

Азамат соғысы 1918 жылдың жазына қарай кең етек алды. Оған шетелдік импералистік мемлекеттердің кеңес өкіметін құлату мақсаты мен ішкі революцияға қарсы күштермен одақтасуы себеп болды. Кеңес өкіметіне қарсы біріккен осы екі күштің екпінді тобының ролін Чехословак корпусы атқарды

Социал-революционерлер (эсерлер) партиясы Сібірдегі кеңес өкіметіне қарсы чех ақ гвардияшыларының контрреволюциялық дайындықтарын жүргізуде нағыз белсенділік танытты. Олардың кеңесі бойынша чехо-словактардың уақытша атқару комитеті құрылып, 23- мамырда чехословак корпусының әскеріне "қандай жағдайда да қаруды тапсырмауға" бұйрық берілді. Орталық Сібір контрреволюциялық штабының басында көрнекті эсерлер: Сазонов, Михайлов, Фомин, Марков, капитан Гришин, Алмазовтар отырды

Сібірді, Уфаны, Самарды, чехословактар алысымен әлеумет майданына шығып, олар әр жерде үкімет жасауға кірісті. Төңкеріске қарсы әрекет қылып жүрген учредительное собраниенің біраз мүшелері Самараға жиылып, комитет құрып, "Самар үкіметін" жасады (Комуч). Бұл учредительное собрание комитеті (Комуч) "Барлық Россияның иесі біз ғана" деп жар салды. Әрине, бұлардың "жар" қағазына ақтардың Омбыдағы үкіметі бағынған жоқ, қайта Омбы үкіметі өзін "барлық Сібірдің үкіметі - біз…" - деп жариялап, Самарадағы учредительное собрание комитетін де өзі бағындыруға әрекет қылды

9 - қазанда Директория Уфадан Омбыға көшті. Кеңес өкіметіне қарсы күрес жариялап, Антантамен байланысты жүргізе бастады. Директория барлық облыстағы ұлттық және қазақ "үкіметтерін" таратты, оның ішіне Алашорда үкіметі, Орынбор, Орал және Жетісу әскери "үкіметтері" де кірді.

7- маусымда чехословактар Омбыны алып, Семейге шабуыл бастайды. 1918 жылы 11 маусымда чехословактар мен ақгвардияшылар жергілікті байлардың көмегімен қаланы алады

Осы күні қаланы казак офицерлері - есаул Сидоров пен капитан Виноградов басып алып, әскери штаб құрып, оны облыстағы бір ғана өкімет деп жариялады. Міне осылай, ашық әскери ақгвардияшылар диктатурасы орнады. Семей әскери штабы барлық большевиктер өкіметінің басшыларын тұтқындап, Семей қаласындағы әскери штабқа әкелу керек. Қаңғып жүрген қызыл әскерлерден ауыл-аймақтарды тазарту керек" - деген жарлығын шығарды

Және де осы өкіметтің жергілікті азаматтарға арналған үндеуі жарияланды. Онда: "Соңғы күндердегі төңкеріс сіздерді зорлықшыл большевиктерден босатты. Олардың қалдықтары еліміздің қараңғы түпкірлерінде тығылуда, өздерінің құлаған өкіметтерін қайта орнату үшін барлық күштерін пайдалануда Сондықтан барлық азаматтарды өздерінің Отанының алдындағы маңызды борышын өтеуге шақырамыз. Менің шақыруыма үн қатып, азаматтардың уақытша ерікті әскер қатарына сапқа тұратынына үміттенемін" -делінген.

Колчактың үкімет басына келуі Омбы, яғни, жалпылама Сібір бойынша үлкен өзгеріс енгізді. Оның эсерлер партиясындағыларды қуғынға салуы эсерлік газеттердің жабылуына әкелді.

Өйткені, барлық облыстар мен уездердің комитеттеріне мемлекет бұйрықтары мен заңдары басылатын "Правительственный Вестник" және "Областной ведмости" газеттеріне жазылу міндеттелген және оны талап ету ісімен Омбы ішкі істер жанындағы департаменттің баспа істері жөніндегі кітаптар бөлімі айналысқан. Колчак үкіметі өзінің мүддесін көздейтін баспасөзге мән бере отырып, барлық баслымдарды қатал цензурада ұстаған. Сондай-ақ, осы газет беттеріндегі барлық бұйрық-жарлықтарды, үндеулерді, мемлекеттік шешімдерді басқа газеттер көшіріп, өз газеттеріне қайталап бастырып отырған.

№8 лекция